Symboliczny wymiar kultury
Jednym ze sposobów ujmowania i badania kultury jest akcentowanie jej symbolicznego charakteru, traktowanie jej jako dziedziny całkowicie określonej przez aktywność ludzkiego ducha, a w efekcie tworzonego w ten sposób świata jako uniwersum symboliczne. Kultura jest właściwym światem człowieka, ponieważ kultura to ludzki sposób życia: świat kultury jest jedyną rzeczywistością człowieka i - z drugiej strony- tylko człowiek tworzy kulturę. Teza o ontologicznym prymacie kultury została stworzona w kręgu filozofii neokantowskiej na początku dwudziestego wieku. Jej najwybitniejszym przedstawicielem był neokantysta ze szkoły marburskiej Ernst Cassirer ( 1874-1945), choć temat ten ważny był także dla innych odmian neokantyzmu - szkoły badeńskiej, w osobach Heinricha Rickerta czy Emila Laska.
Cassirer kontynuuje filozofię Kanta i rozszerza kompetencje kantowskiego aprioryzmu poza naukę i filozofię na cała kulturę. Tworzy filozofię form symbolicznych: mitu, religii, języka, sztuki i historii i nauki. Tworzą one system powiązanych ze sobą form zwanych formami symbolicznymi. Stanowią one fazy duchowego kształtowania świata przez człowieka, którego określa jako animal symbolicum w miejsce kantowskiego animal rationalis. Formy symboliczne wyczerpują całość rzeczywistości otaczającej człowieka, stanowiąc zarazem uniwersum jego twórczych możliwości. Podobnie jak kantowskie kategorie formy porządkują świat ludzkiego doświadczenia. Są to całości znaczeniowe organizujące poznanie i formujące rzeczywistość na danym: mitycznym , religijnym czy naukowym etapie.
Definiując formę symboliczną Cassirer kładzie nacisk na jej aktywny charakter. W pracy Wesen und Wirkung des Symbolbegriffs pisze: „ Przez formę symboliczną należy rozumieć każdą energię ducha, poprzez którą duchowa treść znaczeniowa zostaje powiązana z konkretnym zmysłowym znakiem i temu znakowi wewnętrznie przypisana”. Schemat budowy formy symbolicznej pokrywa się z konstrukcją symbolu; w obu przypadkach chodzi o przedstawienie aktywnej roli świadomości w procesie łączenia tego co zmysłowe i tego co idealne, czyli znaczenia. Różnica między symbolem a formą symboliczną jest różnicą zakresu, pola działania: symbol jest jednostką podstawową, dana forma zaś operuje mnogością symboli podobnie uformowanych. Formy są więc blokami symboli o takiej samej funkcji znaczeniowej. Mit, język czy historia różnią się między sobą sposobem organizacji danych zmysłowych i nadawaniem im znaczenia przez tworzenie odpowiedniego pojęcia. Cassirer mocno akcentuje aprioryczny charakter symbolizowania: każda z form kultury nie opisuje rzeczywistości niezależnej od poznającego podmiotu, bo takiej nie ma, ale posiada właściwy sobie sposób tworzenia symboli, czyli nadawania znaczenia Powiedzieliśmy wcześniej, że Cassirer wyróżnia sześć sposobów tworzenia symboli, czyli sześć form symbolicznych: mit, religia, język, nauka, sztuka, historia. Każda z form symbolicznych nie jest schematem dowolnym; w każdej z nich odpowiednia postać znaczenia musi być wyrażona we właściwym sobie języku, sposobie manifestacji.
Jest to ważne gdy przypomnimy podstawowe założenia Kantowskiej metody transcendentalnej, która tu ma także przecież zastosowanie: kultura jest dostępna tylko poprzez swoje wytwory, zjawiska kulturowe. Badając wytwory kultury docieramy zarazem do praw i zasad tworzących ją ,do podstawowych funkcji ludzkiej świadomości. Dlatego, uważa filozof, każda z form tworzy właściwe sobie sposoby ekspresji i do ich istoty należy dotrzeć. Obejmując aktywnością duchową człowieka nie tylko świat zjawisk jak u Kanta, lecz także świat historii ( za Diltheyem) dodaje Cassirer do zakresu tej aktywności także inne, mało zobiektywizowane ( w sensie przedmiotowym) formy symboliczne jak religia czy mit. Także tutaj jego zdaniem możliwa jest obiektywizacja, czyli ustalanie zasad uznawania czegoś za przedmiot poprzez ugruntowanie sądów o przedmiocie w zasadach logicznych. Także więc mit obiektywizuje - tworzy swój przedmiot używając na właściwym sobie poziomie świadomości mitycznej apriorycznych reguł organizacji wrażeń zmysłowych: czasu, przestrzeni, przyczyny. Ich modalność jest różna w micie i w nauce, ale i tutaj i tutaj pełnią swoja podstawową funkcję: tworzenia przedmiotu poznania czy to mitycznego czy naukowego.
Przejdźmy do pojęcia symbolu: zdolność tworzenia symboli służy jednocześnie Cassirerowi jako definicyjne rozróżnienie między ludźmi a zwierzętami. Poznanie jakie posiadają zwierzęta określa jako percepcję subiektywną. To co zwierzę poznaje jest dla niego samą rzeczywistością. Zwierzęta nie mają możliwości twórczej transformacji tego co dane. Ich odbiór świata jest zatem czysto receptywny, ponieważ zwierzę nie posiada wyobraźni. Zjawisko, np. jedzenie nie manifestuje mu się jako symbol siebie (jedzenia) czy czegoś innego ( posiłku, obiadu, ). Nie przeczy to, pisze filozof, w żadnej mierze inteligencji zwierząt. Przejawem jej jest np. zdolność wiązania ze sobą zjawisk jako sygnałów. Jednakże symbole i sygnały to nie to samo. Należą one do dwóch zupełnie różnych sfer przekazu. „ Sygnał - pisze Cassirer- należy do fizykalnego świata bytu, symbol zaś jest częścią ludzkiego świata treści. Sygnały są operatorami, symbole zaś desygnatorami, wyznacznikami. „Sygnały należą do materialnego świata bytu, symbole do ludzkiego świata znaczeń”. Symbole maja wartość funkcjonalną, nie zaś materialną. Nie znaczy to, że symbole nie mają materialnej treści, zmysłowo uchwytnego substratu, który je wyraża. Ale podczas gdy materialna postać sygnału np. jedzenie, dla zwierzęcia nie reprezentuje niczego poza sobą jako konkretem, to w sytuacji symbolu, dopiero „usensowienie” tego co zmysłowe ( jedzenia) jest tym, co tworzy symbol.
Symbol jest relacją, w której temu co zmysłowe zostaje nadane i przypisane znaczenie. Przypisanie znaczenia to zaangażowanie energii ducha, jak mówi Cassirer. Dlatego sens kulturowy danego, pojedynczego aktu symbolicznego czyli jego znaczenie, możliwe jest do uchwycenia poprzez odniesienie do całego apriorycznego charakteru ludzkiego poznania. Tworzenie symboli jest aktywnością ściśle ludzką, jest pracą świadomości. To poprzez pracę świadomości możliwe jest nadanie czemuś znaczenia. Duch, jego energia istnieje poprzez swoje symbolotwórcze działanie. Cassirer pisze: „ Symbol nie ma bytu rzeczywistego jako część fizycznego świata, ma znaczenie”. To właśnie możność nadawania czemuś znaczenia odsyła symbol w swym podstawowym znaczeniu do świata ducha, nie do świata materii. Symbol ma znaczenie wtedy, gdy można go odnieść do systemu przestrzenno-czasowych, przyczynowych i liczbowych stosunków tworzących jego obiektywność, a więc do apriorycznej struktury świadomości.
Wg marburskiego filozofa sposób czyli system tworzenia symboli, jest trwale wmontowany w krąg funkcjonalny człowieka, jest swoiście ludzką formą kontaktu z otoczeniem. Podczas gdy u zwierząt obraz percepcji wyraża podstawowy schemat behawioralny: B - R ( bodziec to reakcja), u człowieka zostaje on przerwany i wydłużony: B-S-R. ( bodziec -symbol -reakcja). Zdaniem filozofa nie jest to korzystne dla człowieka uzupełnienie, jest pogorszeniem natury ludzkiej, przed którym nie ma jednak ucieczki.
Tworzenie symboli przebiega wg trzech faz, określanych jako fazy funkcji symbolicznej. Są to: 1/ funkcja wyrazowa; 2/ funkcja przedstawieniowa; 3/ funkcja znaczeniowa. Etap pierwszy, funkcji wyrazowej właściwy jest świadomości pierwotnej, nierozbudzonej i występuje np. w micie. Pozornie oba człony symbolu czyli element zmysłowy, materialny i znaczenie są tym samym. Świadomość na tym etapie nie umie jeszcze ich rozróżnić. a Występuje tu jeszcze brak podziału na „ rzecz” i „właściwość”. Jaskółka dosłownie czyni wiosnę, wyobrażenie boga, np. jego figurka jest nim samym. Sens ma tutaj znaczenie konkretne, wyrażone w jednostkowym spostrzeżeniu. Świat ujmowany na tym etapie jest światem fizjonomicznym, przedstawianym za pomocą określeń emocjonalnych: łagodność, ponurość, groza.
Etap drugi, to funkcja przedstawieniowa zwana też naocznością. Następuje tu już rozpad rzeczywistości na element prezentowany i prezentujący. Mamy tu początki poznania obiektywizującego. Jest to proces stopniowego podziału i porządkowania strumienia danych zmysłowych, łączenia ich, konstatowania, oznaczania , wyboru tego co koniecznie i stałe, odrzucenia zaś tego co zmienne i przypadkowe dla tworzenia symbolu. Dla przykładu: wizerunek boga nie jest już bogiem samym, jak w fazie pierwszej, lecz ma charakter wskazówki, wskazania na boga; oznacza go. Nazwa zyskuje swój sens, nie jest tożsama z obiektem.
Specyfika funkcji symbolicznej staje się widoczna w całej pełni dopiero w trzeciej sferze: czystego znaczenia, funkcji znaczeniowej. Dopiero tutaj widoczna jest polarność członów relacji symbolicznej: elementu zmysłowego i znaczenia. Następuje tutaj skierowanie uwagi nie na sam przedmiot, lecz na jego pojęcie. Pojęcie to wyraża jedność odniesień między poszczególnymi treściami wrażenia wyrażoną zgodnie z prawami rozumu. Tak tworzone są np. pojęcia nauki: nie wskazują one przecież na zmysłowe dane , ale na tworzące i organizujące te dane prawa rozumu.
W jakiej relacji pozostaje Cassirerowskie pojęcie symbolu do innych ujęć semiotycznych? Grecka etymologia słowa symbol ( symbolon) wskazuje na jego umowny, zastępczy charakter. Symbol to znak, który wskazuje na coś poza sobą, na rzeczywistość poza-symboliczną. To wskazywanie przebiega w ściśle określony sposób zwany denotacją. Symbole denotują swój przedmiot na zasadzie konwencji znaczeniowej. Symbol to szczególnego rodzaju znak, który ma złożoną strukturę semantyczną i wymaga twórczej postawy podmiotu: zarówno twórcy symbolu jak i jego odbiorcy.
Specyfiką prezentowanej tu koncepcji symbolu wg Cassirera jest jego ontologiczna homogeniczność: symbol nie wskazuje tu na rzeczywistość poza sobą, na coś niezależnie od świadomości istniejącego. Symbole wg Cassirera są znakami-obiektami. Brak dystynkcji ontologicznej między znakiem, a tym co jest oznaczane, zastąpiony jest dystynkcją ściśle pojęciową, między tym co zmysłowe a znaczeniem. Powstaje zatem pytanie czy i do czego odsyła symbol? Czy można tutaj w ogóle mówić o funkcji denotatywnej, skoro istnieją tylko symbole? Cassirer jest przekonany że tak, ponieważ złożoność struktury semantycznej pozwala mówić o komunikacji wewnątrz symbolu. Innymi słowy symbol komunikuje nie tylko to co przedstawione, lecz również poprzez to co przedstawione. Symbol wg Cassirera wskazuje sam na siebie, tzn. na regułę go tworzącą. W tym sensie każdy wytwór kultury: dzieło sztuki, prawo naukowe, wypowiedź językowa czy opowieść mityczna jest symboliczna, gdyż w każdej z nich uwidacznia się twórcza moc ducha. Symbole to kantowskie fenomeny obejmujące całą rzeczywistość, a wobec zakładanej przez marburskiego filozofa negacji noumenu, są jedyną rzeczywistością, jedynymi przedmiotami poznania.
Cele i zadania filozofii kultury
Człowiek jest istotą tworzącą kulturę. Kultura jest sferą realizacji wartości, a wartości porządkują ludzkie życie. Przekonanie o rozumności ludzkiej natury, jej zdolności organizacji < swoiście ludzkiego świata kultury> podziela Cassirer z Kantem czy z Diltheyem, bazuje i rozwija ich ustalenia. Bliski jest mu Johann Wolfgang Goethe z jego pojęciem człowieka totalnego : czynnie uwikłanego w świat; zarówno nauki jak i przyrody, czy sztuki. Kantowska metodologia nauki oparta na prawach charakterze matematyczno -przyrodniczym nie wyczerpuje całej rzeczywistości, nie obejmuje poznaniem tego co takiego charakteru nie ma, np. sztuki, a przecież sztuka istnieje i jest także pełnoprawnym sposobem poznania świata. Wszelkie poznanie ma charakter duchowy, nie tylko to naukowe. Filozofia kultury nie może poprzestać tylko na analizie przyczynowej ( w kategoriach przyczyny i skutku). Jeśli chcemy zrozumieć kulturę w całej jej głębi musimy przeprowadzić także analizę form, określającą funkcje poszczególnych form, cechy konstytutywne ich struktur, sposób prezentacji i organizacji danych zmysłowych czyli właściwą danej formie jej funkcję symbolizowania. Zamiast ustalać zależności przyczynowe, nauki o kulturze winny je przyporządkowywać badanu tego co w kulturze naprawdę uniwersalne: ludzkiej aktywności symbolotwórczej.
6