Uczelnia Warszawska
im. Marii Skłodowskiej - Curie
w Warszawie
PRZEDMIOT
METODY BADAŃ PEDAGOGICZNYCH
ETYCZNE ASPEKTY METODOLOGII BADAŃ PEDAGOGICZNYCH
Wykładowca
mgr Krzysztof Czajka
Opracowanie
Anna Pióro
Grupa - IV ZPG 04
Nr indeksu: 27069
Warszawa, kwiecień 2010
SPIS TREŚCI
WSTĘP
Pedagogika to należąca do nauk społecznych i wywodząca się z filozofii, nauka o wychowaniu człowieka, zajmująca się formułowaniem teorii, określaniem celów, metod, środków i form procesu wychowania. Postęp pedagogiki, w zdobywaniu nowej wiedzy o wychowaniu, uzależniony jest od prowadzenia badań. Wszystkie prowadzone badanie służą realizacji jakiegoś konkretnie określonego celu - czyli efektu, który badacz zamierza uzyskać w wyniku ich przeprowadzenia. Celem ich jest, więc sprecyzowanie tego, do czego zmierza badacz, co będzie efektem jego działania (opis jakiegoś zjawiska, instytucji lub jednostki). Naukowcy prowadzący badania dążą do poszerzania wiedzy o osobach, o rzeczach i o zjawiskach, które poddano badaniom. Bez badań żadna dyscyplina naukowa nie mogłaby się rozwijać. Są jednak grupy zawodowe, które powinny przykładać szczególną uwagę na etykę swoich członków i być uwrażliwione na ich profesjonalizm. Do tak zwanych profesji zaufania publicznego na pewno należy zaliczyć lekarzy, prawników psychologów i pedagogów.
METODOLOGIA BADAŃ PEDAGOGICZNYCH JAKO NAUKA
Prowadzenie badań pedagogicznych, wymaga stosowania odpowiednich metod. W literaturze spotyka się wiele klasyfikacji metod, technik i narzędzi badawczych a to, co dla jednych jest metodą inni często nazywają techniką badawczą. A. Kamiński metodą badań określa „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego”. Dla S. Nowaka „metody badawcze to przede wszystkim typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji danych empirycznych, służące do uzyskiwania maksymalnie (lub optymalnie) uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania”. Według M. Łobockiego, „metodologia badań pedagogicznych jest nauką o zasadach i sposobach postępowania badawczego zalecanych i stosowanych w pedagogice”. Wyróżnia on następujące metody badawcze;
obserwacja,
metoda szacowania,
eksperyment pedagogiczny,
testy osiągnięć szkolnych,
metoda socjometryczna,
metoda sondażu diagnostycznego,
analiza dokumentów,
metoda dialogowa,
metoda biograficzna
Metody badawcze są, więc ogólnymi założeniami (zaleceniami, postulatami) sposobami rozwiązywania wcześniej zdefiniowanych problemów. Techniki badawcze to bardziej uszczegółowione sposoby rozwiązywania problemów w danej nauce. Autor określa je jako „bliżej skonkretyzowane sposoby postępowania badawczego”. Technika jest pojęciem węższym od metody, a jednocześnie szerszym w stosunku do narzędzia badawczego. Techniki badawcze A. Kamiński określa jako „sposoby zbierania materiału oparte na starannie opracowanych dyrektywach (dokładnych, jasnych, ścisłych), weryfikowanych w badaniach różnych nauk społecznych i dzięki temu posiadających walor użyteczności międzydyscyplinarnej. Mają charakter instrukcji - tym użyteczniejszej im wierniej stosowanej”. Niezależnie od wybranej metody i techniki badawczej, jakimi posługuje się badacz, niezmiernie ważnym jego zadaniem jest dbałość o zgodność ze stawianymi im wymaganiami. Prawidłowe zastosowanie metod naukowych uzależnione jest od ich dogłębnej znajomości, od zastosowania właściwych narzędzi badawczych i umiejętności posługiwania się nimi, jak również od świadomości ich znaczenia. Nie mniej ważnym od przygotowania zawodowego i posiadanego warsztatu badawczego, jawi się aspekt poziomu etycznego (moralnego) pracownika naukowego prowadzącego określone badania.
POTRZEBA UWZGLĘDNIANIA KONTEKSTU ETYCZNEGO W BADANIACH
Czym jest etyka?. Najogólniej ujmując jest nauką o moralności, to zbiór teorii dotyczących problemów dobra i zła, powinności, cnót, obowiązków, to kształtowanie określonych postaw zgodnych z normami społecznym czy obowiązującymi w danym kręgu kulturowym. Jak w każdej grupie zawodowej, również pracowników naukowych zajmujących się badaniami pedagogicznymi znajdują się ludzie o różnym poziomie etyki i moralności w wykonywaniu swojego zawodu. Współczesna nauka wymaga by badacze uprawiali ją zgodnie z czterema podstawowymi wymogami
uniwersalizm (obiektywizm, bezstronność, niezależność),
wspólna własność dorobku naukowego,
bezinteresowność (uprawianie nauki nie dla zysku, ile dla czystej ciekawości świata),
sceptycyzm (krytycyzm wobec dotychczasowych poczynań naukowo-badawczych).
Wymienione wartości są według autora „istotnym kryterium oceny i weryfikacji działalności naukowo badawczej”. Jeśli działalność badawcza nie preferuje podstawowych wartości etycznych, zawsze narażona jest na uchybienia, a wymienione normy pozwalają na wyznaczenie wzorców zachowań dla pracowników naukowych.
Zbiór zasad i wytycznych "Dobre obyczaje w nauce" mówi, że „pracownika nauki obowiązują zasady etyki ogólnoludzkiej, w szczególności zasady dobrych obyczajów w nauce. Podkreśla też, że ze względu na wyższy stopień świadomości, wykształcenie, inteligencję, wysoką rangę w hierarchii społecznej i postrzegania pracowników nauki jako autorytety, odpowiedzialność ich jest większa.. Dlatego też zasady etyki, dobrych obyczajów, prawdomówność i bezinteresowność obowiązują pracownika nauki nie tylko w życiu zawodowym, ale w wszystkich jego poczynaniach i zachowaniach. Należy jednak pamiętać, że wykształcenie to jedna sprawa, a charakter i indywidualne cechy każdego człowieka, to druga. Okazuje się, że „ludzie nie zdają sobie sprawy, iż naginają własne postawy do tego, co robią, jest to tylko przejawem bardziej ogólnej prawidłowości: człowiek ma niezwykle ograniczoną wiedzę na temat rzeczywistych przyczyn swoich zachowań oraz zachodzących w jego umyśle procesów wyznaczających jego osądy, oceny i decyzje”.
Źle pojęty sukces, wpływ środowiska, korzyści materialne czy marzenia mogą po drodze zburzyć hierarchię wartości badacza, mogą doprowadzić do tego, iż stracić on z oczu cel, do którego dąży i dopuści się uchybień moralnych.
NADUŻYCIA NATURY ETYCZNEJ
Etyczność badań jest szczególnie ważna w zawodzie pedagoga czy nauczyciela. W tej profesji etyka to coś więcej niż dziedzina filozofii zajmująca się teorią moralności i normami ludzkiego postępowania - to przede wszystkim postawa życiowa, która jest wyznaczona przez wartości moralne, etyczne i religijne, którymi naukowiec kieruje się w życiu. Obok kompetencji i wiedzy zasadniczego znaczenia nabiera to, ”kim jest i jaki jest ten, który ową wiedzą i umiejętnościami się posługuje”. Etyczność badań - oznacza, że zostały one zaplanowane i przeprowadzone tak, że;
badacz nie naruszył w niczym praw ani osób bezpośrednio badanych oraz osób związanych z badaniami np. nauczycieli, rodziców
badacz gotów jest do przyjęcia odpowiedzialności za wszystkie konsekwencje swoich poczynań badawczych; bezpośrednich, pośrednich, natychmiastowych, długofalowych oraz tych, których nie był w stanie przeprowadzić planując i przeprowadzając badania,
badacz jest gotowy do podjęcia działań nakierowanych na zmniejszenie lub na eliminowanie skutków niepożądanych.
Pedagogika jako nauka jest dziedziną życia, w której w centrum zainteresowania jest człowiek. Rola pedagoga obejmuje ingerencję w istnienie drugiego człowieka, a skutki owej ingerencji, mogą być nieodwracalne. Dlatego też nadrzędną wartością dla badacza musi być człowiek i jego dobro, musi on zadbać, aby wykonywane przez niego czynności nie przyniosły uszczerbku badanym.
Historia zna wiele przypadków nadużyć podczas prowadzenia badać z udziałem ludzi. Przykładem sprzeniewierzenia się zasadom moralnym były badania medyczne prowadzone podczas II wojny światowej przez nazistów czy choćby badania mieszkańców Alabamy chorych na syfilis, u których jedynie obserwowano przebieg choroby i nawet po wykryciu penicyliny nie podjęto ich leczenia. Wiele dyskusji wywołał etyczny kontekst eksperymentu nad pełnieniem ról więźniów i personelu nadzorującego, gdzie narastająca wrogość jego uczestników wywołały konieczność jego przerwania. Również dziś niejednokrotnie dowiadujemy się o badaniach prowadzonych na potrzeby i zamówienie wielkich koncernów farmaceutycznych, dla których nie liczy się człowiek i jego dobro, a jedynie przewidywane zyski. Eliot Aronson stwierdził, że „zwykli ludzie - kiedy postępują w sposób niezgodny ze swoimi wcześniejszymi zapatrywaniami - dopasowują je potem do swojego zachowania, dostarczając sobie tym samym wiarygodnego uzasadnienia swojego postępowania”. Tak pewnie zachowali się ci pseudobadacze.
Podczas badań pedagogicznych nie da się uniknąć bezpośrednich relacji badacza i osób poddanych przez niego badaniom. Na badaczu spoczywa odpowiedzialność za prawidłowy przebieg i wyniki owych badań, musi mieć świadomość, iż istnieje wiele sfer, w których niezbędna jest szczególna dbałość by nie dopuszczono się nadużyć.
Płaszczyzn, na których dochodzi do naruszenia zasad etyki jest wiele. Moralnie naganne są wszelkie badania naruszające prawa i prywatność drugiego człowieka takie, które kojarzą się z nieprzyjemnymi przeżyciami, takimi, do których badany nie chce wracać.
Wprowadzanie w błąd
Do najbardziej nagannych moralnie należą badania wprowadzające osoby badane w błąd. Do niepożądanych skutków okłamywania możemy zaliczyć;
okłamywanie godzi w prywatność badanych - biorą udział w czymś, na co nie zgodziliby się, gdyby znali prawdziwe cele badań,
okłamywanie sprawia bolesny zawód co do oczekiwań wobec prawości i otwartości osoby odpowiedzialnej za przeprowadzenie badań.
Niektórzy badacze uważają, że czasami dopuszcza się zatajenie pewnych aspektów badania i wprowadzenie badanych w błąd. Argumentują to zachowaniem skuteczności badań, a jako usprawiedliwienie podają, iż należy tylko dążyć do zminimalizowania negatywnych ich skutków. M. Łobocki uważa jednak, że „szanujący się badacz poczuwa się do obowiązku wyjaśnienia osobom badanym podstawowego celu badań, ich przebiegu i sposobu wykorzystania ich wyników”. Postawa taka przeciwdziała stwarzaniu przejawów manipulacji, nieuczciwości, niejasności intencji. Okłamywanie naraża osoby badane na krzywdę i różnego rodzaju przykrości, takie jak stres, frustracje, lęk czy poczucie własnej małowartościowości
Przewidywanie skutków podejmowanych badań
Przyczyną uchybień moralnych może stać się też zbyt mocne skoncentrowanie się badacza jedynie na wytyczonym przez siebie celu badania. Brak refleksji, obiektywnego spojrzenia może przyczynić się do tego, iż może on stracić z pola widzenia człowieka, który znajduje się tuż obok i zapomnieć o przeciwdziałaniu nadużyciom moralnym w czasie ich prowadzenia. Badacz powinien zadbać o realizację naczelnych wartości etycznych uwzględniających prawa człowieka - wśród których poza poufnością i anonimowością należy wymienić”;
autonomię,
podmiotowość,
intymność,
respektowanie godności,
nieskrępowany rozwój
możliwość dokonywania własnych wyborów,
postępowanie zgodne z własnym systemem wartości.
Zobowiązuje to badacza do całkowitej dyskrecji i zabezpieczenia przed możliwością identyfikacji badanych osób. Informacje uzyskane podczas badań winny być chronione, a ujawnić je można” jedynie za zgodą osoby zainteresowanej, bądź też w nadzwyczajnych sytuacjach, kiedy zagrożone jest bezpieczeństwo klienta i innych osób”.
Naruszenie autonomii uczestnika badania to obszar, w którym badacze najczęściej dopuszczają się nieetycznych zachowań. Chociaż wiadomym jest, że „badacz powinien unikać zadawania zbędnych cierpień i stosowania manipulacji”, praktyka pokazuje, że dla realizacji swoich projektów badacze znajdują „luki czy swoiste koła ratunkowe, wykorzystując je jako naukowe uzasadnienie swoich nieetycznych praktyk badawczych”.
Dobrowolny udział w badaniu - uzyskanie zgody
Do moralnych obowiązków badacza należy też zaliczyć zapewnienie dobrowolnego udziału, czyli uzyskanie zgody na wzięcie uczestnictwo w badaniach. Uzyskanie zgody jest szczególnie trudne, ale i niezmiernie ważne podczas badań dotykających sfery intymnej badanych. Z art. 31 Konstytucji RP „Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje” i art. 39 „Nikt nie może być poddany eksperymentom naukowym, w tym medycznym, bez dobrowolnie wyrażonej zgody” wyraźnie wynika, że uzyskanie zgody na udział w badaniach jest obligatoryjne i każdy ma prawo do odmowy odpowiedzi na zadawane mu pytania. Wszelkie odstępstwa w tym względzie są naruszeniem swobód obywatelskich.
Część naukowców, aby móc kontynuować swoje badania usprawiedliwia stosowanie procedur tzw. procedur maskujących, mających na celu zatuszowanie prawdziwego ich celu. Kwestią nierozstrzygniętą pozostaje ocena tego „czy określony problem badawczy usprawiedliwia odwołanie się do instrukcji maskujących”.
Za przykład nadużyć uznać można również opracowania naukowe na temat celów wychowania w latach 1949-1989, których wiarygodność zdominowana została przez ideologię i podporządkowanie polityczne władzy. Kompromis i służalczość wobec jakichkolwiek sił społecznych czy politycznych to poważne naruszenie zasad etyki naukowej.
Uchybienia moralne mogą powstać także na skutek sprzeczności pomiędzy nieskrępowanym, odważnym i nowatorskim prowadzeniem badań, a potrzebą zachowania prawa do prywatności i poszanowania godności osobistej osób poddanych badaniom.
Nieprawidłowości mogą powstać podczas stosowania niewłaściwych testów, podczas badań krewnych i znajomych, przy opracowywaniu wyników i udzielaniu informacji zwrotnej badanemu.
KOMPETENCJE I WIARYGODNOŚĆ BADACZA
Bardzo ważnym aspektem etycznym badań pedagogicznych jest gruntowna wiedza badacza oraz umiejętność jej wykorzystania dla celów badawczych. Zbyt powierzchowna znajomość problemów badawczych, brak fachowej wiedzy lub wybranie sposobów badawczych niemieszczących się w kompetencjach badacza jest nieuczciwe i niezgodne z etyką naukowca. Kodeks Etyczno-Zawodowy Psychologa stanowiący podstawową wykładnię zasad etycznych obowiązujących członków Polskiego Towarzystwa Psychologicznego mówi, że naukowiec „jest świadomy szczególnej odpowiedzialności wynikającej ze specyfiki wykonywanego zawodu. Powinien znać granice swoich kompetencji i nie podejmuje się zadań przekraczających jego możliwości”. Kompetentny i wiarygodny naukowiec nie stara się uniknąć krytyki, dlatego też użyte w swojej pracy narzędzia badawcze udostępnia innym i otwarcie mówi o ich niedomaganiach. Wyniki swoich badań przedstawia rzetelnie nie skrywa tych, które nie potwierdzają jego hipotez badawczych. Dobre obyczaje zobowiązują badacza do „przeciwdziałania złemu wykorzystaniu osiągnięć naukowych i użyciu ich przeciw człowiekowi”.
Naukowiec korzysta z dorobku swojej dyscypliny naukowej i nauki światowej, szanuje poglądy autorytetów, a ceniąc rzeczowe argumenty potępia kryteria pozanaukowe. Respektując prawa autorskie, informując o źródłach, które wykorzystał, nigdy nie przypisując sobie cudzych osiągnięć.
Krytycznie względem własnych osiągnięć oraz ze świadomością odpowiedzialności zawodowej, dla dobra społecznego i rozwoju nauki udostępnia swój dorobek naukowy traktując go jako dobro wspólne. Wiarygodny badacz dba o niezależność swojej dyscypliny naukowej, zabiega o swobodę wypowiedzi, nie poddaje się naciskom opinii publicznej. Dbając o swoją wiarygodność i o własne dobra, jakości swojej pracy nie uzależnia od wynagrodzenia za nią.
POSZUKIWANIE PRAWDY GŁÓWNYM CELEM BADAŃ
Główną motywacją pracownika nauki powinna być pasja poznawcza i chęć wzbogacenia dorobku nauki, jego celem zaś powinno być poszukiwanie, odkrywanie i głoszenie prawdy. Nie można jednak zapomnieć, że w dążeniu do prawdy naukowiec winien zachować nie tylko „krytyczną postawę wobec własnych i cudzych dokonań naukowo-badawczych, lecz także powściągliwy umiar w ocenie użyteczności praktycznej owych dokonań”. Autor podkreśla, że prawda naukowa jest zawsze osiągnięciem tymczasowym, i cząstkowym, jest tylko jedną z wielu form poznania i wiedzy. Zapominanie o względności prawd może prowadzić do zaślepienia i głoszenia wyższości własnych prawd nad stanowiska innych badaczy. Naukowiec zaślepiony pychą potwierdzenia swoich prawd niejednokrotnie poszukuje w przypuszczeniach pozanaukowych. Brak tolerancji dla odmiennych stanowisk i nadmierny krytycyzm dla osiągnięć innych naukowców z jednej strony oraz niedoskonałości i zbytnia pobłażliwość dla własnych dokonań mogą być źródłem pogłębiających się niekompetencji badacza, są szkodliwe gdyż towarzyszą brakowi życzliwości dla innych.
„Tak dalece, jak to możliwe, nie wyrzekając się siebie, bądź w dobrych stosunkach z innymi ludźmi. Prawdę swą głoś spokojnie i jasno, słuchaj też tego, co mówią inni, nawet głupcy i ignoranci, oni też mają swoją opowieść”. Ten cytat trafnie oddaje ducha ludzkich zamiarów, uczy pokory, zawiera wskazówki na temat dobrego życia, tego, co pożądane, upragnione i potrzebne. Jako, że głównym celem badacza jest szukanie prawdy, nie znajduje uzasadnienia podejmowanie przez niego każdego tematu. Nie każdy, bowiem problem pedagogiczny da się rozstrzygnąć w kategoriach prawdy i fałszu czy dobra i zła. Nie da się naukowo stwierdzić, że dziecko z natury jest dobre lub złe. Przeświadczenie takie może wynikać jedynie z wiary czy przekonań ludzkich i nie znajduje poparcia w badaniach naukowych.
Naukowiec nie może zapomnieć, że idee przez niego formułowane nie pozostają bez echa, że mają wpływ na założenia nauczania i wychowywania, powinien pamiętać, że jest współodpowiedzialny za sytuację w oświacie. Wszelkie uchybienia czy zaniedbania w dążeniu do prawdy podkopują autorytet naukowy, a ten jest tworzony jedynie „dzięki prawdziwym, twórczym i odważnym dokonaniom”.
ZAKOŃCZENIE
Problematyka etyczna coraz częściej staje się przedmiotem zainteresowań ludzi niebędących z nią w bezpośrednim, zawodowym związku jak socjologowie czy filozofowie. Przejawia się to w tworzeniu rozmaitych zbiorów etycznego postępowania w różnych zawodach. Kodeksy takie dostarczają zestawów wytycznych, które mają na celu zapewnienie wiarygodności nauce i aby nigdy nie dochodziło do naruszeń podstawowych wartości drugiego człowieka. Nie jest potrzebny żaden kodeks moralny tym, którzy mają na względzie poszanowanie i dobro drugiego człowieka, zaś tych, którzy postępują nieetycznie może zachęcić do zweryfikowania swoich poczynań i skłonić do przemyśleń.
BIBLIOGRAFIA
Brzeziński J., Poznaniak W., Etyczne problemy działalności badawczej i praktycznej psychologów (red;), Wydawnictwo Fundacja Humaniora, Poznań 1994.
Brzeziński J., Teoplitz-Winiewska M., Praktyka psychologiczna w świetle standardów etycznych (red;), Wydawnictwo Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej „Academica”, Warszawa 2004.
Brzeziński J., Teoplitz-Winiewska M., Etyczne dylematy psychologii (red;), Wydawnictwo Fundacji Humanora, Poznań 2000.
Kamiński A., Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej, [w:] R. Wroczyński, T. Pilch (red;), Metodologia pedagogiki społecznej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1974.
Kofta M., Szustrowa T., Złudzenia, które pozwalają żyć, praca zbiorowa pod redakcją, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2001.
Łobocki M., Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2004.
Łobocki M., Metody i techniki badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2003
Nowak S., Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa 1985.
Konstytucja RP z dnia 02 kwietnia 1997 r., art. 31.
Kodeks Etyczno-Zawodowy Psychologa zatwierdzony przez Walne Zgromadzenie Delegatów Polskiego Towarzystwa Psychologicznego w 1991, http://www.ptp.org.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=29, 2010-03-2
Zbiór zasad i wytycznych Dobre obyczaje w nauce, Trzecie wydanie - opracowanego przez Komitet Etyki w Nauce Polskiej Akademii Nauk, http://www.ken.pan.pl/images/stories/pliki/pdf/down.pdf
Desiderata- anonimowy tekst znaleziony w starym kościele św. Pawła (w Baltimore, pochodzący z 1692 r).
A. Kamiński, Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej, [w:] R. Wroczyński, T. Pilch (red.), Metodologia pedagogiki społecznej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1974, s. 65.
S. Nowak, Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985, PWN, s. 22.
M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2003, s.13.
M. Łobocki, Metody..., op. cit., s. 27.
A. Kamiński, Metoda, technika, op. cit., s. 54.
M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2004, s. 209.
M. Łobocki, Metody..., op. cit., s. 210.
Zbiór zasad i wytycznych Dobre obyczaje w nauce, Trzecie wydanie - opracowanego przez Komitet Etyki w Nauce Polskiej Akademii Nauk, http://www.ken.pan.pl/images/stories/pliki/pdf/down.pdf
M. Kofta, T, Szustrowa, Złudzenia, które pozwalają żyć, praca zbiorowa pod redakcją, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 13.
J. Brzeziński, M. Teoplitz-Winiewska, Etyczne dylematy psychologii (red;), Wydawnictwo Fundacji Humanora, Poznań 2000, s. 13.
J. Brzeziński, W. Poznaniak, Etyczne problemy działalności badawczej i praktycznej psychologów (red;), Wydawnictwo Fundacja Humaniora, Poznań 1994, s. 42
M. Kofta, T. Szustrowa, op. cit. s13.
M. Łobocki, Wprowadzenie..., op. cit. s. 224.
Ibidem, s. 224.
J. Brzeziński, M. Teoplitz-Winiewska, Etyczne dylematy ..., op.cit., s. 81.
J. Brzeziński, M. Teoplitz-Winiewska, Etyczne dylematy ..., op.cit., s 103.
J. Brzeziński, M. Teoplitz-Winiewska, Praktyka psychologiczna w świetle standardów etycznych (red;), Wydawnictwo Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej „Academica”, Warszawa 2004, s. 22.
Ibidem, op. cit. s.23.
Konstytucja RP z dnia 02 kwietnia 1997 r., art. 31.
J. Brzeziński, W. Poznaniak, Etyczne problemy ..., op. cit.,s. 23.
Kodeks Etyczno-Zawodowy Psychologa zatwierdzony przez Walne Zgromadzenie Delegatów Polskiego Towarzystwa Psychologicznego w 1991, http://www.ptp.org.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=29, 2010-03-28.
Zbiór zasad i wytycznych Dobre obyczaje...,op. cit.
M. Łobocki, Wprowadzenie..., op. cit. s. 215.
Desiderata- anonimowy tekst znaleziony w starym kościele św. Pawła (w Baltimore, pochodzący z 1692 r).
M. Łobocki, Wprowadzenie..., op. cit. s. 218.
12