RYNEK W UJĘCIU EKONOMICZNYM

Ogół warunków ekonomicznych, w których dochodzi do zawierania transakcji wymiennych między sprzedawcami oferującymi towary a nabywcami reprezentującymi potrzeby poparte określonymi funduszami nabywczymi.

RYNEK W UJĘCIU POTOCZNYM

Ściśle określone miejsce kupna i sprzedaży, gdyż obejmuje całokształt warunków, w jakich dokonuje się wymiana towarów.

SCHEMAT ELEMENTARNEGO UKŁADU PROCESU WYMIANY:

Sprzedający PROCES WYMIANY Kupujący

/podaż/ /popyt/

Umowa kupna

sprzedaży

MODEL RYNKU DOSKONAŁEGO

W celu poznania mechanizmu działania praw rynkowych stworzono model rynku doskonałego, który jest jedynie modelem umożliwiającym obserwację procesów zachodzących na rynku wolnokonkurencyjnym i dokonanie teoretycznych uogólnień odpowiadających warunkom doskonałej konkurencji. Rynek ten charakteryzuje się następującymi cechami:

• producenci i nabywcy nie mają żadnego bezpośredniego wpływu na ceny towaru. Cena stanowi dla nich obiektywną wielkość, niezależną od rozmiarów ich sprzedaży i zakupu, gdyż udział każdego z nich w ogólnym obrocie na rynku jest niewielki,

• wszystkie towary danego rodzaju są identyczne pod względem jakości i wyglądu zewnętrznego; nabywca kieruje się więc wyłącznie wysokością ceny,

• zmiany cen powodują natychmiastowe zmiany popytu i podaży,

• nikt z uczestników transakcji nie korzysta z uprzywilejowania,

• istnieje możliwość łatwego przenoszenia czynników produkcji z jednej gałęzi do drugiej, czyli produkcja jest w pełni elastyczna.

Jeżeli warunki te nie są spełnione mamy do czynienia z rynkiem niedoskonałym.

OTOCZENIE RYNKU

Podstawowe elementy otoczenia rynku to:

• podmioty i przedmioty należące do SFERY WYTWÓRCZEJ, której głównym zadaniem jest wytwarzanie produktów i kreacja podaży poprzez wykorzystanie czynników produkcji,

• podmioty i przedmioty należące do SFERY KONSUMPCYJNEGO I PRODUKCYJNEGO WYKORZYSTANIA produktów, w której dominują procesy zaspakajania potrzeb (konsumpcyjnych i produkcyjnych) oraz następuje kreacja popytu,

• podmioty i środki SFERY STEROWANIA GOSPODARKĄ, w której dominują procesy informacyjno-regulacyjne, związane głównie z działalnością władz i instytucji państwowych i ponadpaństwowych.

KLASYFIKACJA RYNKÓW

Rynek można klasyfikować wg różnych kryteriów podziału:

1. Wg kryterium przedmiotowego, odzwierciedlającego typologię produktów i odpowiadających im potrzeb:

• rynek produktów - rynek wyrobów

• rynek kapitału - rynek żywnościowy

• rynek pracy - rynek usług

• rynek samochodów

2. Wg kryterium podmiotowego, reprezentującego typologię podmiotów rynku:

- rynek wiejski - rynek dziecięcy

3. Wg kryterium geograficznego, związanego z obszarem działalności podmiotów rynku:

• rynek lokalny

• rynek krajowy

• rynek światowy

4. Wg kryterium równowagi rynkowej:

- rynek zrównoważony - rynek niezrównoważony

5. Wg kryterium charakteru stosunków między sprzedającymi a kupującymi:

• rynek sprzedawcy (producenta)

• rynek nabywcy

6. Wg kryterium stopnia identyfikacji nabywców:

- rynek anonimowy - rynek nieanonimowy

7. Wg stopnia ingerencji władz państwowych:

• rynek wolny

• rynek regulowany

ELEMENTY RYNKU

Podstawowymi elementami rynku są popyt, podaż i ceny, a zachodzące między nimi zależności przyczynowo-skutkowe nazywa się mechanizmem rynkowym lub popytowo-podażowo-cenowym.

POPYT

Jest to ilość dobra, jaką nabywcy gotowi są kupić w określonym czasie przy danym poziomie ceny. Wyróżnia się:

• popyt na dane dobro, oznaczający całkowity popyt efektywny na to dobro

• popyt globalny, tj. efektywny popyt na wszystkie dobra w danym kraju i w danym okresie.

Jeżeli popyt wyraża wszystkie potrzeby, które mogą być zaspokojone przez dobra ekonomiczne, to taki popyt nazywamy potencjalnym;

Natomiast jeśli popyt wyraża tylko potrzeby mające pokrycie w realnej sile nabywczej konsumentów, to taki popyt nazywamy popytem efektywnym. Na rynku występuje tylko popyt efektywny.

WIELKOŚĆ POPYTU na określone dobro zależy od następujących czynników:

• poziomu ceny danego dobra - występuje tu zależność odwrotna (im < cena tym > popyt i odwrotnie),

• poziomu realnych dochodów ludności - zależność dodatnia (im > dochody realne ludności tym > popyt),

• preferencji i gustów konsumentów - ich wpływ na wielkość popytu jest przedstawiony w formie opisowej. Zwiększenie zainteresowania danym towarem powoduje wzrost popytu i na odwrót,

• cen dóbr substytucyjnych i komplementarnych,

• oczekiwań dotyczących zmian cen.

Ponadto na wielkość popytu mogą wpływać różne czynniki społeczne, np. wykształcenie, płeć, wiek.

Dobra substytucyjne - to takie, które mogą być wzajemnie zastępowane w zaspokajaniu potrzeb, np. popyt na masło zależy nie tylko od jego ceny i od dochodów ludności, lecz również od cen substytutów, np. ceny margaryny. Gdy cena masła wzrośnie, to zmniejszą się jego zakupy przy równoczesnym zwiększeniu się ilości nabywanej margaryny.

Dobra komplementarne - to takie, które muszą być równocześnie stosowane w celu zaspokojenia określonej potrzeby (np. benzyna i samochody)

RODZAJE ZACHOWAŃ NABYWCÓW

Zdarza się, że popyt może się zmieniać w tym samym kierunku co cena. Może być to spowodowane:

1. Zjawiskiem zwanym paradoksem GIFFENA, kiedy wzrost cen podstawowych produktów niższego rzędu przy niskich dochodach powoduje wzrost popytu na te produkty (nowa cena np. chleba uniemożliwia zakup innych art. żywnościowych, a chleb kupowany w większej ilości zastępuje te artykuły ze względu na wartości odżywcze).

2. Zjawiskiem zwanym przypadkiem VEBLENA, które odnosi się do produktów luksusowych, kiedy wzrost cen wywołuje reakcje snobistyczne, powoduje wzrost popytu.

3. Efektem spekulacji, które polega na interpretacji zmiany cen jako zapowiedzi trwałej tendencji w najbliższej przyszłości.

PRAWO POPYTU

Wraz ze wzrostem ceny zmniejsza się wielkość popytu i na odwrót.

KRZYWA POPYTU

Powstaje ona przez zestawienie wielkości popytu z różnymi wielkościami ceny w danym okresie:

Cena

c₂

c₁

P_p

0 Q₂ Q₁ Popyt

Wzrost ceny z c₁ do c₂ powoduje spadek popytu z Q₁ do Q₂, i odwrotnie, spadek ceny z c₂ do c₁ powoduje wzrost popytu z Q₂ do Q₁. Poruszanie się po krzywej popytu w górę lub w dół jest graficznym odzwierciedleniem reakcji popytu na zmianę ceny.

Taki przebieg krzywej popytu wynika z :

1. Efektu substytucyjnego - który polega na tym, że gdy cena określonego dobra wzrośnie, zmniejszy się popyt na to dobro, przy równoczesnym wzroście popytu na dobro substytucyjne, którego cena jest względnie niższa.

2. Efektu dochodowego - który polega na tym, że gdy cena określonego dobra wzrośnie, konsumenci będą mogli kupować mniej zarówno tego dobra, jak i innych dóbr.

PODAŻ

Przez podaż rozumie się ilości konkretnych produktów oferowanych do sprzedaży na określonym rynku w przyjętym okresie czasu.

Ilość produktu

D = -------------------

Przedział czasu

Wielkość podaży zależy przede wszystkim od wielkości produkcji, która z kolei jest określona przez:

• poziom ceny danego dobra (wyższa cena zachęca producenta do zwiększenia ilości dostarczanego dobra),

• ceny czynników produkcji (wyższe ceny czynników produkcji powodują wzrost kosztów wytwarzania i obniżenie zysku, co zmniejsza ilość dobra dostarczanego na rynek),

• stosowane technologie,

• cele działalności przedsiębiorstwa (w większości osiąganie zysku),

• ceny innych dóbr,

• oczekiwania dotyczące zmian cen,

• inne przypadkowe czynniki.

PRAWO PODAŻY

Wyższej cenie danego dobra odpowiada większa jego ilość dostarczona na rynek, natomiast mniejsza cena ogranicza wielkość podaży.

KRZYWA PODAŻY

Zestawienie wielkości podaży z różnymi wysokościami ceny w danym okresie umożliwia wyznaczenie krzywej podaży.

Cena

P_d

c₂

c₁

0 Q₁ Q₂ Podaż

Wzrost ceny z c₁ do c₂ powoduje wzrost podaży z Q₁ do Q₂, i odwrotnie spadek ceny z c₂ do c₁ powoduje spadek podaży z Q₂ do Q₁.

Dzieje się tak dlatego, że wzrost ceny powoduje ceteris paribus wzrost opłacalności produkcji, co motywuje producenta do zwiększania rozmiarów podaży. Odwrotnie oddziałuje spadek ceny.

RÓWNOWAGA RYNKU

Łączne zestawienie popytu i podaży umożliwia ustalenie ilości sprzedawanej i nabywanej na rynku oraz określenie ceny rynkowej. Jest to sytuacja równowagi rynku.

P_n

d s

P₂ D₁ nadwyżka S₂

P_E E-równowaga

P₁

S S₁ niedobór D₂ d

q₁ q₂ q_E q₃ q₄ q_n

P_E jest to cena równowagi. Jest to jedyna cena, która równoważy popyt z podażą. Przy cenie P₂ wyższej id ceny równowagi, producenci są skłonni sprzedać ilość q₃, konsumenci zaś mogą nabyć tylko ilość q₂. Wystąpi więc nadwyżka podaży nad popytem, gdyż cena jest zbyt wysoka, aby zrównoważyć ilość dostarczoną z ilością zapotrzebowaną na rynek. Przy cenie P₁, niższej od ceny równowagi występuje sytuacja odwrotna.

Z mechanizmu równowagi wynika, że w określonym czasie na rynku występuje cena bieżąca, która zbliża się do ceny równowagi. Siły rynku utrzymują cenę bieżącą wokół ceny równowagi, gdy w określonym czasie warunki popytu i podaży są względnie ustabilizowane.

Zewnętrzne uwarunkowania procesu wymiany

---