Marta Pokropenko
administracja sem.I
MONOPOL I OLIGOPOL NA RYNKU.
Konkurencja między przedsiębiorstwami to ważne zagadnienie we współczesnej ekonomii. Gospodarka nie funkcjonowałaby bez konkurencji.
Konkurencja monopolistyczna występuje w gałęziach, które charakteryzują się następującymi celami:
Na rynku działa wielu producentów i wielu nabywców.
Istnieje nieograniczona swoboda wejścia nowych firm na rynek danej gałęzi.
Produkty wytwarzane przez różne firmy nie są jednorodne , są zróżnicowane pod względem cech użytkowych oraz mają bliskie substytuty.
Producenci i konsumenci mają doskonałe informacje o rynku.
Monopol, forma rynku, na którym działa jeden sprzedawca przy nieograniczonej liczbie nabywców. Może przybierać formę związków producentów dających przewagę ekonomiczną nad konkurentami poprzez osiąganie wyższych zysków, dzięki korzystnemu kształtowaniu cen sprzedaży, jak i wobec możliwości narzucania niskich cen dostawcom.
Przesłanką istnienia monopolu może być posiadanie patentu, praw autorskich lub prawo wyłączności na sprzedaż danego produktu na danym rynku, co może być wzmocnione posiadaniem znaku firmowego o marce światowej. Państwo może inspirować konkurentów do zredukowania ujemnego działania monopolistów (prawo antymonopolowe), może również nakładać nadmierne opłaty działając jako monopolista. Monopole regulowane przez rząd czy monopole prywatne mogą stanowić barierę w rozwijaniu efektywnej konkurencji.
Jako typowe przykłady firm działających w warunkach konkurencji monopolistycznej podaję się małe sklepiki osiedlowe (mogą one wykorzystywać swoje dogodne położenie i ustalać ceny do wyższe niż w supermarkecie), restauracje (zróżnicowane pod względem wystroju wnętrza, atrakcyjności i różnorodności potraw), zakłady fryzjerskie i kosmetyczne oraz innego rodzaju usługi.
Dążąc do utrzymania lub wzmocnienia swojej pozycji na rynku firmy stosują różne formy walki konkurencyjnej. Mogą zaoferować na przykład niższą cenę od cen oferowanych przez konkurentów. Tę formę walki konkurencyjnej nazywa sie konkurencją cenową. Dla konkurencji monopolistycznej bardziej charakterystyczna jest konkurencja niecenowa, zmierzająca do zróżnicowania produktów przez wprowadzenie zmian jakościowych produktów , popularyzację marki firmowej, uatrakcyjnienie formy sprzedaży, stosowanie efektownych opakowań, korzystnych warunków gwarancji serwisu itp. Ważnym elementem konkurencji niecelowej jest postęp techniczny stwarzający warunki dalszego różnicowania produktów oraz promocja sprzedaży (reklama) umożliwiająca dotarcie do nowych klientów.
Oligopol jest kolejną formą niedoskonałej konkurencji. Charakteryzuje się on następującymi cechami:
Na rynku występuje niewielka liczba producentów, którzy opanowali rynek danego produktu oraz duża liczba kupujących.
Swoboda wejścia na rynek jest ograniczona względami technologicznymi lub ekonomicznymi.
Produkty wytwarzane przez oligopol mogą być zarówno jednorodne, jak i zróżnicowanie .
Producenci i konsumenci mają doskonała informację o rynku.
Z tego że na rynku oligopolistycznym istnieje niewielu producentów i każdy z nich ma znaczący udział w rynku, wynika silna współzależność między nimi. Każda z firm musi brać pod uwagę działania innych firm. Jeśli jedna firm zmieni ceny, jakość produktu lub kwoty przeznaczone na reklamę, wpływa to nie tylko na wielkość sprzedaży w tej firmie ale również wpływa na poziom sprzedaży w innych firmach. Nie ma jednej, ogólnej teorii dotyczącej równowagi oligopolu, ponieważ decyzje firm oligopolistycznych są zdeterminowane reakcjami i zachowaniami ich rywali. Zachowania te mogą być różne, często bardzo trudne do przewidzenia. Z tego względu w analizach teoretycznych przyjmuje się różne założenia i powstają różne teorie dotyczące zachowania oligopolu.
Porozumienia monopolistyczne (jawne bądź tajne) mają na celu uniknięcie walki konkurencyjnej i maksymalizacje zysku. Uzgadniając politykę cenową, rozmiary produkcji lub dzieląc rynki zbytu przedsiębiorstwa oligopolistyczne zachowują się jak pełny monopolista - mogą maksymalizować zyski przez ograniczenie rozmiarów produkcji i podnoszenie cen. Równocześnie jednak przedsiębiorstwa mają wielką pokusę „przechytrzenia” rywali i działania na własną rękę. Stosunkowo duże prawdopodobieństwo zawierania porozumień monopolistycznych istnieje wówczas , gdy spełnione są następujące warunki:
w branży działa tylko kilka firm i znają się one wzajemnie
nie ma między nimi tajemnic w sprawie metod i kosztów produkcji
metody produkcji i koszty przeciętne są zbliżone, firmy są więc zainteresowane zmianą ceny w tym samym czasie i w jednakowym stopniu
firmy produkują podobne dobra i mogą stosunkowo łatwo osiągnąć porozumienie cenowe
w oligopolu istnieje firma dominująca, która może narzucić strategię działania pozostałym firmom
występują wyraźne bariery wejścia i nie ma dużych obaw , że do branży wejdą nowe firmy
rynek jest stabilny
rząd nie jest zainteresowany hamowaniem lub zwalczaniem porozumień monopolistycznych
Pozycja Monopolisty w zakresie produkcji lub zbytu umożliwia przedsiębiorstwu ustalenie ceny monopolowej i osiąganie większych zysków w porównaniu do warunków rynku konkurencyjnego. Z tej racji dążenie przedsiębiorstw do monopolizowania działalności gospodarczych jest cecha rozwijającej się gospodarki rynkowej.
Istnieją dwie drogi umożliwiające przedsiębiorstwom osiąganie pozycji monopolistycznej:
Pierwsza polega na nieustannym inwestowaniu w rozwój przedsiębiorstwa i opanowywaniu danej dziedziny produkcji lub rynku zbytu. Ponieważ konkurenci również podejmują podobne działania proces ten jest niezwykle kosztowny (ogromne nakłady inwestycyjne oraz ryzyko związane z inwestowaniem) i długotrwały.
Drugim rozwiązaniem, umożliwiającym szybsze zdobycie pozycji monopolistycznej jest łączenie ze sobą przedsiębiorstw często będących dotychczas konkurentami. Proces ten określa się mianem fuzji przedsiębiorstw. Łączenie się kapitałów przedsiębiorstw może mieć charakter tymczasowy lub trwały.
W wyniku łączenia się firm powstają nowe formy instytucjonalne, z których najbardziej znane to:
Kratele- umowy kartelowe dotyczą wspólnej polityki ustalania cen, podziału i rynków zbytu (wyznaczania kwot rynkowych) a także koordynacji planów inwestycyjnych przedsiębiorstw. Jednym z najbardziej znanych karteli międzynarodowych jest OPEC - organizacja eksporterów ropy naftowej.
Celem umowy kartelowej jest ograniczenie wzajemnej konkurencji oraz podział osiąganych zysków monopolowych. Przedsiębiorstwa kartelu walczą nieustannie miedzy sobą o przydziały kontyngentów, o wielkości udziałów rynkowych oraz o podział wspólnie osiąganych zysków. Powstające konflikty prowadza w końcu do łamania ustaleń kartelowych przez niezadowolonych producentów. Z tej racji kartele są z natury forma niestabilna i po pewnym okresie funkcjonowania ulegają rozwiązaniu.
Syndykat- powstaje w wyniku umowy przedsiębiorstw, które ustalają wspólna politykę sprzedaży lub zakupu produktów. Syndykat spełnia role wspólnego biura handlowego przedsiębiorstw, które w ich imieniu i interesie prowadzi odpowiednią politykę cen i zbytu. Syndykat kontroluje również rozmiary podaży wyznaczając poszczególnym przedsiębiorstwom odpowiednie limity produkcyjne. Niekiedy syndykat towarzyszy kartelowi, potęgując pozycje monopolistyczna zrzeszonych przedsiębiorstw.
Trust stanowi jakościowo wyższą formę monopolizacji produkcji. Trust jest nowym przedsiębiorstwem, powstałym zamiast samodzielnie istniejących dotychczas firm. Akcjonariusze (udziałowcy) poszczególnych przedsiębiorstw przekazują swoje udziały zarządowi trustu otrzymując w zamian certyfikaty trustowe. Przedsiębiorstwa wchodzące w skald trustu tracą swa niezależność ekonomiczną i prawną. Trustem zarządza rada wykonawcza. Zyski wypracowane przez przedsiębiorstwa płyną do centralnej kasy trustu. Rada trustu dzieli osiągnięte zyski proporcjonalnie do udziałów poszczególnych firm w truście.
Koncern jest zespołem odrębnie działających przedsiębiorstw, należących do wspólnego właściciela. Duże silne kapitałowo przedsiębiorstwo wykupuje akcje innych firm lub doprowadza do fuzji organizacyjnych uzyskując w ten sposób kontrole nad nimi. Konkurencja miedzy przedsiębiorstwami koncernu zostaje zlikwidowana.
Cecha wielu koncernów są technologiczne powiązania pionowe przedsiębiorstw.
Holding jest stosunkowo skomplikowana forma monopolizacji, pozwalającą na kontrolowanie znacznej ilości przedsiębiorstw. Holding jest przedsiębiorstwem (najczęściej spółka akcyjna), które poprzez posiadane akcje innych przedsiębiorstw sprawuje kontrole nad nimi.
Spółka akcyjna jest forma prawna przedsiębiorstwa, w której władze sprawują akcjonariusze (współwłaściciele przedsiębiorstwa). Teoretycznie należy posiadać przynajmniej 51% wszystkich akcji, aby decydować o działalności spółki. Holding może również powstać w wyniku kupowania akcji przedsiębiorstw na giełdzie. Najczęściej holdingi tworzą wielkie firmy przemysłowe lub finansowe ( banki) w celu kontrolowania przedsiębiorstw powiązanych z ich działalnością. Jednym z największych holdingów w skali światowej jest General Motors.
Z punktu widzenia konsumenta istniejąca na rynku konkurencja jest zjawiskiem pozytywnym, konsument taki ma prawo wyboru z szerokiej gamy produktów o zróżnicowanej cenie i porównywalnej czasem jakości.