w serwisie Publikacje edukacyjne
Błędy w wychowaniu i ich następstwa
Wychowanie to oddziaływanie organizowane celowo, mające prowadzić do pożądanych zmian w funkcjonowaniu jednostek i grup. Wychowanie to ciąg sytuacji wychowawczych aranżowanych przez wychowawcę ze względu na cele wychowawcze. Jądrem sytuacji wychowawczych są interakcje zachodzące między wychowawcą a wychowankiem, zaś efektem doświadczenie, które zdobywa wychowanek.
Ważną rolę w procesie wychowania odgrywa rodzina i szkoła. Są zazwyczaj terenem wielu oddziaływań, mających decydujący wpływ na rozwój dziecka. Rodzina jest naturalnym środowiskiem dziecka, w którym przebywa ono jeszcze na długo przed pójściem do szkoły. Jest ona pierwszą grupą społeczną w życiu dziecka, której członkiem staje się ono od urodzenia i nie przestaje być nim do późnej starości. W całej dotychczasowej historii cywilizacji i kultury nie zdołano stworzyć lepszych warunków wielostronnego rozwoju dzieci i młodzieży, niż jest to możliwe w normalnej rodzinie. Nie mniej ważną rolę w ich rozwoju odgrywa szkoła. W swej działalności stawia sobie za cel wielostronny rozwój uczniów, przede wszystkim zaś przejawia troskę o przygotowanie ich do społecznego uczestnictwa, należytego wykonywania pracy zawodowej i aktywnego udziału w życiu kulturalnym. Wykazuje dbałość o zgodne współżycie wszystkich członków społeczności szkolnej, wzajemne poszanowanie ich indywidualności i godności osobistej. Szkoła naucza i wychowuje w warunkach zinstytucjonalizowanych, tzn. zgodnie z obowiązującym regulaminem i programem szkolnym.
Wychowawcze wpływy rodziny nie podlegają z góry ustalonym przepisom. Każda rodzina dopracowuje się w sposób naturalny pewnego stylu oddziaływania, obowiązującego nie na mocy formalnych zobowiązań regulaminowych lecz w wyniku pewnych przyzwyczajeń, tradycji lub określonych determinacji losowych. Istotę wychowania stanowi interakcja - wzajemne oddziaływanie na siebie wychowawcy i wychowanka. Nie zawsze jednak uzyskuje się pozytywne rezultaty. Zdarzenia tkwiące w interakcji, które są dla wychowanka szkodliwe i niekorzystne dla dalszego rozwoju, są błędem. Błąd wychowawczy to takie zachowanie wychowawcy, które stanowi realną przyczynę powstania szkodliwych dla rozwoju wychowanka skutków. Wszędzie tam, gdzie obserwujemy zaburzenia interakcji między wychowawcą a wychowankiem, możemy z dużym prawdopodobieństwem mówić o błędzie wychowawczym. Zaburzenie interakcji polega przede wszystkim na rozpadnięciu się współdziałania partnerów interakcji, odejściu od wspólnie realizowanego programu i dążeniu jednego z nich do dominacji nad drugim. Błąd wychowawczy jest pojęciem względnym, gdyż u różnych osób i w różnym czasie to samo postępowanie wychowawcy może mieć różne znaczenie dla dalszego funkcjonowania i rozwoju.
Wśród błędów występuje duże zróżnicowanie. Przyjęto trzy wymiary zachowań jako podstawowe dla klasyfikacji błędów wychowawczych:
- ekstremalna, emocjonalna akceptacja dziecka - "żar" oraz ekstremalne odrzucenie emocjonalne dziecka - "lód",
- nadmierna koncentracja na dziecku oraz nadmierna koncentracja na sobie,
- nadmierna koncentracja na zadaniu dziecka oraz niedocenianie zadań dziecka.
Układ tych trzech wymiarów pozwolił na wyróżnienie dziewięciu błędów:
- rygoryzmu,
- agresji,
- hamowania aktywności,
- obojętności,
- eksponowania siebie,
- ulegania,
- zastępowania,
- idealizacji dziecka,
- niekonsekwencji.
Rygoryzm to bezwzględne egzekwowanie wykonywania poleceń, pedanteria, sztywność ocen; stawianie wymagań bardzo dokładnie określonych, nie pozostawiających swobody. Występuje tu ścisła kontrola postępowania dziecka, egzekwowanie posłuszeństwa, brak równowagi kar i nagród, formułowanie ocen negatywnych.
Atak słowny, fizyczny lub symboliczny zagrażający lub poniżający w stosunku do dziecka to cechy agresji. Agresja może być okazywana poprzez atak fizyczny, bicie, szturchanie, obezwładnianie, przymuszanie do określonej pozycji, np. klęczenie. Może występować atak symboliczny poprzez stosowanie obraźliwych gestów, ironii oraz ostrych kar.
Hamowanie aktywności to przerywanie, zakazywanie aktywności dziecka poprzez fizyczne lub symboliczne zachowanie własne dziecka, tj. innymi poleceniami, zadaniami, inicjatywami. Wychowawca włącza się w aktywność dziecka, przeszkadza, odbiera odwagę, krytykuje, wprowadza modyfikacje nie licząc się ze zdaniem dziecka, przejmuje jego czynności bez uzasadnień. Hamowanie aktywności dziecka może wystąpić poprzez zakazanie aktywności uprawianej przez dziecko bez uzasadnień lub z uzasadnieniami ograniczającymi prawa dziecka do własnej aktywności.
Wychowawca popełniający błąd obojętności nie nawiązuje kontaktu z dzieckiem z własnej woli, "jest obok dziecka", okazuje werbalnie i mimicznie brak zainteresowania dzieckiem. Nie reaguje na próby nawiązania kontaktu przez dziecko, np. nie odpowiada na pytania, nie słucha, zajmuje się czymś innym w czasie przeznaczonym na kontakt z dzieckiem. Rozmawia z wychowankiem tylko wtedy, gdy musi i na temat, na jaki musi rozmawiać Pozostaje bierny wobec próśb i potrzeb dziecka. Nauczyciel izoluje się od uczniów. Stawia wymagania, a zaniedbuje kontrolę. Głównie koncentruje się na rutynowych zadaniach. Wychowawca eksponujący siebie koncentruje uwagę wychowanka na swoich walorach i potrzebach. Absorbuje dziecko swoimi sprawami i problemami, demonstruje swoje urazy, humory, obraża się. Przedstawia siebie i swoje walory dziecku, chwali się swoimi sukcesami, wywyższa się, chce mu imponować, wyróżniać się. Domaga się dla siebie względów oraz egzekwuje bezwzględnie swoje prawa.
Wychowawca popełniający błąd uległości spełnia zachcianki dziecka, rezygnuje i obniża wymagania stawiane dziecku wobec jego nalegań lub napotkanych czy przewidywanych trudności. Zdarza się, że zamiast pomagać dziecku, współdziałać z zachowaniem jego aktywności rodzic zastępuje, wyręcza je. Wykonuje zadania, które powinno wykonać dziecko. Pozbawia możliwości podjęcia własnych działań, znajdując wytłumaczenie w trudności zadań, zmęczeniu, słabości dziecka lub w szczególnym znaczeniu, jakie przypisuje wykonaniu zadań za dziecko dla jego dobra.
Idealizacja dziecka jest przeciwstawieniem dla zachowania właściwego polegającego na pozytywnym i adekwatnym wzmacnianiu zachowań dziecka, krytycyzmu połączonego z akceptacją. Wychowawca podkreśla w słowach i zachowaniu przekonanie o szczególnych walorach i możliwościach dziecka. Przejawia afektację w kontakcie z dzieckiem: wnika w sposób narzucający się w szczegóły różnych poczynań dziecka, jego sytuacji. Występuje brak krytycyzmu, co rzutuje na maksymalizację ocen pozytywnych.
Niekonsekwencja charakteryzuje się ona występowaniem własności różnych błędów nie pokrewnych wobec siebie w czasie trwania jednej sytuacji. Występuje zmienność wymagań jakie stawia się dziecku, oraz zmienność zachowań wychowawcy wobec dziecka, nieadekwatna do jego postępowania. Te same zachowania dziecka są różnie traktowane przez wychowawcę i w podobnych sytuacjach są dziecku stawiane różne wymagania i różnie jest oceniane jego postępowanie. Zaburzona i zerwana interakcja stanowi realną przyczynę lub ryzyko wystąpienia niekorzystnych skutków dla rozwoju dziecka. Bezpośrednim skutkiem błędu wychowawczego jest niekorzystny obraz wychowawcy powstający w umyśle dziecka. Błąd niekonsekwencji utrudnia i opóźnia przebieg uczenia się, obniża nastrój uczniów, wytwarza poczucie winy i zagrożenia spowodowane brakiem orientacji i niemożnością ukształtowania się właściwych oczekiwań. Niekorzystnie wpływa na stopień i przebieg przyswajania norm społecznych i moralnych. Wywołuje niepewność wobec trudności, lęki, zaburzenie własnej perspektywy, zniekształcony obraz świata. U wychowanków o słabym typie nerwowym i niższej inteligencji powoduje obniżenie poziomu ich wykonania. Może również spowodować wzrost kontroli osobistej ucznia nad sytuacją, w której się znajduje. Uczniowie mają poczucie, że lepiej panują nad sytuacją niż nauczyciel.
Błędy "ciepłe" (idealizacja dziecka, zastępowanie, uleganie) często nie są zauważane przez dziecko. Stanowiąc ryzyko niekorzystnych skutków dla niego, nie pogarszają one percepcji rodziców jako wychowawców, lecz je stale optymalizują. Jednak dzieje się to wszystko do pewnego wieku. Wytwarza się również nadmierne uzależnienie od obojga rodziców czy jednego z nich, co wtórnie hamuje rozwój indywidualności, kompetencji społecznej dziecka, przysparzając mu zwykle poza rodziną kłopotów związanych z przystosowaniem. Może zmniejszyć się odporność dziecka na wszelkie trudne sytuacje, a równocześnie na skutek stałego i nasyconego emocjami dodatnimi wzajemnego stosunku, wytwarzać się uzależnienie od kochających osób. Postawa nadopiekuńczości przyczynia się do głębokiego zaburzenia zdolności dziecka do autokreacji i przystosowania społecznego. Wobec sytuacji trudnych, grożących porażką i wymagających samodzielnego panowania nad sytuacją, nie sprosta wymaganiom i przyjmie postawę obronną.
Dzieci wychowywane w sposób "zimny" - rygoryzm połączony z agresją i obojętnością są bardziej niezależne emocjonalnie, mają ocenę adekwatną do swych możliwości oraz są bardziej odporne na stres. Przyjmują wobec trudności postawę zadaniową. Można powiedzieć, że to co uważamy za ryzyko doświadczeń niekorzystnych dla rozwoju nie zawsze jest takim ryzykiem, a więc nie jest błędem, bo też nie jest przyczyną złych skutków. Z drugiej strony może być błędem jeżeli wywoła negatywne skutki dla rozwoju. Agresja powoduje spadek nastroju wychowanka, wywołuje w nim poczucie winy. Skutkiem agresji może być operacyjny wzrost orientacji przedmiotowej przejawiający się ucieczką, izolacją dziecka, agresją wobec wychowawcy.
Hamowanie aktywności wychowanka poprzez błędne działanie wychowawcy powoduje obniżenie orientacji podmiotowej objawiające się podporządkowaniem z lęku przed wychowawcą, zaniżeniem samooceny oraz spadkiem nastroju. Dziecko może również zareagować buntem łamiąc zakaz, obrażaniem się - izolacją od wychowawcy. Bezradność wychowawcy wywołuje w uczniu poczucie winy, bądź też poczucie własnej przewagi nad nauczycielem i jego krytykę.
Sytuacja wychowawcza jest źródłem informacji, jakie docierają do jej uczestników. Informacje te są interpretowane przez wychowanka w formie percepcji sytuacji i przeżywanych emocji. Na podstawie obróbki intelektualnej i emocjonalnej zdobytych informacji kształtują się doświadczenia. Sprzyjają one dalszej interakcji z wychowawcą i rozwojowi psychicznemu dziecka lub przeciwnie mogą zaburzać interakcję, a dla rozwoju psychicznego nie będą korzystne: będą go hamować, wytwarzać antywzory sytuacji i będą dostarczać emocji negatywnych.
Literatura:
1. Nowa encyklopedia powszechna PWN. Warszawa 1996.
2. Ekel J. I in.: Mały słownik psychologiczny. Warszawa. Wiedza Powszechna 1965.
3. Gurycka A.: Błąd w wychowaniu. Warszawa.
4. Łobocki M.: Współdziałanie nauczycieli i rodziców w procesie wychowania. Warszawa. Nasza Księgarnia 1985.
5. Miller R.: Proces wychowania i jego wyniki. Warszawa PZWS 1966
6. Skorny Z.: Psychologia wychowawcza dla nauczycieli. Warszawa WSiP 1987.
Agnieszka Bylewska