Etyczne aspekty prowadzenia badań klinicznych
Termin „bioetyka” pojawił się w Stanach Zjednoczonych przed kilkudziesięciu laty na oznaczenie pewnego rodzaju „etyki życia ludzkiego” (bios + ethos), zaktualizowanej przez osiągnięcia współczesnych nauk biologicznych i medycznych. Próby uściślenia pojęcia bioetyki podjął m. in. znany kryminolog polski Brunon Hołyst: Nowe zagadnienia wyłaniają się w szczególności w przypadkach eksplantacji organu z ciała osoby uznanej za zmarłą oraz przy sztucznym przedłużaniu i podtrzymywaniu życia. W związku z tym wyłoniła się nowa dyscyplina naukowa b i o e t y k a. Poza wskazanymi już zagadnieniami chodzi o zakres interwencji genetycznej, eutanazję, metody terapii osób psychicznie chorych, samobójstwa, dokonywanie eksperymentów na ludziach itp.
W Encyklopedii Katolickiej definiuje się bioetykę jako wiedzę normatywną obejmującą problematykę moralną wynikającą ze struktur związanych z rozwojem nauk biomedycznych. Podobnie definiuje bioetykę s. Barbara Chyrowicz: bioetyka próbuje sprostać problemom natury moralnej wywołanym przez rozwój biomedycznych możliwości.
Tadeusz Ślipko proponuje w swoich rozważaniach definicję następującą: Bioetyka [...] stanowi dział filozoficznej etyki szczegółowej, która ma ustalić oceny i normy (reguły) moralne ważne w dziedzinie działań (aktów) ludzkich polegających na ingerencji w granicznych sytuacjach powstawania życia, jego trwania i śmierci. Zakres problematyki, jaką zajmuje się współczesna bioetyka, obejmuje obszerny kompleks zagadnień, których zrąb stanowią etyczne aspekty inżynierii genetycznej i eugeniki, a więc - przede wszystkim - dostępny nauce na jej obecnym stopniu rozwoju zakres ingerencji w ludzki genom.
Bioetyka genetyczna swoje powstanie i rację bytu zawdzięcza gwałtownemu rozwojowi współczesnych nauk biologicznych na czele z genetyką. Rozwój ten zapoczątkowany został przez rewolucyjne prace nad zjawiskiem dziedziczności, prowadzone przez czeskiego zakonnika i przyrodnika - J. G. Mendla (1822 - 1884) oraz angielskiego lekarza i biologa - F. Galtona (1822 - 1911). Po II wojnie światowej postęp w dziedzinie nauk genetycznych pozwolił na konkretne i szczegółowe badania. Wraz z postępem naukowo - technicznym pojawiły się różnego rodzaju zagrożenia i choroby, którymi zainteresowała się genetyka. Oprócz bezspornie potrzebnych, jeśli nie koniecznych, jak również nieszkodliwych badań nad rozwojem nowo poznanego „mikrokosmosu życia” pojawiły się również dążenia do realizacji pewnych zadań praktycznych, jak na przykład bezpośredniej ingerencji w rozwój komórki ludzkiej i przebieg najważniejszych procesów życiowych oraz badań nad mutacjami genetycznymi jako skutkami działalności człowieka, np. zatrucia środowiska naturalnego (mutacje genetyczne negatywne indukowane). Mutacje takie są dla gatunku ludzkiego realnym zagrożeniem, gdyż wywołane przez nie anomalie i schorzenia, jeżeli występują na skalę masową i są dziedziczne, mogą prowadzić do zjawiska zwanego degradacją genetyczną gatunku ludzkiego. Wobec tego zjawiska genetyka na obecnym poziomie rozwoju poczuła się zdolną do podjęcia prób przeciwdziałania, jak również wysunęła postulat szeroko zakrojonych działań o charakterze prewencyjnym. Pojawiły się więc liczne bodźce do rozbudowy technik ingerowania w świat żywej ludzkiej komórki.
Dzięki odkryciu w latach sześćdziesiątych specjalnego gatunku enzymów - tzw. enzymów restryktywnych, możliwe stało się manipulowanie kodem genetycznym i tworzenie różnorodnych kombinacji chromosomów, jak również łączenie DNA pochodzących z różnych organizmów. Pojawiły się badania nad przeszczepianiem jądra dowolnej komórki jednego organizmu do komórki jajowej innego organizmu tego samego gatunku. Technika ta, nazwana klonowaniem, umożliwiłaby pozaustrojowe rozmnażanie się osobników, także gatunku ludzkiego, o identycznym kodzie genetycznym, co w konsekwencji przyniosłoby rozwój masowej „produkcji” dowolnie planowanych sobowtórów. Owocem rzekomo udanych eksperymentów w tej dziedzinie była słynna owca o imieniu Dolly, będąca wierną repliką pierwowzoru. Warto zatrzymać się na chwilę nad kontrowersjami związanymi z problemami zdrowotnymi słynnej Dolly. Trudno bowiem stwierdzić jednoznacznie, czy eksperymenty, które doprowadziły do narodzin Dolly były faktycznie udane.
W roku 2001 pięcioletnia wówczas Dolly zaczęła cierpieć z powodu zapalenia stawu w lewej tylnej nodze. Schorzenie to występuje u owiec, jednak zwykle nie pojawia się u zwierząt młodszych niż dziesięcioletnie, dotyczy także raczej przednich nóg. Nie było jasne, czy tak wczesne wystąpienie zapalenia stawu u Dolly mogło być wynikiem klonowania, aczkolwiek niektórzy z naukowców, biorących udział w eksperymencie, skłaniali się ku tezie o prawdopodobnym „błędzie technicznym” w trakcie procesu eksperymentu klonowania. Późniejsze badania sklonowanych zwierząt innych gatunków oraz owiec dowiodły jednak, że 3/4 z nich nie miało żadnych problemów ze zdrowiem. Tak czy inaczej 14 lutego 2003 r. Dolly została uśpiona z powodu postępującej choroby płuc. Owce rasy Finn Dorset dożywają zwykle 12-15 lat, Dolly przeżyła zaledwie sześć. Wywołało to dyskusję na temat wpływu klonowania na zdrowie klonów. W przypadku Dolly sekcja zwłok wykazała, że cierpiała ona na formę raka płuc zwaną Jaagsiekte - powszechną chorobę owiec powodowaną przez retrowirusa JSRV. Z oświadczenia naukowców Roslin wynika jednak, że choroba ta nie miała żadnego związku z klonowaniem. Pojawiły się także opinie, że czynnikiem uwikłanym we wczesną śmierć Dolly mogło być przedwczesne starzenie, będące wynikiem klonowania. Sugerowano, że Dolly była „stara” w momencie urodzenia. Badania po śmierci Dolly nie potwierdziły tych przypuszczeń, jednak spekulacje pozostały żywe w opinii publicznej.
Interesującym zagadnieniem jest również szerszy zakres badań genetycznych, zakładający wymianę materiału genetycznego między gatunkami. Genetycy przeprowadzają zabiegi krzyżowania genetycznego różnych gatunków i tworzenia w ten sposób istot o hybrydalnych właściwościach. Tego typu manipulacje w botanice są przeprowadzane niemal każdego dnia, a w rolnictwie prowadzą często do ulepszenia metod uprawy roślin i wzrostu wydajności plonów. W zoologii takie procesy są o wiele bardziej skomplikowane i mogą przynieść więcej szkody niż pożytku w przypadku, gdyby podjęto nieprzemyślane próby syntezy materiału genetycznego ludzkiego ze zwierzęcym, czy - tym bardziej - roślinnym. Choć tego rodzaju eksperymenty są - jak dotąd - prawnie i moralnie zabronione, nie możemy mieć pewności, że nie mają miejsca. Trudno wyobrazić sobie, że gdzieś mógłby żyć człowiek w rodzaju książkowego doktora Moreau, w otoczeniu hybryd ludzko - zwierzęcych o zaburzeniach fizyczno - psychicznych, niewykształconym czy też poważnie upośledzonym poczuciem własnej tożsamości i wartości, pozbawionych wszelkich hamulców moralnych... Trudno, aczkolwiek nie jest tak zupełnie nierealne. Nie mamy przecież informacji nawet o tajnych rządowych eksperymentach, które bez wątpienia są w tej dziedzinie prowadzone, a co dopiero o dokonaniach naukowców, których stać na utworzenie własnej, niezależnej, zamkniętej placówki.
Badania genetyczne stanowią też obecnie ważny element współczesnej diagnostyki, choćby diagnostyki prenatalnej. Jedna z technik diagnostycznych zwana amniopunkcją polega na nakłuciu błon płodowych matki i pobraniu z nich wód płodowych w celu zbadania komórek płodu w kierunku wykrycia nieprawidłowości w strukturze genetycznej, które mogłyby prowadzić do mutacji chorobotwórczych.
Wymienione przeze mnie techniki polegają na bezpośredniej ingerencji w strukturę komórkową. Z punktu widzenia bioetyki istotne są również wszelkie manipulacje międzykomórkowe. Szczególne znaczenie mają tu doświadczenia prowadzone na komórkach rozrodczych w trakcie techniki zapłodnienia in vitro, czyli „w probówce”. W rzeczywistości nieskomplikowany z pozoru proces to poważna, wieloetapowa manipulacja ludzkimi gametami (plemnikami i komórkami jajowymi), służąca bądź to wszczepieniu zapłodnionej sztucznie (in vitro) zygoty do dróg rodnych kobiety, bądź to wprowadzeniu do żeńskich organów rozrodczych męskiej spermy w celu umożliwienia kariogamii.
Jak pisze Leon R. Kass, bioetykę stworzyli ludzie, którzy rozumieli, że nowa biologia dotykała najgłębszych kwestii człowieczeństwa: cielesnej integralności, identyczności i indywidualności, pochodzenia i pokrewieństwa, wolności i samokontroli, miłości erotycznej i pragnień oraz relacji i dążeń ciała i duszy - i że im zagrażała. Dodatkowo rozwój eugeniki, której „zadaniem” jest „ulepszenie ludzkiego gatunku” z pomocą metod inżynierii genetycznej, implikuje poważne problemy moralne. Z tego też powodu potrzebna jest dyskusja nad celami, jakie przyświecać mogą eugenice, jak również konsekwencjom niekontrolowanych (i kontrolowanych) eksperymentów w obrębie tej młodej jeszcze gałęzi wiedzy.
Konferencja Generalna UNESCO 11 listopada 1997 r. uchwaliła Powszechną deklarację o genomie ludzkim i prawach człowieka, w której jasno napisano, że badania [genetyczne] powinny w pełni szanować ludzką godność, wolność i prawa człowieka, a także respektować zakaz wszelkiej dyskryminacji opartej na cechach genetycznych. [...] Nie można sprowadzać jednostki ludzkiej do jej cech genetycznych, [...] należy szanować niepowtarzalność każdego człowieka i różnice między ludźmi. W Art. 10 zawarte jest również stwierdzenie, że żadne badania genetyczne nie powinny być uznane za ważniejsze od praw człowieka, podstawowych wolności i godności jednostki ludzkiej, zaś w Art. 12 - że powinny mieć na celu przyniesienie ulgi w cierpieniu i poprawę stanu zdrowia badanych, jak również całej ludzkości.
Rabelais napisał kiedyś, że nauka bez sumienia jest ruiną duszy i ludzkości. Rozwój współczesnych nauk, a pośród nich także medycyny, biologii i genetyki, stawia przed człowiekiem, a co za tym idzie - przed filozofią, konieczność przemyślenia na nowo tradycyjnie uznawanych wartości. Dostąpiliśmy możliwości tak głębokiego wpływu na własne istnienie w świecie, jakiego nigdy wcześniej nie dysponowaliśmy. Czy możliwości te nie obrócą się przeciwko samemu człowiekowi? - to pytanie trapi wielu współczesnych filozofów - humanistów. Osiągnięcia nauk, poszerzając zakres wolności człowieka, mogą stać się również źródłem jego zniewolenia. Czy człowiek będzie stale pamiętać o tym, że większa wolność wiąże się nie tylko z większymi prawami, ale również z większą odpowiedzialnością?
Bibliografia:
Chyrowicz, B., Bioetyka i ryzyko, Lublin 2000
Encyklopedia katolicka, t. II, Poznań 1976
Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa 1994
Klonowanie człowieka: fantazje, zagrożenia, nadzieje, red. B. Chyrowicz, Lublin 1999
Remembering Dolly the Sheep, http://biology.science-tips.org/genetics/transgenics-and-cloning/remembering-dolly-the-sheep.html
Ślipko, T., Granice życia. Dylematy współczesnej bioetyki, Warszawa 1988
Hołyst, B.: Samobójstwo - przypadek czy konieczność, cyt. za: Ślipko, T.: Granice życia. Dylematy współczesnej bioetyki, Warszawa 1988 r., str. 11.
Encyklopedia katolicka, t. II, Poznań 1976 r.
Chyrowicz, B.: Bioetyka i ryzyko, Lublin 2000 r., str. 11.
Ślipko, T.: Granice życia, Warszawa 1988, str. 16.
Inżynieria genetyczna to technika genetyczna łączenia (rekombinacji) poza organizmem fragmentów DNA pochodzących z różnych organizmów i następnie wprowadzania ich do innych komórek (Encyklopedia Popularna PWN).
Eugenika to system poglądów głoszący możliwość doskonalenia cech dziedzicznych człowieka jako gatunku, na podstawie założeń genetyki; w praktyce stosowana w poradnictwie przedślubnym i dla małżeństw, zwraca uwagę zwłaszcza na prawdopodobieństwo dziedziczenia przez potomstwo chorób (Encyklopedia Popularna PWN).
Genom to podstawowy, haploidalny (pojedynczy) zespół chromosomów jądra komórkowego, zawierający pojedynczy zespół genów; u organizmów diploidalnych (większość) w komórkach somatycznych występują dwa homologiczne genomy, w gametach - jeden (Encyklopedia Popularna PWN)
Remembering Dolly the Sheep, http://biology.science-tips.org/genetics/transgenics-and-cloning/remembering-dolly-the-sheep.html
Kariogamia to zespolenie się jądra komórki jajowej i jądra plemnika w jądro zygoty. Proces ten stanowi istotę zapłodnienia (Encyklopedia Popularna PWN).
Kass, L.: Mądrość oburzenia. Dlaczego powinniśmy zakazać klonowania człowieka?, [w:] Klonowanie człowieka: fantazje, zagrożenia, nadzieje, red. B. Chyrowicz, Lublin 1999 str. 160.
Powszechna deklaracja o genomie ludzkim i prawach człowieka, [w:] Klonowanie człowieka: fantazje, zagrożenia, nadzieje, str. 202 - 203.
1