56 a. DEFINICJA DRAMATU
Ukształtowały się dwie definicje dramatu:
tzw. literacka teoria dramatu - traktujemy dramat jako rodzaj literacki, a więc tylko wzór językowy (inaczej: jako „normalny” utwór literacki, którego jedynym tworzywem jest język)
tzw. teatralna definicja dramatu - dramat nie stanowi utworu literackiego i należy do zjawisk pogranicznych pomiędzy sztuką słowa a sztuką teatralną, w której język jest tylko jednym z tworzyw, obok gestu, mimiki aktorskiej i tego wszystkiego, co wchodzi w zakres inscenizacji; właściwą formą dramatu jest jego realizacja sceniczna (współcześni uczeni są zwolennikami tej właśnie definicji).
56b. ŚWIAT PRZEDSTAWIONY W DRAMACIE
Świat przedstawiony w dramacie jest skonstruowany w taki sposób, by móc stać się pewną rzeczywistością sceniczną, bezpośrednio dostępną odbiorcy, bez udziału organizującego całość podmiotu mówiącego, który ten świat kreuje z własnej perspektywy.
Bohater ujawnia się nim z reguły o tyle, o ile się wypowiada, wypowiedź jest dla niego zasadniczym sposobem działania. Fakt mówienia jest elementem wypowiadanej rzeczywistości, dlatego ważna jest nie tylko treść wypowiedzi, ale i sposób wypowiadania się poszczególnych postaci. Nie oznacza to jednak, że niemożliwe jest istnienie bohaterów, którzy się nie wypowiadają. Taka sytuacja może być możliwa gdy, np. taki bohater nie bierze zazwyczaj bezpośredniego udziału w akcji i jest biernym punktem, wokół którego koncentrują się działania innych postaci, bądź też gdy wypowiedzi i działania bohaterów dramatu koncentrują się wokół postaci znajdujących się poza sceną, o których istnieniu odbiorca dowiaduje się z wypowiedzi innych bohaterów. Pełną prezentację bohatera stanowi właściwie cały dramat, w którym on występuje, jednak w pewnych wypadkach pisarz decyduje się na zeprezentowanie bohatera od razu odbiorcy utworu, np. monolog, od którego rozpoczyna się cały utwór (Kordian Słowackiego). Dla pewnych poetyk zasadnicze było rozróżnienie dwu rodzajów bohatera:
typ - bohater, który nie jest indywidualizowany, skupia w sobie tylko właściwości „człowieka w ogóle” (dramat średniowieczny, niektóre dramaty klasycyzmu francuskiego)
charakter - konstrukcja bohatera, w którym dominuje jedna określona cecha, podporządkowująca sobie inne i determinująca działania bohatera w akcji.
Z konstrukcją bohatera wiąże się rodzaj występującej w dramacie motywacji. W utworze, w którym bohater jest zindywidualizowaną postacią , najczęściej rolę zasadniczą gra realistycznie kształtowana motywacja społeczno-psychologiczna, a kiedy bohater jest pomyślany jako typ, reprezentujący określony światopogląd, zasadniczą rolę może grać motywacja ideologiczna. Motywacja jest związana z rozwojem zdarzeń, poprzez które się wyraża. Akacja w dramacie stanowi zespół dynamicznie zorganizowanych zdarzeń, rozwijających się od konfliktowego punktu wyjścia do momentu, w którym konflikt ten zostanie rozwiązany. Akcja stanowi głowny punkt organizowania świata przedstawionego. W dramacie mamy jeden ciąg rozwijających się zdarzeń (jedność akcji). Porzucono jedność czasu i miejsca. Na ich zaniechanie wpłynęła twórczość Shakespeare'a, który swobodnie operował czasem i przestrzenią. W przypadku dramatu możemy mówić o konflikcie dramatycznym: bieg zdarzeń, zawiera najczęściej element walki dwu stron, rozwinięcie tej walki będzie stanowić przedmiot całego utworu. Konflikt stanowi element spajający cały dramat w zwartą całość, rozwija się przez nieustanną zmianę sytuacji.
W tradycyjnych typach dramatu wyróżniono określony model budowy akcji:
ekspozycja- główny konflikt utworu, wyjściowy układ zdarzeń, z których wynikają dalsze
rozwinięcie- dalszy bieg wypadków
punkt kulminacyjny- napięcie osiąga maksimum, konflikt wydaje się nierozwiązalny
perypetia- nagła zmiana losów bohaterów
rozwiązanie- pomyślne lub katastrofalne dla bohaterów.
Akt stanowi pewien wycinek akcji, zakończony zazwyczaj ważnym wydarzeniem, scena jest całostką wydzieloną ze względu na uczestniczące w niej osoby i zmienia się gdy ktoś przybywa lub wychodzi.
57. STRUKTURA JĘZYKOWA DRAMATU
Struktura językowa jest ściśle związana z jego potencjalną realizacją teatralną. Język jest tak uformowany, by świat przedstawiony mógł się przekształcić w samodzielnie istniejącą rzeczywistość sceniczną. Tekst dramatu składa się z niemal wyłącznie z bezpośrednich wypowiedzi bohaterów. Rozróżniamy dwie podstawowe formy wypowiedzi:
dialog , wraz z wchodzącą w jego obręb tyradą ( dłuższe przemówienie bohatera w dialogu, upodobniające się często swą budową do monologu). Dialog wywiera wpływ na inne formy wypowiedzi bohaterów.
monolog : właściwy - wygłaszany w momencie, kiedy bohater sam jest na scenie oraz monolog na stronie, oparty na założeniu, że to, co mówi bohater, nie jest słyszane przez innych , znajdujących się na scenie.
Dla pojawiających się tylko w pewnych typach dramatu ukształtowań słowa należy wypowiedź chóru, charakterystyczna zwłaszcza dla tragedii greckiej. Jedne z nich mają charakter wypowiedzi lirycznej, drugie zaś relacjonująco - narracyjnej, niektóre zaś stanowią komentarz do tego co się działo lub będzie dziać na scenie ( taką funkcję w komedii antycznej pełniła parabaza). Inną formą wypowiedzi, która występuje tylko w określonych historycznie postaciach dramatu, jest bezpośredni zwrot bohatera do publiczności. Może mieć charakter wprowadzenia (prolog), czasem znajduje się wewnątrz utworu i stanowi zamierzone zakłócenie iluzji scenicznej - bezpośrednim partnerem mówiącego nie jest wtedy inna postać ze świata przedstawionego, ale publiczność.
58. PODSTAWOWE GATUNKI DRAMATYCZNE
Gatunki ukształtowane w starożytności:
tragedia : tragedię jako gatunek dramatyczny wyróżnia nie tylko określona budowa, ale także związek z kategorią estetyczną tragizmu. Elementy, które pozostają w zjawisku tragizmu niezmienne- powaga i nierozwiązalność konfliktów, typy występujących bohaterów, z reguły ludzi nieprzeciętnych, wreszcie końcowa katastrofa, która spotyka ich jako osoby, a nie jako przedstawicieli pewnych idei. Koncepcja tragizmu wyraża się w konstrukcji bohatera tragicznego, który jest tragiczny nie w ogóle, ale ze względu na coś. U starożytnych Greków był tragiczny ze względu na działanie fatum. Bohaterem tragicznym jest z reguły człowiek wybitny, kierujący się słusznymi i szlachetnymi racjami i popadający w swym dążeniu do ich realizacji w konflikty, które muszą doprowadzić do jego unicestwienia.
Tragedia wytworzyła klasyczny typ struktury: prolog (2 postacie, ich dialog zapoznawał widzów z punktem wyjściowym akcji), parodos ( wejście chóru i jego pierwsza pieśń), epejsodion I ( fragment należący już bezpośrednio do akcji, tworzą go dialogi), stasimon I ( występ chóru wpleciony między epejsodia), exodus (podsumowanie, którym chór poprzedza swe wyjście).
komedia: formą zalążkową był dramat satyrowy (starożytna Grecja); w przeciwieństwie do tragedii, komedia mogła się rozpadać na kilka epizodów, elementem wspólnym tragedii i komedii była obecność chóru. Tragedia czerpała swe tematy z mitologii, komedia również sięgała po te wątki, ale traktowała je parodystycznie, łącząc je z elementami dnia codziennego. Komedie starożytne są najczęściej utworami satyrycznymi o treści politycznej. Akcja budowana jest zwykle wg dominującego w dramacie schematu. Charakterystyczną jej cechą jest to, że rozwija się pomyślnie dla tych bohaterów, którzy są przedstawieni w sposób wzbudzający sympatię publiczności. Druga charakterystyczną cechą jest występowanie takiej kategorii estetycznej, jaką jest komizm: słowny (wyraża się w odpowiednio prowadzonym dialogu), sytuacyjny ( pomiędzy bohaterami powstają zabawne dla odbiorcy układy). Typowe sytuacje komiczne: niepowodzenia, przebierania itp. Bohater komiczny: człowiek zbudowany z jednej tylko właściwości, doprowadzonej do karykatury i określającej jego postępowania. Komedia dopuszczała zróżnicowanie językowe, w przeciwieństwie do jednolicie wysokiego stylu tragedii, np. „Powrót (p)osła”.
farsa - gatunek bliski komedii, utwór sceniczny o błahym konflikcie, spiętrzający przede wszystkim sytuacje komiczne, które mają maksymalnie rozśmieszyć widza
wodewil - również gatunek bliski komedii, komedia muzyczna, w której obok normalnie śpiewanych dialogów występują fragmenty śpiewane.
Nowsze gatunki dramatyczne:
Commedia dell' arte - (teatr ludowy) gatunek dramatyczny ukształtowany we Włoszech, w którym stała jest jedynie zasadnicza treść utworu i skład występujących osób, zmienne są natomiast dialogi. Nie były one zapisywane i tworzenie ich należało do występujących w widowisku aktorów.
plebejskie komedie rybałtowskie - (teatr ludowy, Polska), z dużym realizmem odtwarzały zdarzenia z życia codziennego
misterium - utwór o charakterze religijnym, tematycznie związany przede wszystkim z Nowym Testamentem, w kulturze średniowiecznej było traktowane jako element obrzędu, charakterystyczna była obecność tzw. intermediów, czyli scen komicznych, przede wszystkim o charakterze groteskowo-satyrycznym ( Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim, Mikołaj z Wilkowiecka)
moralitet - związany ze średniowiecznymi tradycjami widowisk religijnych, utwory alegoryczne o treści moralistycznej, zasadniczymi ich postaciami były personifikowane pojęcia, np. Dobro i Zło, walczące o duszę człowieka.
comedie larmoyante ( dramat płaczliwy), dramat sentymentalny z życia mieszczańskiego
dramat romantyczny - szczególnie ważną rolę odgrywał pojedynczy epizod, występujący już nie tylko jako część całości, ale w pewnym stopniu samodzielnie (epizodyczność budowy), struktura stała się luźniejsza, poszczególnie wycinki łączą się i składają na całość, ale nie wynikają z siebie; jest synkretyczny- łączy w sobie zazwyczaj wiele sposobów budowy, jest przykładem kompozycji otwartej
dramat obyczajowo-psychologiczny (sztuka)- cechy charakterystyczne: przestrzeganie zasad jednolitej budowy, ograniczenie liczby występujących osób, kameralizacja wyrażająca się w osadzeniu akcji w jednym pokoju, położenie nacisku na przedstawienie jednostki jako reprezentanta określonego środowiska, zasadniczą właściwością były dążności realistyczne, dbałość o to, by rozwój nie naruszał zasady prawdopodobieństwa życiowego; wypowiedzi bohaterów nawiązywały do form potocznego kontaktu językowego; dramat był tak zbudowany i tak wystawiony, jakby nie był przeznaczony dla publiczności, ale stanowił zamkniętą w sobie rzeczywistość
Formy dramatyczne w XX w.:
dramat naturalistyczny - ma postać tzw. „scen z życia”, elementem zasadniczym staje się pozornie statyczny przekrój przez określone środowisko, a konflikty są zazwyczaj przedstawione jako wynik warunków życia danej grupy
dramat symboliczny- odejście od dosłowności, właściwej sztukom obyczajowo-psychologicznym, świat przedstawiony dramatu nie miał być odzwierciedleniem konkretnych faktów społecznych, miał wyrażać podstawowe sytuacje humanistyczne, fabuła była ważna o ile sugerowała odbiorcy jakieś głębsze znaczenie ( Ślepcy Maeterlincka)
dramat ekspresjonistyczny - odejście od form dramaturgii obyczajowej w kierunku monumentalizacji dramatu, wprowadza wszystko, co w danej sytuacji i dla danego zamierzenia pisarskiego wydać się może silnym środkiem wyrazu, jest synkretyczny: nie stroni od efektów dramatu symbolicznego, ani naturalistycznego, wprowadza elementy publicystyki, miesza najróżniejsze środki wyrazu
dramat epicki - związany z tradycjami ekspresjonizmu, składa się z szeregu luźno powiązanych scen, które jako całość mają przedstawiać pewien proces społeczny, dialogi i monologi relacjonują zdarzenia, których cząstką są tylko fakty przedstawione na scenie
dramat poetycki - najbardziej zróżnicowane zjawisko w dramaturgii współczesnej, dramatem poetyckim jest to, co nie mieści się w żadnych inny tendencjach charakteryzujących dramaturgię współczesną i jest jednocześnie w opozycji wobec dramatu realistycznego
dramat groteskowy - zajmuje się sytuacja człowieka współczesnego w świecie, sytuacją absurdalną (wg jego autorów), absurdalność jako element dramatu wyraża się m.in. w prowadzeniu dialogu, który pozornie nic nie znaczy, na który składają się pozornie nie uporządkowane ułamki potocznych rozmów; nieskładność ta jest zamierzonym zabiegiem artystycznym, wynikającym z założenia, że porozumienie między ludźmi przestało być możliwe