Przedstawiciele procesowi stron

Strony mogą działać same lub przez swych przedstawicieli, a czasami tylko przez przedstawicieli, np. kasację może sporządzić i podpisać obrońca lub pełnomocnik będący adwokatem lub radcą prawnym, tzw. przymus adwokacki ( art. 526 § 2 k.p.k.).

Przedstawicielem strony jest osoba działająca za stronę w jej imieniu ma mocy odpowiedniego tytułu prawnego; przedstawiciel podejmuje czynności w cudzym imieniu na rzecz osoby reprezentowanej. Tytułem prawnym może być:

1. pełnomocnictwo udzielone przez stronę lub przedstawiciela ustawowego,

2. zarządzenie prezesa sądu ( przewodniczącego wydziału, wyznaczonego sędziego lub przewodniczącego składu orzekającego,

3. przepis ustawy.

Przedstawicielami stron procesowych są:

1. obrońcy,

2. pełnomocnicy,

3. przedstawiciele ustawowi.

Obrońcy

 Obrońcą może być jedynie adwokat lub aplikant adwokacji. Ustawa stanowi, że obrońcą może być osoba uprawniona do obrony według przepisów o ustroju adwokatury ( art. 82 k.p.k.). W myśl art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze ( Dz. U. 2009 r. Nr 146, poz. 1188.) adwokatura powołana jest do udzielania pomocy prawnej, współdziałania w ochronie praw i wolności obywatelskich oraz w kształtowaniu i stosowaniu prawa, a art. 2 tej ustawy stanowi, że adwokaturę stanowi ogół adwokatów i aplikantów adwokackich. Art. 4a. 1. Adwokat wykonuje zawód w kancelarii adwokackiej, w zespole adwokackim oraz w spółce cywilnej, jawnej lub partnerskiej z wyłącznym udziałem adwokatów lub adwokatów i radców prawnych, albo w spółce komandytowej, w której komplementariuszami są wyłącznie adwokaci lub adwokaci i radcowie prawni, przy czym wyłącznym przedmiotem działalności takich spółek jest świadczenie pomocy prawnej ( art. 41 ust. 1 tej ustawy). Po sześciu miesiącach aplikacji adwokackiej aplikant adwokacki może zastępować adwokata tylko przed sądem rejonowym, organami ścigania, organami państwowymi, samorządowymi i innymi instytucjami ( art. 77 ust. 1 tej ustawy). Po roku i sześciu miesiącach aplikacji adwokackiej aplikant adwokacki może także zastępować adwokata przed innymi sądami, z wyjątkiem Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz Trybunału Konstytucyjnego i Trybunału Stanu ( art. 77 ust. 2 tej ustawy. Aplikant adwokacki, który uprzednio odbył aplikację sądową, prokuratorską, notarialną lub radcowską zakończoną pozytywnie złożonym egzaminem, może zastępować adwokata przed sądem rejonowym, a po odbyciu jednego roku aplikacji adwokackiej - przed innymi sądami ( art. 77 ust. 3 tej ustawy).

Obrona - ze względu na tytuł do obrony - może być:

1) z wyboru - nawiązanie stosunku obrończego następuje na podstawie upoważnienia do obrony, czyli tzw. pełnomocnictwa udzielonemu adwokatowi.  Upoważnienie do obrony może być udzielone na piśmie albo przez oświadczenie do protokołu organu prowadzącego postępowanie karne ( art. 83 § 2 k. p. k.). Obrońcę - zgodnie z art. 83 § 1 k. p. k. - ustanawia oskarżony. Do czasu ustanowienia obrońcy przez oskarżonego pozbawionego wolności, obrońcę może ustanowić inna osoba, o czym niezwłocznie zawiadamia się oskarżonego ( art. 83 § 1 k. p. k.); jest to tzw. pełnomocnictwo tymczasowe.

2) z urzędu - nawiązanie stosunku obrończego następuje na podstawie zarządzenia prezesa sądu właściwego do rozpoznania sprawy ( art. 78 § 1 k. p. k.). W myśl art. 78 § 1 k. p. k. oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Sąd może cofnąć wyznaczenie obrońcy, jeżeli okaże się, że nie istnieją okoliczności, na podstawie których go wyznaczono ( art. 78 § 2 k.p.k.).

W praktyce często zamiast obrońcy ustanowionego lub wyznaczonego występuje inny adwokat, z tzw. substytucji, czyli z upoważnienia innego adwokata

Ustanowienie obrońcy lub wyznaczenie obrońcy z urzędu uprawnia go do działania w całym postępowaniu, nie wyłączając czynności po uprawomocnieniu się orzeczenia, jeżeli nie zawiera ograniczeń ( art. 84 § 1 k.p.k.).

Wyznaczenie obrońcy z urzędu nakłada na obrońcę obowiązek podejmowania czynności procesowych do prawomocnego zakończenia postępowania. Jeżeli jednak czynności należy dokonać poza siedzibą lub miejscem zamieszkania obrońcy z urzędu, prezes sądu, przed którym ma być dokonana czynność, a w postępowaniu przygotowawczym prezes sądu rejonowego miejsca czynności, na uzasadniony wniosek dotychczasowego obrońcy może wyznaczyć dla dokonania tej czynności innego obrońcę spośród miejscowych adwokatów ( art. 84 § 2 k. p. k.).

Obrońca wyznaczony z urzędu w postępowaniu kasacyjnym lub w postępowaniu o wznowienie postępowania powinien sporządzić i podpisać kasację lub wniosek o wznowienie postępowania albo poinformować na piśmie sąd, że nie stwierdził podstaw do wniesienia kasacji lub wniosku o wznowienie postępowania ( art. 84 § 3 k. p. k.).

Obrońca może bronić kilku oskarżonych, ale tylko wówczas gdy ich interesy nie pozostają w sprzeczności ( art. 85 § 1 k. p. k.). Sprzeczność może stwierdzić sam obrońca lub sąd. Sąd,  Stwierdzając sprzeczność sąd wydaje postanowienie, zakreślając oskarżonym termin do ustanowienia innych obrońców. W wypadku obrony z urzędu sąd wyznacza innego obrońcę. Na postanowienie przysługuje zażalenie ( art. 85 § 2 k. p.k.).

Obrońca może przedsiębrać czynności procesowe jedynie na korzyść oskarżonego. Udział obrońcy w postępowaniu nie wyłącza osobistego działania w nim oskarżonego ( art. 86 § 1 i 2 k. p. k.).

Pełnomocnik

Pełnomocnikiem jest adwokat lub aplikant adwokacki, albo radca prawny, działający w imieniu i na rzecz innej strony niż oskarżony albo  osoby nie będącej stroną, jeżeli wymagają tego jej interesy w toczącym się postępowaniu ( art. 87 § 1 i 2 k. p. k.). Inna strona jest pokrzywdzony w postępowaniu przygotowawczym, oskarżyciel prywatny, oskarżyciel posiłkowy i powód cywilny w postępowaniu sądowym i wyjątkowo pokrzywdzony, np. biorący udział w posiedzeniu w celu skazania oskarżonego bez przeprowadzania rozprawy ( art. 343 § 5 k.p.k.). Sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może odmówić dopuszczenia do udziału w postępowaniu pełnomocnika, jeżeli uzna, że nie wymaga tego obrona interesów osoby nie będącej stroną ( art. 87 § 3 k. p. k.).

Pełnomocnikiem może być też radca prawny (art. 88 k.p.k.).

Jedna osoba może mieć jednocześnie nie więcej niż 3 pełnomocników ( art. 88 w zw. z art. 77 k. p. k.). Możliwe jest też ustanowienia pełnomocnika z urzędu, jeżeli osoba nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny ( art. 88 w zw. z art. 78 § 1 k. p.k.).

W kwestiach dotyczących pełnomocnika, a nie unormowanych przez przepisy niniejszego kodeksu, stosuje się odpowiednio przepisy obowiązujące w postępowaniu cywilnym ( art. 89 k.p.k.).

Przedstawiciel ustawowy

Przedstawiciel ustawowy może działać zarówno po stronie czynnej, jak i biernej, tj. pokrzywdzonego, jak i oskarżonego.

Przedstawiciel ustawowy pokrzywdzonego może występować wówczas, gdy pokrzywdzony nie może działać osobiście, gdyż jego działanie:

1. wyklucza ustawa,

2. z natury rzeczy jest niemożliwe.

Nie może z mocy ustawy działać małoletni lub ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo. Jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje, tzw. opiekun faktyczny ( art. 51 § 2 k. p. k.).

Jeżeli pokrzywdzonym jest osoba nieporadna, w szczególności ze względu na wiek lub stan zdrowia, jego prawa może wykonywać osoba, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje ( art. 51 § 3 k. p. k.).

Nie jest możliwe bezpośrednie działanie pokrzywdzonego nie będącego osobą fizyczną. Za pokrzywdzonego, który nie jest osobą fizyczną, czynności procesowych dokonuje organ uprawniony do działania w jego imieniu ( art. 51 § 1 k. p. k.).

Przedstawiciel pokrzywdzonego może dokonywać wszelkich czynności procesowych w miejsce pokrzywdzonego ze skutkiem pranym dla niego.

Przedstawiciel ustawowy może wykonywać czynności za oskarżonego nieletniego lub ubezwłasnowolnionego. Jeżeli oskarżony jest nieletni lub ubezwłasnowolniony, jego przedstawiciel ustawowy lub osoba, pod której pieczą oskarżony pozostaje, może podejmować na jego korzyść wszelkie czynności procesowe, a przede wszystkim wnosić środki zaskarżenia, składać wnioski oraz ustanowić obrońcę ( art. 76 k. p. k.).

Rzecznicy interesu społecznego

Zadaniem podmiotów określanych jako rzecznicy interesu społecznego, jest działanie w procesie w interesie ogółu, niezależnie od stron procesowych. Rzecznik interesu społecznego nie działa na rzecz określonej strony., mimo że w konkretnej sytuacji jego działania mogą być dla niej korzystne. Rzecznikami interesu społecznego są:

1. przedstawiciel społeczny,

2. Rzecznik Praw Obywatelskich,

3. prokurator w procesie adhezyjnym.

Przedstawiciel społeczny

W postępowaniu sądowym do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego udział w postępowaniu może zgłosić przedstawiciel organizacji społecznej, jeżeli zachodzi potrzeba ochrony interesu społecznego lub ważnego interesu indywidualnego, objętego zadaniami statutowymi tej organizacji, w szczególności ochrony wolności i praw człowieka ( art. 90 1 k. p. k.). Udział przedstawiciela społecznego może być zgłoszony tylko w postępowaniu sądowym, czyli po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu; nie jest dopuszczalne w postępowaniu przygotowawczym. Możliwe jest jednak wniosku już w toku postępowania przygotowawczego, który podlega rozpoznaniu przez sąd po wpłynięciu aktu oskarżenia.

Celem udziału w postępowaniu sądowym przedstawiciela społecznego może być już więc nie tylko potrzeba ochrony „interesu społecznego”, lecz także ,,ważnego interesu indywidualnego” objętego zadaniami statutowymi organizacji społecznej, reprezentowanej przez przedstawiciela.

Zgłoszenie przedstawiciela społecznego do udziału w postępowaniu sądowym należy wyłącznie do kompetencji organizacji społecznej; do niej należy też inicjatywa zgłoszenia przedstawiciela. Nie stanowi jednak przeszkody, aby organ prowadzący postępowanie karne, mając na uwadze okoliczności konkretnej sprawy, poinformował odpowiedni uprawniony podmiot o tym, ze celowy byłby udział przedstawiciela społecznego w postępowaniu sądowym. W zgłoszeniu organizacja społeczna wskazuje przedstawiciela, który ma reprezentować tę organizację, a przedstawiciel przedkłada sądowi pisemne upoważnienie ( art. 90 § 2 k. p. k.). €Ustawa nie wiąże występowania przedstawiciela społecznego z przynależnością organizacyjną osoby, w której indywidualnym interesie reprezentant określonej organizacji społecznej deklaruje swój udział w postępowaniu. Jest to ze wszech miar słuszne, gdyż pozwala na uniknięcie wrażenia nieuzasadnionego preferowania osób należących do takich czy innych organizacji społecznych.

O dopuszczeniu przedstawiciela organizacji społecznej do udziału w postępowaniu decyduje sąd. § 3. Sąd dopuszcza przedstawiciela organizacji społecznej, jeżeli leży to w interesie wymiaru sprawiedliwości ( art. 90 § 3 k. p. k.). € Ustawa nie ogranicza liczby organizacji, których przedstawiciele mogą brać udział w postępowaniu sądowym, co wskazuje, że w procesie mogą występować przedstawiciele kilku organizacji. Zbyt duża liczba zgłoszonych przedstawicieli może dawać podstawę do odmowy dopuszczenia ich do udziału ze względu na to, że nie leży to w interesie wymiaru sprawiedliwości, bowiem mogą powodować przedłużanie postępowania. Dopuszczając tylko niektóre organizacje, sąd powinien kierować się kolejnością zgłoszenia, wielkością organizacji, określonym jej uznaniem w środowisku, wartością potencjalnego ładunku informacyjnego, jakiego mogą dostarczyć wypowiedzi przedstawiciela organizacji.

Dopuszczony do udziału w postępowaniu sądowym przedstawiciel organizacji społecznej może uczestniczyć w rozprawie, wypowiadać się i składać oświadczenia na piśmie ( art. 91 k. p. k.).

Prokurator w procesie adhezyjnym

Prokurator - zgodnie z art. 64 k.p.k. może wytoczyć powództwo cywilne na rzecz pokrzywdzonego lub w razie jego śmierci na rzecz osoby najbliższej albo popierać wytoczone przez pokrzywdzonego lub tę osobę powództwo, jeżeli wymaga tego interes społeczny. Prokurator działa w interesie społecznym.

Rzecznik Praw Obywatelskich

Rzecznik Praw Obywatelskich m- zgodnie z art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich ( Dz. U. 2001 r. Nr 14 poz. 147) -
stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych. W sprawach o ochronę wolności i praw człowieka i obywatela Rzecznik bada, czy wskutek działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji, obowiązanych do przestrzegania i realizacji tych wolności i praw, nie nastąpiło naruszenie prawa, a także zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej. Rzecznik podejmuje czynności przewidziane w ustawie, jeżeli poweźmie wiadomość wskazującą na naruszenie wolności i praw człowieka i obywatela ( art. 8 ustawy). Podjęcie czynności przez Rzecznika następuje 1) na wniosek obywateli lub ich organizacji, 2) na wniosek organów samorządów, 3) na wniosek Rzecznika Praw Dziecka, 4) z własnej inicjatywy ( art. 9 ustawy). Po zbadaniu sprawy Rzecznik może, m. in. żądać wszczęcia przez uprawnionego oskarżyciela postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu lub wnieść kasację ( art. 521 k. p. k.).

---