Systemu szkolne , oświata i wychowanie XIX i XX wieku
Szkolnictwo wyższe
Przemiany społeczno-gospodarcze i oświatowe XIX wieku , rozwój nauk i techniki ( np. tablica pierwiastków Mendelejewa , odkrycia Ludwika Pateura , pierwsze prawa genetyki Gregora Mendla , teoria Karola Darwina) oraz nowe potrzeby w organizacji państw i życia publicznego powodują również rozwój Uniwersytetów i powstawanie nowych typów szkół wyższych . W organizacji uniwersytetów zarysowały się dwa typy ; francuski i niemiecki.
Uniwersytety typu francuskiego - wzięły początek w reformach napoleońskich i miały charakter wyższych szkół specjalistycznych , zawodowych , kształcących dla państwa urzędników , lekarzy , nauczycieli itp.. Do ich zadań nie należały w zasadzie badania naukowe . Tym zajmowały się inne wyspecjalizowane instytucje.Ten rodzaj uniwersytetów , raczej małych nie przyjął się w Europie , ponieważ nie wywierała większego wpływu na życie naukowe i kulturalne narodu. Zarzuciła go nawet Francja na rzecz typu niemieckiego , który stał się do pewnego stopnia wzorcem dla całego świata cywilizowanego.
Uniwersytety typu niemieckiego - miały następujące zasady:
- wolność głoszenia z katedry uniwersyteckiej przekonań naukowych profesora oraz traktowania uniwersytetu jako instytucji badawczej , a zarazem szkoły najwyższej.
Oparte na tych zasadach uniwersytety miały za zadanie:
- rozwijać badania naukowe i pielęgnować atmosferę twórczości naukowej ,
- kształcić uczonych ,
- kształcić na najwyższym poziomie fachowców potrzebnych w rozmaitych dziedzinach gospodarki i kultury naukowej.
Pod wpływem filozofii idealistycznej i neohumanizmu w wielu uniwersytetach najważniejsze stają się nauki ogólne , kształtujące umysł i osobowość(filozofia , filologie) a reprezentatywne stanowisko przypada wydziałom filozoficznym , bardzo szeroko pojmowanym co do zakresu nauk . również jednak inne nauki jak np. przyrodnicze i nowe kierunki badań szybko i łatwo znajdują dostęp do uniwersytetów . Uczelnie te zyskują wielki autorytet i w wielu krajach odgrywają ważną rolę kulturalną i opiniotwórczą.
Natomiast kształcenie do coraz bardziej zróżnicowanych inżynierskich podejmowały na poziomie wyższym powstające politechniki ( z greckiego - polytechnos - biegły w wielu kunsztach , sztukach) , Pierwsza Ecole polytechnique pojawiała się pod koniec XVIII wieku w Paryżu i stała się ona wzorem dla później powstających politechnik , jak np. : w Wiedniu (1815) , Karlsruhe ( 1825) , Monachium (1827) , Dreźnie (1828) . Stopniowo powstawały też szkoły i instytucje kształcące inżynierów na poziomie rolnictwa (agrotechniczne , weterynaryjne) , górnictwa , budowy dróg , mostów , stoczni , statków itp. Politechniki i inne wyższe uczelnie techniczne i inżynierskie z powodzeniem naśladowały naukową i dydaktyczną organizację uniwersytetów : kształciły inżynierów na wysokim poziomie i prowadziły badania naukowe w wielu specjalnościach.
Pod koniec XIX wieku coraz liczniej pojawiają się w szkołach wyższych kobiety studentki. Osiągają to dzięki długotrwałym usilnym dążeniom emancypacyjnym. Jednym z przykładów kobiet walczących o prawa wszystkich kobiet do studiów wyższych jest postać i działalność angielskiej studentki medycyny i później lekarski - M.Black , ( była również autorką głośnej książki Medical Women ( Londyn , 1872) . Na przełomie wieków - ciągle nie bez oporów ze strony uczelni - kobiety zyskują coraz powszechniej w różnych krajach europejskich prawo do studiów( przodowała w tym najbardziej Szwajcaria).
Polska jako niepodległe państwo , decydujące o swoim losie i o własnym systemie edukacyjnym . w XIX wieku nie istniała. O Szkolnictwie w poszczególnych zaborach przesądzały racje państw zaborczych , które reprezentowały rozmaite ustroje społeczno-ekonomiczne , Rozmaite stopnie rozwoju kultury , religie i różne interesy polityczne. Pod jednym tylko względem działalność obcych rządów była zgodna a mianowicie zaborcy konsekwentnie dążyli do tłumienia polskich aspiracji politycznych i narodowych , co na płaszczyźnie edukacyjnej wyrażało się w dążeniu do germanizacji bądź rusyfikacji dzieci i narodu polskiego. Wszelka więc rodzima i demokratyczna myśl pedagogiczna i działalność oświatowa na ziemiach polskich w Xix wieku musiała walczyć z jednej strony z rodzimymi żywiołami konserwatywnymi , zwłaszcza klerykalno-ziemiańskimi a z drugiej - z naporem obcym , zmierzającym do likwidacji , wynarodowienia lub osłabienia żywotnych sił narodu polskiego. Kiedy pojawiały się możliwości samodzielnych inicjatyw oświatowych lub nadzieje na powodzenie walki z naporem obcym , takie wysiłki były podejmowane.
Na przełomie wieków zaznaczyła się piękna i skuteczna działalnośc oświatowa w Okręgu Szkolnym Wileńskim , któremu też podlegały Wołyń i Podole. Kuratorem Okręgu był Adam Czartoryski . Pełnił urząd ministra w rosyjskim rządzie i współdziałał w reformowaniu szkolnictwa. Działał w duchu Komisji Edukacji Narodowej - on to doprowadził do rozwoju Uniwersytet Wileński , któremu też powierzył nadzór i opiekę nad szkołami w Okręgu.
Uniwersytet gromadził świetnych profesorów ( przytoczę tu cztery postacie - Jan i Jędrzej Śniadeccy , Euzebiusz Słowacki , Joachim Lelewel )i zasłynął z badań naukowych oraz organizacji życia kulturalnego. W myśli polaków utrwaliła się historia związków filomackich i filareckich a także nazwiska studentów takich jak - Adam Mickiewicz , Tomasz Zan , Jan Czeczot czy Juliusz Słowacki).
Pełen inicjatyw oświatowych i naukowych był w tamtym czasie Stanisław Staszic - (1755-1826) , członek Izby Edukacyjnej i aktywny działacz ówczesnych władz oświatowych. Jego niedzielne szkoły które dokształcały robotników i rzemieślników dały początek szkolnictwa zawodowemu. W 1800 roku zostaje założone Towarzystwo Warszawskie przyjaciół Nauk , w 1807 roku - powstaje uczelnia praw , w 1809 roku szkoła lekarska i szkoła leśnictwa aż w końcu w 1816 roku otwiera się Uniwersytet Warszawski. Stanisław Staszic w latach 1808 - 1826 prezesuje Towarzystwem przyjaciół Nauk i współdziała w organizacji uniwersytetu a także szkoły akademiczno - górniczej w Kielcach. I instytutu Politechnicznego w warszawie. Zaczyna rozwijać się szkolnictwo artystyczne - założycielami są Wojciech Bogusławski i i wybitny kompozytor Józef Elsner (1811) , w 1821 roku Szkołę dramatyczną przekształcono w instytut Muzyki i Deklamacji - gdzie jednym z jego uczniów był sam Fryderyk Chopin.
W okresie między powstaniami listopadowym i styczniowym następuje regres kulturalno-oświatowy i intensyfikacja rusyfikacji. Próbuje to zmienić Aleksander Wielopolski , który doprowadził do wydania w 1862 roku przez Komisję Rządową Wyznań i Oświecenia Publicznego Ustawy Szkolnej , przywracającej polski charakter wszystkim rodzajom i szczeblom szkolnictwa. Ustawa przewidywała uwłaszczenie chłopów , podnosiła oświatę ludową oraz organizowała zróżnicowane zawodowo szkoły powiatowe i gimnazja , jak również przyczynił się do otwarcia w 1862 roku w Warszawie polskiego Uniwersytetu pod nazwą szkoła Główna. W 1863 roku Kształciło się w niej 1312 studentów a w 1869 roku 1136. Po likwidacji szkoły Głównej powstał cesarski Uniwersytet warszawski z językiem wykładowym rosyjskim. Natomiast od 1898 roku działała politechnika warszawska jako warszawski Instytut Politechniczny z rosyjskim językiem wykładowym a od 1915 roku jako uczelnia Polska.
Rzeczywistość oświatowa była coraz bardziej ponura , szkolnictwo publiczne zpstało całkowicie zrusyfikowane , następowała likwidacja szkół . szkolnictwo polskie wegetuje jako szkolnictwo prywatne lub nauczanie domowe , bywa że w formie działalności społecznej lub schodzi do podziemia. Szczególnie zaznaczył się uniwersytet Latający , organizujący tajne wykłady w mieszkaniach prywatnych a wykłady prowadzili znani uczeni , pisarze , pedagogowie. Po 1905 roku i po strajku szkolnym przekształcił się on w legalne Towarzystwo Kursów Naukowych - rodzaj polskiej uczelni wyższej ( w 1920 roku na bazie towarzystwa powstanie Wolna Wszechnica Polska).
Natomiast w Zaborze Austriackim działały dwa silne centra kultury i nauki - Kraków i Lwów. Uniwersytet krakowski - po okresie zniemczenia - wraca w 1870 roku do polskiego języka wykładowego i zaczyna świetnie się rozwijać , gromadząc zawsze spore grono znakomitych uczonych . Od 1897 roku do studiów dopuszczano kobiety. W 1900 roku było 1405 studentów w tym 88 kobiet oraz 224 synów chłopskich. Aktywnie również działał Uniwersytet Lwowski , spolszczony w początkowych latach siedemdziesiątych . Akademia Techniczna we Lwowie która wyrosła z Akademii realno- Handlowej zostaje przekształcona w czterowydziałową uczelnię pod nazwą Szkoła Politechniczna . Była to pierwsza i od 1915 roku jedyna politechnika na ziemiach polskich. W 1815 roku z inicjatywy Uniwersytetu organizuje się Towarzystwo naukowe krakowskie które , staje się Akademią Umiejętności czyli polską Akademią Nauk , prowadzącą intensywne badania naukowe w wielu dziedzinach i jednocześnie bardzo bogatą działalność wydawniczą w zakresie publikacji naukowych . W okresie niepodległości zostaje uznana przez Rząd jako instytucja uprawniona do reprezentowania nauki polskiej.
Wiek XX cechują eksplozje oświatowe ale i kryzysy edukacyjne. Eksplozje te polegają na rzeczywistym dynamicznym rozwoju edukacji na każdym szczeblu szkolnictwa od podstawowego do akademickiego , a kryzysy na tym ze trwają ciągle niezagospodarowane pustynie oświatowe w skali poszczególnych krajów i regionów swiata. Myśl pedagogiczna cechuje wielka różnorodność i różnolitość stawiania i rozwiązywania zagadnień wychowawczych i edukacyjnych i wielka różnorodność jej społecznej aplikacji.
Oświata upowszechnia się i demokratyzuje. Powstają rozbudowane systemy szkół i placówek oświatowo-wychowawczych , tworząc mniej lub bardziej zintegrowany krajowy system szkolny.
Na poziomie szkolnictwa wyższego problemem nie rozstrzygniętym są proporcje między wyższym wykształceniem zawodowym(niższe kolegia , licencjaty , zawodowe studia Inżynierskie , zawodowe studia inżynierskie , felczerskie itp.). a pełnym wykształceniem akademickim (magisterskim , inżynierskim , lekarskim , pedagogicznym itp.).Problemem jest również stopień autonomii uczelni wyższych , na co szczególnie uczulone są uniwersytety - gdzie i jaka jest granica między wolnością badań i nauczania (sumienie deontologiczne badacza i nauczyciela) a funkcjami i zobowiązaniami społecznymi i ogólnoludzkimi( godząc się na konieczną niezależność od nacisków politycznych). Odpowiedzialność nasila się , ponieważ nauka i edukacja dostarczając nowych możliwości , będą musiały jednoczesnie rozstrzygać podstawowe dla ludzkości problemy bioetyczne i technoetyczne , wiążące się z zastosowaniem i wykorzystaniem np. biologii molekularnej czy czy genetyki.
W wielu krajach na przeszkodzie upowszechnianiu wykształcenia wyższego stoją wysokie koszta i różne sita selekcyjne.
Szkoły akademickie w Polsce dzieliły się na uniwersytety , politechniki i akademie ( medyczne , ekonomiczne , wychowania fizycznego , artystyczne i wojskowe oraz wyższe szkoły artystyczne.ustrój szkolnictwa wyższego określiła ustawa z 1958 roku . Pełne studia kończyły się i kończą tytułami ; magister , inżynier , lekarz. Upowszechnia się odpłatność na studia nie tylko w licznych uczelniach niepaństwowych , ale i za studia zaoczne i wieczorowe w uczelniach państwowych. Pogarszają się szanse edukacyjne młodzieży z uboższych warstw społecznych.