BŁĘDY W WYCHOWANIU to niewłaściwe postępowanie rodziców - wychowawców z dziećmi i młodzieżą w procesie ich rozwoju i wychowania.
Błędy te przejawiają się głównie w:
a) Nieprawidłowych postawach dorosłych (chodzi tu o sposób zachowania się w roli wychowawcy);
b) Nieprzestrzeganiu lub łamaniu empirycznie ustalonych i sprawdzonych w praktyce zasad pedagogicznego działania;
c) Stosowaniu takich metod oddziaływania na dzieci i młodzież, które prowadzą do sytuacji sprzecznych z oczekiwaniami wychowawców, a także są sprzeczne z odpowiadającymi danej epoce celami i zadaniami wychowywania.
Błędy wychowawcze wpływają na rozwój dziecka zarówno ten fizyczny jak i psychiczny. Często stają się poważnym źródłem nerwicotwórczym.
Zróżnicowanie cech psychofizycznych dziecka sprawia, że w jednych przypadkach nie pociągają one za sobą tak poważnych konsekwencji, aby nie można ich było zlikwidować czy osłabić ich skutków poprzez działania kompensujące liczne braki lub terapeutyczne. Jednak z reguły okazują się bardzo szkodliwe, a podejmowanie próby „naprawienia" wychowania nie dają oczekiwanych rezultatów.
Konsekwencje nieprawidłowych metod wychowawczych przeważnie uwidaczniają się w okresie dzieciństwa i młodości. Jednak dziecko jest w stanie ukryć je konsekwencje. Przyczynia się do tego system wychowania, jakiemu dziecko podlega przez wiele lat, atmosfera w rodzinie i szkole, słaba odporność psychiczna i nieśmiałość. To wszystko może determinować dziecko w takim stopniu, że nie będzie ono przejawiało cech negatywnych i nie będą się uwidaczniały deformacje psychiczne. Dziecko jest w stanie ukryć przed otoczeniem brak wiary we własne siły, czy brak poczucia własnej wartości przez wykazywanie się pracowitością, koncentracją na wypełnianiu obowiązków i uległością wobec dorosłych. Toteż często dopiero dorosły człowiek, w pełni dojrzały, uświadamia sobie jak niekorzystnie na jego psychice i postawie życiowej zaciążył system wychowania w rodzinie czy w szkole.
Błędy w wychowaniu dzieci i młodzieży popełniają zarówno rodzice jak i nauczyciele. Skutki błędów popełnianych przez rodziców odczuwa szkoła. Błędy popełniane przez nauczycieli w ważny sposób rzutują ba życie rodziny. Jeżeli w obu środowiskach pojawiają się nieprawidłowości to sytuacja ucznia staje się bardzo trudna, a proces jego wychowania może ulec poważnemu zaburzeniu.
PRZYCZYNY BŁĘDÓW POPEŁNIANYCH PRZEZ RODZICÓW
Do podstawowych przyczyn błędów wychowawczych popełnianych przez rodziców należy zaliczyć:
a) Przenoszenie doświadczeń wyniesionych z domu rodzicielskiego bez liczenia się z faktem, że zasadniczym zmianom uległy warunki życia oraz bez uwzględnienia indywidualnych właściwości dziecka;
b) Bezrefleksyjne naśladowanie wzorów postępowania innych osób;
c) Tworzenie własnej koncepcji wychowania dziecka w oparciu o subiektywne wyobrażenia o tym, co dla jego ogólnego rozwoju i przygotowania do życia jest dobre - często towarzyszy temu pragnienie stworzenia dziecku odmiennej sytuacji niż ta, w jakiej było się wychowywać samemu;
d) Nadkompensja w zaspakajaniu potrzeb dziecka - niekiedy ważną tu rolę odgrywa czynnik ambicjonalny, pragnienie dorównania innym;
e) Nadmierna uczuciowa koncentracja na dziecku;
f) Wiązanie z dzieckiem zbyt wygórowanych ambicji i aspiracji;
g) Żywiołowe, nieprzemyślane i niekonsekwentne postępowanie z dzieckiem, w którym emocje i niekontrolowane reakcje stanowią czynnik dominujący.
NAJCZĘŚCIEJ WYRÓŻNIA SIĘ 9 BŁĘDÓW POPEŁNIANYCH PRZEZ RODZICÓW - WYCHOWAWCÓW:
RYGORYZM - to bezwzględne egzekwowanie wykonania poleceń, stawianie wymagań bardzo dokładnie określonych, niepozostawiających swobody - ścisłe kontrolowanie postępowania dziecka.
Rodzice obawiają się, że jeżeli nie będą wymagać absolutnej dyscypliny, to wkrótce dziecko „wejdzie im na głowę". Każą mu więc bezwzględnie wykonywać polecenia, a stawiane wymagania są często ponad jego możliwości. Rodzice stawiają wiele zakazów.
Np.: „ Nie wolno oglądać ci bajki dopóki nie poprawisz ocen." - masz robić, co ci każę, twoje zdanie nie jest ważne.
Tymczasem żądanie od dziecka, by akceptowało i wykonywało każde polecenie bez wytłumaczenia, dlaczego się tego od niego wymaga, nie tylko skłania do buntu, ale również pozbawia możliwości samodzielnego myślenia. Takie wychowanie bardziej przypomina musztrę niż wychowanie. Nawet małe dziecko powinno mieć prawo do wyrażania swojej opinii. Pozwalając na to okazuje się dziecku szacunek i tylko wtedy można oczekiwać od niego tego samego.
Rodzice powinni stawiać realne wymagania oraz kontrolować je z prawidłowym systemem wzmocnień: równowaga kar i nagród, lub przewaga tych drugich.
AGRESJA - to atak słowny, fizyczny lub symboliczny (wyrażany przeważnie w złości).
s Atak słowny - występuje wtedy, gdy rodzice krzyczą na dziecko, poniżają je i obrażają; np.: mówiąc mu, że jest głupie.
s Atak fizyczny - występuje wtedy, gdy rodzice biją, szturchają i obezwładniają dziecko lub zmuszają je do określonej pozycji; np.: na klęcząco.
s Atak symboliczny - to atak w sposób zamaskowany; to obraźliwe gesty, ostre kary, ironiczny stosunek do dziecka.
Np.: „Jeżeli nie przestaniesz płakać to dostaniesz klapsa." - poczucie krzywdy, żal do rodziców, pragnienie odwetu.
HAMOWANIE AKTYWNOŚCI - jest to przerywanie, zakazywanie aktywności własnej dziecka przez fizyczne lub symboliczne zachowanie własne, zmienianie bez racjonalnych (rozsądnych) przyczyn rodzaju aktywności dziecka.
Hamowanie aktywności własnych dziecka, czyli uszczęśliwianie go ni siłę.
Np.: „Ja nie miałam takich możliwości, ty je masz, więc nie możesz przegapić żadnej szansy. Dzięki temu uda ci się osiągnąć to, czego ja nie zdołałam."
Rodzice często żałują, że nie uczyli się grać, np. na jakimś instrumencie lub, że nie trenowali, np. jazdy na nartach. Postanawiają, że dziecko posiądzie te umiejętności, których im brakuje. Jeżeli dziecko nawet nie ma na to ochoty, oni są przekonani, że potem będzie im wdzięczne. Postępując w ten sposób nie zauważają rzeczywistych potrzeb i zainteresowań dziecka oraz nadmiernie obciążają je zajęciami, odbierają mu swobodę, zamykają w „złotej klatce".
Zachowaniem właściwym byłoby tworzenie warunków, w których dziecko mogłoby rozwijać własną aktywność, ustalenie z dzieckiem rodzaju aktywności zastępczej (czym ono chciałoby się zajmować, co robić) wobec jego własnej (negocjowanie).
Dziecko w tej błędnej sytuacji wychowawczej:
Zadania przez nie wykonywane i jego aktywności są uznawane za mało ważne, a na pewno mniej ważne od własnych pomysłów, celów i potrzeb rodziców - wychowawców.
Skutkiem takiego błędu może być :
Ø obniżenie orientacji podmiotowej, czyli podporządkowanie się dziecka z lęku rodzicom, zaniżenie własnej samooceny
lub
Ø łamanie nakazu, czyli bunt, agresja, obrażanie się, izolowanie od rodziców.
Kluczem obserwacyjnym do identyfikacji błędnych zachowań wychowawcy jest to, że:
s Przerywa aktywność dziecka innymi poleceniami, zadaniami, inicjatywami.
s Włącza się do aktywności dziecka, przeszkadza, odbiera uwagę, krytykuje, wprowadza modyfikację nie licząc się ze zdaniem dziecka, przejmuje jego czynności bez uzasadnień.
s Zakazuje aktywności uprawianej przez dziecko bez uzasadnienia lub z uzasadnieniem, które ograniczają prawa dziecka do własnej aktywności.
OBOJĘTNOŚĆ - jest to obserwowany dystans do spraw dziecka i do niego osobiście, okazywanie braku zainteresowania dla jego aktywności, tego, czym się zajmuje, interesuje.
Obojętność rodziców w stosunku do dziecka można wyrazić pozornym ich brakiem czasu dla niego.
Np.: „Pobaw się sam, nie mam teraz czasu. Nie przeszkadzaj mi, mam dużo pracy."
Rodzicom często obojętne jest to, czym się zajmuje ich dziecko. Pozwalają mu na wszystko, bądź wcale nie zwracają na nie uwagi, byle w końcu dało im spokój i przestało przeszkadzać. Powinni zrozumieć, że dziecko potrzebuje ich bliskości, czułości, kontaktu, rozmowy, chce by zwracano na nie uwagę, w przeciwnym razie może poczuć się odrzucone i osamotnione.
Dziecko w tej błędnej sytuacji wychowawczej:
Jego zachowania i potrzeby są mało ważne dla rodziców - wychowawców albo oceniane jako zbyt odciążające rodziców.
Skutkiem takiego błędu jest :
Ø obniżenie orientacji podmiotowej, czyli brak wiary w siebie, zaniżenie własnej samooceny dziecka, „żebranie o uczucie"
lub
Ø operacyjny wzrost orientacji podmiotowej, czyli izolacja od rodziców - wychowawców.
Kluczem obserwacyjnym do identyfikacji błędnych zachowań wychowawcy jest to, że:
s Nie nawiązuje kontaktu z dzieckiem z własnej woli, „jest jakby obok dziecka", brak zainteresowania się nim.
s Nie reaguje na próby nawiązania kontaktu przez dziecko, np. na pytanie nie odpowiada, nie reaguje na wypowiedzi dziecka, nie słucha, zajmuje się czymś innym w czasie przeznaczonym na kontakt z dzieckiem.
s Pozostaje bierny wobec próśb i ewidentnych potrzeb dziecka do niego adresowanych.
EKSPONOWANIE SIEBIE - to koncentrowanie uwagi dziecka na walorach wychowawcy, chęć imponowania i wyróżniania się. Rodzice aprobują dziecko swoimi sprawami i problemami w sytuacjach nieadekwatnych do tego celu, np.: mówią bez przerwy o swoim samopoczuciu; przeciwstawiając je potrzebom dziecka. Eksponowanie siebie objawia się ciągłym obrażaniem się i demonstrowaniem swoich humorów, wywyższaniem się oraz chwaleniem się swoimi sukcesami nie zwracając uwagi na osiągnięcia dziecka. Wychowawca bezwzględnie uwypukla swoje prawa.
Zachowując się tak rodzice utwierdzają dziecko, że ma zły charakter i odbierają mu pewność siebie. Rodzice powinni być skromni w traktowaniu własnej osoby tak, aby byli wzorem dla swojego dziecka.
ULEGANIE, CZYLI BEZKARNOŚĆ - to nic innego jak brak konsekwencji.
Np.: „Nie kupię ci tej zabawki, jest za droga. No dobrze, będziesz ją miał tylko już nie płacz."
Jeśli rodzice mówią dziecku „nie" - to powinno ono wiedzieć, że żadne ataki histerii nie zmienią ich decyzji. Należy wytłumaczyć dziecku powody, dla których rodzice mu odmawiają. Kiedy pod wpływem jego łez rodzice ustępują mu i pozwalają na to, na co wcześniej nie wyrażali zgody, dziecko szybko uświadamia sobie, że płaczem zawsze może postawić na swoim. Rodzice powinni też unikać zakazywania czegoś, gdy są w złym humorze, a potem wyrażania zgody, kiedy ogarnie ich dobry nastrój.
Zachowaniem właściwym byłoby uzgadnianie i petaraktacje dziecka z rodzicami.
Dziecko w tej błędnej sytuacji wychowawczej:
Sytuacja ta jest nadmiernie trudna, zagrażającą, należy jej unikać.
Skutkiem takiego błędu może być :
Ø obniżenie orientacji podmiotowej, czyli poczucie winy u dziecka
lub
Ø operacyjny wzrost orientacji podmiotowej, czyli poczucie własnej przewagi dziecka, krytyka rodziców - wychowawców.
Kluczem obserwacyjnym do identyfikacji błędnych zachowań wychowawcy jest to, że:
s Spełnia zachcianki dziecka.
s Rezygnuje i obniża wymagania stawiane dziecku wobec jego nalegań lub napotkanych czy przewidywanych trudności.
s Demonstruje własną bezradność wobec dziecka, np. mówiąc, że już nie wie, co teraz ma zrobić, bądź płacząc i skarżąc się wobec innych na dziecko.
ZASTĘPOWANIE, CZYLI WYRĘCZANIE - to nie oczekując na wyniki pracy dziecka, zastępowanie go i przejmowanie jego zadań.
Wyręczanie we wszystkim występuje z różnych przyczyn, np.:
s Czasami z braku cierpliwości, gdy dziecko robi wszystko wolniej i nie tak jakby tego chcieli rodzice. Wolą, zatem je wyręczyć i zrobić po swojemu.
s Chęć usunięcia dziecku każdej przeszkody, jaka może pojawić się na jego drodze, np.: nie umie posługiwać się sztućcami to mama go nakarmi.
Wychowując w ten sposób rodzice wychowują tzw.: „życiową kalekę"; pozbawią go nauczenia się samodzielności.
Lepiej pozwolić mu na próby i tylko w ostateczności pomóc lub współdziałać z nim.
Np.: Idź odrób lekcje, a ja za ciebie posprzątam.
IDEALIZACJA DZIECKA - jest to utożsamianie się z nim jako najwyższym dobrem. Ciągłe zajmowanie się dzieckiem, jego sprawami, wykonywanie czynności, które zabezpieczają przed możliwym, nawet niebezpośrednim niebezpieczeństwem, brak krytycyzmu, co rzutuje na maksymalizację ocen pozytywnych.
Np..: „Dostałeś szóstkę, jesteś najmądrzejszy, świetnie się czujesz."
Dotyczy to rodziców, którzy nagminnie chwalą swoje dziecko, stale utwierdzają je w przekonaniu, że jest najlepsze we wszystkim. Cokolwiek by nie zrobiło i w jakikolwiek nie byłoby to sposób, zawsze jest i będzie dobrze. Rodzice nie umieją w sposób krytyczny wyrazić własnej oceny o dziecku.
Właściwym zachowaniem byłby krytycyzm połączony z akceptacją.
Dziecko w tej błędnej sytuacji wychowawczej:
Rodzice - wychowawcy przypisują mu cechy ideału i utożsamiają z nim, idealizują jego możliwości, wszystko ograniczają do niego i jego spraw.
Kluczem obserwacyjnym do identyfikacji błędnych zachowań wychowawcy jest to, że:
s Podkreśla w sprawach i zachowaniu przekonanie o szczególnych walorach i możliwościach dziecka.
s Wnika w sposób narzucający się w szczegóły różnych poczynań dziecka, jego sytuacji (obserwuje, analizuje, pyta, skłania do informowania o własnych uczuciach, przeżyciach, wątpliwościach).
s Każda sprawa dziecka (zdrowie, nauka, koledzy) wyzwala bardzo dużą aktywność wychowawcy: przejawia troskę, chęć pomocy, uczestnictwo bez zapotrzebowania ze strony dziecka, przecenia i nadaje wartość większą wszystkiemu, co dotyczy dziecka.
NIEKONSEKWENCJA - to przemienność zachowań, nie adekwatność wychowawcy. Jeżeli mówimy dziecku „nie" to powinno wiedzieć, że żadne ataki histerii nie zmienią decyzji. Należy maluchowi wytłumaczyć powody, dla których mu odmawiamy. Kiedy pod wpływem łez w jego oczach ustępujemy i pozwalamy na to, co wcześniej nie wyraziliśmy zgody dziecko szybko uświadamia sobie, że płacz pomoże osiągnąć mu cel.
Zachowania wychowawcy powinny być więc stanowcze, adekwatne do sytuacji.
Np.: „Dostaniesz misia tylko już mi nie płacz."