Wykład 7

NIERÓWNOŚCI SPOŁECZNE

Problematyka wykładu:

1. Pojęcie nierówności społecznej

2. Dobra generujące nierówności społeczne (5): bogactwo, władza, prestiż, wykształcenie, zdrowie

3. Idea stratyfikacji społecznej

4. Warstwy społeczne

5. Zjawisko ruchliwości społecznej

6. Klasy społeczne

7. Inne nierówności społeczne - ze względu na: płeć, zawód, etnos

8. Ideologie nierówności (3 typy): elitarystyczne, egalitarne, merytokratyczne

9. Teorie nierówności

• funkcjonalna teoria stratyfikacji

• teoria skumulowanych przewag

NIERÓWNOŚCI SPOŁECZNE - dotyczą sytuacji, gdy ludzie są nierówni sobie nie z racji jakichkolwiek cech cielesnych czy psychicznych, lecz z powodu ich przynależności do różnych grup albo zajmowania różnych pozycji społecznych - nierówność dostępu (lub szans dostępu) do społecznie cenionych dóbr

SPOŁECZNIE CENIONE DOBRA - są to dobra powszechnie upragnione, których zasób jest ograniczony

BOGACTWO - WŁADZA - PRESTIŻ - WYKSZTAŁCENIE - ZDROWIE

DOBRA MATERIALNE (bogactwo) - ich posiadanie jest upragnione dlatego

• że są one niezbędne do zaspokojenia elementarnych i uniwersalnych wymogów życiowych (pożywienia, ubrania, schronienia itp.)

• że wymaga ich posiadania kultura, definiując pewne obiekty jako pożądane - kultura może także zdefiniować samo posiadanie jako wartość autonomiczną, bez względu na użytek czyniony z posiadanych przedmiotów - kulturowa fetyszyzacja samego posiadania (ideologia konsumpcjonizmu)

• że pomagają one zdobyć inne cenione przez ludzi wartości

Dobra materialne są ograniczone:

• w sensie absolutnym - jest ich skończona ilość

• w sensie relatywnym - w stosunku do stale rosnącego na nie zapotrzebowania - ,,ludzie nigdy nie są do końca zaspokojeni, zawsze dążą do posiadania więcej niż mają''

WŁADZA - panowanie, wpływ na innych ludzi

Posiadanie władzy daje poczucie siły, przewagi, potęgi, znaczenia, bezpieczeństwa

Jest ona także wymienialna na inne dobra, przede wszystkim ekonomiczne (przynosi korzyści). Im bardziej absolutna, im mniej kontrolowana, tym łatwiej jest wymienialna na pieniądze

PRESTIŻ - szacunek, uznanie społeczne, akceptacja, aplauz, sława

Idea prestiżu opiera się na tym, że niektórzy są postrzegani jako lepsi, wyżej oceniani od innych

Te trzy dobra - BOGACTWO, WŁADZA I PRESTIŻ - dzielą ludzi najbardziej, są najważniejsze przy generowaniu nierówności społecznych

WYKSZTAŁCENIE - jego wartość wynika

• z satysfakcji autotelicznych, jakie daje wiedza zaspokajająca typowy dla ludzi impuls ciekawości

• z jego funkcji instrumentalnej (pomocniczej w stosunku do wszystkich trzech wartości podstawowych) - wykształcenie jest w nowoczesnym społeczeństwie jednym z najważniejszych i uznanych społecznie mechanizmów awansu majątkowego: uzyskania lepszej pracy, lepszych zarobków, wyższego standardu życiowego

KAPITAŁ KULTUROWY (francuski socjolog Pierre Bourdieu: 1930-2002) - nawyki, umiejętności, odruchy nabyte przez socjalizację w grupach elitarnych, o wyższej pozycji społecznej i wykształceniu, które ułatwiają utrzymanie (reprodukcję) takich elitarnych pozycji, a także są symbolem przynależności do grup elitarnych

ZDROWIE I SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA - wartość autoteliczna: dobre samopoczucie jest źródłem bardzo silnej samoistnej satysfakcji, ale też warunkiem wszystkich pozostałych wartości. Na ogół choroba lub niesprawność uniemożliwiają osiągnięcie tych dóbr, a w każdym razie ich skonsumowanie czy wykorzystanie

IDEA STRATYFIKACJI SPOŁECZNEJ

Bogactwo, władza, prestiż, wykształcenie i zdrowie - mają charakter stopniowalny - można je posiadać w większym lub mniejszym stopniu

HIERARCHIE BOGACTWA - HIERARCHIE WŁADZY - HIERARCHIE PRESTIŻU - HIERARCHIE WYKSZTAŁCENIA

GRADACYJNA WIZJA NIERÓWNOŚCI - obraz społeczeństwa, w którym kładzie się nacisk na stopniowalne różnice i nierówności między jednostkami lub zbiorowościami w ramach różnych hierarchii stratyfikacji społecznej

WARSTWY STATYSTYCZNE - liczebnie określone populacje zajmujące określone szczeble w hierarchiach stratyfikacyjnych

Społeczne lokalizacje: jednostkowe, grupowe, statusowe

Grupy i pozycje różnią się

dostępem lub szansami dostępu do bogactwa, władzy, prestiżu, wykształcenia i zdrowia - czyli ,,szansami życiowymi'' (Max Weber)

SZANSE ŻYCIOWE - prawdopodobieństwo uzyskania społecznie cenionych dóbr - majątku, władzy, prestiżu, edukacji, zdrowia

STRATYFIKACJA SPOŁECZNA (uwarstwienie) - hierarchia warstw społecznych o większych lub mniejszych szansach dostępu do jakiegoś społecznie cenionego dobra

Każde dobro czy wartość konstytuuje własną drabinę stratyfikacji

Podobne miejsce na drabinie stratyfikacyjnej może implikować:

podobny styl życia, gusty i upodobania, zwyczaje i obyczaje, praktyki religijne, poglądy ideologiczne, rozrywki itp.

WARSTWY SPOŁECZNE - kategorie i grupy społeczne powiązane realną więzią subiektywną i obiektywną, różniące się między sobą zbiorowymi szansami osiągania społecznie cenionych dóbr - bogactwa, władzy, prestiżu, edukacji itp. Oraz wynikającym z tego poziomem i stylem życia, typową ideologią i obyczajami

RUCHLIWOŚĆ SPOŁECZNA - ludzie zmieniają pozycje społeczne, a także przynależność grupową, gdy przemieszczają się pomiędzy pozycjami i grupami ulokowanymi na różnych szczeblach hierarchii stratyfikacyjnych

RUCHLIWOŚĆ PIONOWA (w odróżnieniu od poziomej) - przemieszczanie się jednostek lub zbiorowości pomiędzy szczeblami hierarchii stratyfikacyjnych: awans lub degradacja

AWANS ZAWODOWY - uzyskanie wyższej pozycji zawodowej (stanowiska) lub wejście do wyżej cenionej grupy zawodowej niż ta, z którą jest się aktualnie związanym

KARIERA - sekwencja następujących po sobie w toku biografii zmian sytuacji zawodowej, w szczególności kolejnych awansów

DEGRADACJA ZAWODOWA - przejście na niższą pozycję zawodową (utrata stanowiska) lub podjęcie zawodu niżej cenionego niż aktualnie wykonywany

Ruchliwość może też polegać na przemieszczaniu się całych zbiorowości na niezmiennych drabinach uwarstwienia, a także na zmianie samych hierarchii stratyfikacyjnych

RUCHLIWOŚĆ WEWNĄTRZPOKOLENIOWA - awans lub degradacja jednostki lub grupy w toku życia jednego pokolenia

RUCHLIWOŚĆ MIĘDZYPOKOLENIOWA - awans lub degradacja jednostki lub grupy w długim okresie obejmującym życie dwóch lub więcej pokoleń

SPOŁECZEŃSTWO OTWARTE - takie, w którym awans jednostkowy lub grupowy jest nie tylko w szerokim zakresie możliwy, ale silnie kulturowo oczekiwany i wymagany

SPOŁECZEŃSTWO ZAMKNIĘTE - takie, które ogranicza lub całkowicie zamyka możliwości awansu w hierarchiach społecznych

Pomiędzy modelowymi przypadkami społeczeństwa otwartego i zamkniętego, mieści się cała gama przypadków pośrednich. W obrębie różnych dziedzin zawodowych poszczególne warstwy mogą różnić się - stopniem ekskluzywności - czyli ostrością kryteriów i procedur przy dopuszczaniu nowych członków

DYSKRYMINACJA CZĘŚCIOWA (3 formy):

• PUŁAP STRATYFIKACYJNY - jawna lub utajona, ale realna granica awansu dostępnego dla pewnych kategorii społecznych czy grup (np. mniejszości rasowych czy etnicznych)

• SEGREGACJA ZAWODOWA - faktyczne bariery dostępu do pewnych zawodów dla kobiet

• OGRANICZENIE SZANS EDUKACYJNYCH - czyli sposobów i procedur uzyskiwania wyższych pozycji

KLASY SPOŁECZNE - struktura nierówności społecznej według Karola Marksa:

(1818-1883)

Z wieloczłonowymi, gradacyjnymi hierarchiami warstw społecznych mogą krzyżować się i na nie nakładać inne jeszcze społeczne podziały

DYCHOTOMICZNA (biegunowa) WIZJA NIERÓWNOŚCI SPOŁECZNEJ - obraz społeczeństwa, w którym podkreśla się przeciwstawność dwóch klas społecznych: właścicieli środków produkcji i pracowników pozbawionych własności

KLASA SPOŁECZNA (Karol Marks) - wielki segment społeczeństwa obejmujący osoby o podobnej sytuacji własnościowej (zwłaszcza w zakresie posiadania środków produkcyjnych, czyli kapitału ekonomicznego)

Główne elementy teorii Marksa:

• najważniejszym kontekstem życia społecznego jest praca

• decydująca dla ekonomicznej pozycji ludzi jest własność, posiadanie dóbr, szczególnie środków produkcji albo dóbr kapitałowych

• dwa wielkie segmenty, które różni sytuacja własnościowa to: klasa właścicieli (burżuazja) i klasa pracownicza (proletariat)

• wartość dodatkowa - zysk właściciela środków produkcji wynikający z zawłaszczenia różnicy między wartością produktów wytworzonych przez pracownika, a jego płacą roboczą

• relacja eksploatatorska - pozycja ,,przetargowa'' obu stron jest diametralnie różna, bo właściciel ma monopol na miejsca pracy, a pracownik jest pod ,,dyscypliną głodu'', musi się zatrudnić za każdą cenę

Po obu stronach wspólnota sytuacji własnościowej i jej istotnych społecznie konsekwencji uruchamia realne procesy grupotwórcze:

KLASA W SOBIE - klasa społeczna w początkowym momencie krystalizacji, gdy duży segment społeczeństwa posiada obiektywnie wspólne interesy ekonomiczne, nie jest jednak tego świadomy

ŚWIADOMOŚĆ KLASOWA - rozpowszechniona wśród członków zbiorowości o podobnych interesach ekonomicznych artykulacja ideologiczna tych interesów, rozpoznanie zagrażających tym interesom wrogów klasowych oraz pojawiająca się na tym tle silna tożsamość grupowa i gotowość do walki o realizację klasowych celów

KLASA DLA SIEBIE - klasa społeczna w końcowym momencie krystalizacji, gdy obok wspólnoty interesów ekonomicznych dysponuje rozwiniętą świadomością klasową i formami organizacyjnymi pozwalającymi na prowadzenie walki klasowej

Koncepcja klas społecznych Marksa nie jest konkurencyjna w stosunku do koncepcji stratyfikacji społecznej, lecz komplementarna - pokazuje, jak ponad nierównościami stopniowalnymi mogą w społeczeństwie powstawać nierówności skrajne, opozycyjne, biegunowe, o odmiennej dynamice, bo prowadzące do eksploatacji, antagonizmu, konfliktu i walki

INNE NIERÓWNOŚCI DYCHOTOMICZNE

• nierówności społeczne ze względu na płeć: segregacja zawodowa, dyskryminacja kobiet

• nierówności społeczne ze względu na istnienie mniejszości etnicznych czy narodowych

FUNKCJE I GENEZA NIERÓWNOŚCI

Nierówność społeczna jest zjawiskiem, które szczególnie mocno dotyka sfery ludzkich interesów i angażuje silne emocje

IDEOLOGIE NIERÓWNOŚCI (3 typy) - legitymizują nierówności, albo domagają się ich zniesienia

IDEOLOGIE ELITARYSTYCZNE (arystokratyczne) - głoszą, że istnieją takie grupy, które z samej swojej natury są ,,wyższe'' od innych i dlatego muszą mieć wyższą pozycję w społeczeństwie, co wyraża się w ich całkowicie uzasadnionych przywilejach

IDEOLOGIE EGALITARNE (formułowane przez grupy upośledzone lub w ich imieniu) - podkreślają równość ludzi, żądając - w zależności od radykalizmu sformułowania:

• albo równości warunków życia

• albo równego zaspokojenia minimalnych potrzeb

• albo równości startu i szans życiowych

• albo równości wobec prawa

• albo równości praw podmiotowych

IDEOLOGIA MERYTOKRATYCZNA (ang. ,,merit'' - zasługa) - głosi, że nierówności są o tyle usprawiedliwione:

• o ile są efektem własnych zasług (wysiłek, nakład pracy, poniesione koszty i wyrzeczenia, umiejętności lub predyspozycje)

• oraz korzyści, jakie działalność jednostki przynosi społeczeństwu

Nierówność społeczna jest swoistym wynagrodzeniem za własny wysiłek i społeczną przydatność

TEORIE NIERÓWNOŚCI

FUNKCJONALNA TEORIA STRATYFIKACJI - sformułowana w 1945 roku przez Kingsleya Davisa i Wilberta Moore'a na łamach ,,American Sociological Review''

Według tej teorii nierówność społeczna to zjawisko odwieczne, nieusuwalne oraz niezbędne dla funkcjonowania społeczeństw ludzkich. Wszelkie znane społeczeństwa, zarówno historyczne, jak i współczesne cechują się nierównością społeczną

Autorzy wskazują na ogólne prawidłowości życia społecznego, z których - ich zdaniem - nieuchronność nierówności logicznie wynika. Pokazują to na przykładzie nierówności zawodów (5 tez):

• TEZA 1: Różne zawody w społeczeństwie mają różną doniosłość funkcjonalną, to znaczy w różnym stopniu przyczyniają się do zaspokojenia ,,wymogów funkcjonalnych społeczeństwa''

• TEZA 2: Różne zawody wymagają większych lub mniejszych zdolności, talentów, wrodzonych predyspozycji, a ponadto dłuższego lub krótszego kształcenia lub treningu dającego niezbędne umiejętności i kompetencje

• TEZA 3: Kształcenie i trening oznacza ponoszenie pewnych kosztów i wyrzeczeń - wymaga czasu, energii, wysiłku, dyscypliny, nakladów finansowych

• TEZA 4: (dotyczy ludzkich motywacji) - Jedyny sposób, aby skłonić ludzi do podjęcia szczególnych starań i poniesienia szczególnych kosztów związanych z osiągnięciem bardziej wymagającego - a zarazem bardziej funkcjonalnie ważnego - zawodu, to związanie z nim jakichś szczególnych przywilejów: lepszych zarobków, większej puli władzy, wyższego prestiżu. Jedynym mechanizmem zapewniającym obsadzenie ważnych pozycji zawodowych odpowiednio uzdolnionymi i wykształconymi kandydatami jest zatem - nierówność społeczna

• TEZA 5: Obsadzenie ważnych funkcjonalnie zawodów predysponowanymi i przygotowanymi jednostkami jest - imperatywem funkcjonalnym, swoistym metawymogiem funkcjonowania każdego społeczeństwa. Bez tego społeczeństwo nie mogłoby istnieć

LOGIKA ROZUMOWANIA - tylko istnienie nierówności społecznych zapewnia motywacje do niezbędnego kształcenia i treningu, co dostarcza pulę kandydatów do wykonywania wymagających zawodów, których wykonywanie jest w społeczeństwie danego typu konieczne, by społeczeństwo to mogło istnieć

KRYTYKA FUNKCJONALNEJ TEORII STRATYFIKACJI:

1. Czy można mówić, że różne zawody mają większą lub mniejszą doniosłość funkcjonalną? (przykłady: szpital, uniwersytet, przedsiębiorstwo)

2. Model teorii funkcjonalnej działałby tylko w takim społeczeństwie, w którym wszyscy mieliby zapewniony dokładnie równy start, zaczynali zawsze od zera ten wyścig o wyższe pozycje i związane z nimi przywileje, czyli rodziliby się w społecznej próżni - wiadomo bowiem, że tak nie jest

3. Czy można zasadnie twierdzić, że ludzie kierują się zawsze i tylko motywacjami instrumentalnymi, kalkulacją korzyści materialnych, prestiżowych czy poziomem władzy, jaki zyskają, gdy uda im się zdobyć określony zawód?

TEORIA AKUMULACJI PRZEWAG (tradycyjnie: teoria konfliktu)

AKUMULACJA PRZEWAG I UPOŚLEDZENIA - tendencja do podwyższania raz osiągniętej wyższej pozycji społecznej oraz przeciwnie - do pogłębiania się degradacji, gdy spadło się na pozycje niskie

Główna idea teorii nawiązuje do biblijnej prawdy zawartej w Ewangelii św. Mateusza:

,,iż z upływem czasu bogaci będą jeszcze bogatsi, a biedni jeszcze biedniejsi''

DZIEDZICZENIE POZYCJI SPOŁECZNEJ - uzyskiwanie od rodziny - bez własnych zasług - zasobów majątkowych, władzy, prestiżu, kapitału kulturowego, kapitału społecznego - co stwarza lepsze warunki startu życiowego (odwrotnie: dziedzicznie biedy, zacofania, marginalizacji społecznej)

KAPITAŁ KULTUROWY (Pierre Bourdieu) - nawyki, umiejętności, orientacje, jakie nabywa się w rodzinie; sposób codziennego zachowania się i mówienia, ogłada towarzyska, dobry gust, elegancja, asertywność, gotowość do podejmowania rozsądnego ryzyka, umiejętność argumentacji, nawyki czytania, obcowania z wyższymi formami sztuki, zainteresowanie sprawami publicznymi itp.

KAPITAŁ SPOŁECZNY - sieć kontaktów, znajomości, powiązań, przynależności do organizacji i stowarzyszeń, która stwarza jednostce lepsze możliwości uzyskiwania innych społecznie cenionych zasobów - bogactwa, władzy, prestiżu itp.

Przywileje mają tendencję do powiększania się, a upośledzenie - do pogłębiania się. Skąd to się bierze? Jeżeli ktoś raz uzyskuje pewne przewagi i przywileje, to wraz z tym zdobywa szansę dalszego powiększania tych przewag i przywilejów

Słaby punkt teorii akumulacji - mówi o tym, co się dzieje, kiedy ktoś już uzyskał przewagę - wysoką pozycję społeczną, członkostwo w uprzywilejowanej grupie. Dobrze opisuje, jak nierówności rosną, bieguny przywilejów i upośledzenia rozchodzą się, a dystanse społeczne powiększają

Nie odpowiada jednak na pytanie - jak takie nierówności zaczynają się, kiedy i w jaki sposób się rodzą?

DETERMINIZM TECHNOLOGICZNY - pogląd, że głównym czynnikiem decydującym o rozwoju społeczeństw i znaczącym kolejne fazy historii ludzkości są odkrycia, wynalazki i innowacje techniczne

---