Klasyczne teorie konfliktu

1. Rodowód teorii konfliktowych

1. XIX- wieczne koncepcje darwinistyczne (Darwin, Sumner, Ratzenhofer) konflikt jako element doboru naturalnego w procesie ewolucji gatunków i społeczeństw.

2. Marksowski, konfliktowy model społeczeństwa: Marks koncentrował się na przyczynach zmiany społecznej, które upatrywał w sprzecznościach tkwiących w strukturze społecznej.

3. Polityczna koncepcja konfliktu V. Pareto: konflikt jako efekt heterogeniczności społeczeństwa; podział i opozycja pomiędzy masami jednostek rządzonych a małą ilością jednostek rządzących: elit, pomiędzy którymi dochodzi do konfliktu.

4. „Organicystyczna” koncepcja konfliktu G. Simmla. Konflikt jako wcielenie instynktów wrogości. Sprzeczności interesów mogą zaostrzać te instynkty, ale stosunki harmonii i miłości mogą je łagodzić. Konflikt jako jeden z głównych mechanizmów integrujących społeczność.

5. Kontekst teoretyczny i społeczny współczesnego zainteresowania konfliktem społecznym.

1. lata 30-te: odsunięcie się od teorii konfliktowych (kierunek human relations, pragmatyzm, utylitaryzm)

2. lata 50-te: ponowny rozkwit teorii konfliktowych: reakcja na ujęcie funkcjonalistyczne, instytucjonalizacja konfliktów zbiorowych - powstanie wielkich central związkowych AFL i CIO.

2. Struktura i dziedzina teorii konfliktu. Teoria konfliktu jest systemem założeń, pojęć i twierdzeń dotyczących społecznej natury konfliktu, jego kontekstu, przyczyn, przebiegu i konsekwencji dla porządku społecznego.

3. Dialektyczna teoria konfliktu R. Dahrendorfa.

1. Odniesienie wobec funkcjonalizmu. Zdaniem Dahrendorfa teoria socjologiczna, zwłaszcza w ujęciu T. Parsonsa, w zbyt dużym stopniu koncentruje się na integracji systemu, mniejszą uwagę przywiązując do zjawisk, braku stabilności, zmiany, nierównowagi.

2. Koercyjna teoria społeczeństwa. Założenia: 1. Każde społeczeństwo w każdym momencie podlega procesom zmiany, zmiana jest wszechobecna. 2. W każdym społeczeństwie, w każdym momencie występuje niezgoda i konflikt - konflikt społeczny jest wszechobecny; 3. Każdy element w społeczeństwie przyczynia się do jego dezintegracji i zmiany; 4. Każde społeczeństwo opiera się na przymusie stosowanym przez jednych jego członków w stosunku do innych.

3. Dialektyczna teoria konfliktu. Źródłem spójności społecznej - przymus oparty na zwierzchnictwie, czyli prawomocnym stosunku nadrzędności i podporządkowania. Dychotomiczny charakter stosunku zwierzchnictwa: dwie, odmienne grup interesów. Interesy mają charakter obiektywny. Quasi-grupy to takie, które konstytuuje obiektywna wspólnota interesów, z kolei grupy interesów to takie, w których ta wspólnota zostaje uświadomiona i wyartykułowana. (inspiracja Marksa). Sprzeczność interesów prowadzi do konfliktów. Natężenie konfliktu dotyczy wielkości zaangażowanej w konflikt energii i zależy od kosztów zwycięstwa bądź porażki zaangażowanych stron. Gwałtowność wiąże się natomiast z przejawami konfliktu, a dotyczy środków zastosowanych przez grupy do jego rozstrzygnięcia. Zmiana struktury: poprzez całkowitą wymianę osób na pozycjach władzy, częściową wymianę osób na pozycjach dominacji, oraz poprzez zmianę struktury w sposób zgodny z dążeniami grupy podległej.

4. Funkcjonalna teoria konfliktu L. Cosera.

1. Krytyka funkcjonalizmu i dialektycznej teorii konfliktu. Krytyka parsonsowskiego fukcjonalizmu, krytyka dialektycznej teorii konfliktu.

2. Założenia funkcjonalnej teorii konfliktu. Inspiracje simmlowskie; konflikt jako proces zmierzający w pewnych warunkach do utrzymania „organizmu społecznego”, Wizja społeczeństwa: 1. Świat społeczny można traktować jako system rozmaicie wzajemnie powiązanych części, 2. Wszystkie systemy społeczne ujawniają braki równowagi wewnętrznej, napięcia i konflikty interesów pomiędzy elementami systemu; 3. Procesy zachodzące wewnątrz oraz pomiędzy elementami składowymi systemu działają w różnych warunkach w kierunku utrzymania, zmiany i wzrostu lub spadku integracji systemu i jego „adaptowalności”. 4. Wiele procesów, takich jak gwałtowne walki, odmienność poglądów, dewiacje i konflikty, które zazwyczaj traktuje się jako procesy rozbijające system, mogą być rozpatrywane w określonych warunkach jako procesy wzmacniające podstawę integracji systemu, jak też jego adaptowalności do środowiska.

3. Przyczyny konfliktu, zdaniem Cosera wybucha on dopiero wówczas, gdy podważona zostaje prawomocność relacji.

4. Natężenie konfliktu. Stopień emocjonalnego zaangażowania w dążeniu do konfliktu, a więc jego natężenie wynika zdaniem Cosera z rodzaju stosunków (osobiste / nieosobiste) wiążących zantagonizowane strony.

5. Gwałtowność konfliktu - zależy od tego, czy jest on realistyczny czy też nierealistyczny, albo zastępczy.

6. Społeczne funkcje konfliktu - konflikt ma swoje konsekwencje zarówno dla biorących w nim udział stron, jak i dla szerszego systemu. Zwiększa integrację grupy, wzmacnia istniejące normy lub generuje pojawienie się nowych. Systemy społeczne dysponują różną tolerancją na konflikt. Systemy elastyczne o zinstytucjonalizowanych wentylach bezpieczeństwa: łatwiej o rozładowanie napięcia i przywrócenie równowagi. Systemy sztywne potrzebują „wentyli' z uwagi na uniemożliwienie bezpośredniej ekspresji antagonistycznych roszczeń.

5. Krytyka koncepcji konfliktu

1. Krytyki pakiet standardowy: jednostronność, niejasność i brak precyzji (czym jest konflikt, w obrębie jakich całości zachodzi?), pułapki teoretyczne: konflikt jako zmienna zależna i niezależna, skutki a funkcje konfliktu.

2. Wewnętrzna dynamika konfliktu, jako proces niezależny i autonomiczny.

3. Uzależnienie teorii konfliktowych od „funkcjonalistycznego” sposobu patrzenia na rzeczywistość społeczną.

Teorie konfliktu w nowoczesnym społeczeństwie

1. Wspólne podstawy teorii konfliktu w nowoczesnym społeczeństwie.

1. Konflikt jako zjawisko charakteryzuje wszelkie stosunki społeczne, a nie tylko stosunki klasowe.

2. Konflikt w równym stopniu rozgrywa się na płaszczyźnie świadomości społecznej, kultury co społecznej struktury.

3. Do konfliktu i przemocy dochodzi najczęściej w sferze dyskursu, a język staje się równie „wydajnym' narzędziem przemocy i konfliktu jak przemoc materialna.

4. Podobnie jak w klasycznych koncepcjach konfliktu tu również źródłem konfliktu jest struktura, aczkolwiek chodzi o strukturę dyskursu, w ramach której ujawnia się nierównowaga w dostępie do środków symbolicznego przymusu.

5. Współczesny konflikt traci na wyrazistości, w coraz większym stopniu przybiera formy subtelne i ukryte, ma charakter bardziej rozproszony i pośredni, natomiast w skali często staje się powszechny i totalny.

2. Koncepcja konfliktu poklasowego R. Dahrendorfa.

1. Krytyka marksowskiej teorii kapitalizmu i dialektyki zmian formacji. Realnie nie istnieją społeczeństwa kapitalistyczne, ale przemiany w sensie technologiczno-materialnym oraz w zakresie praw politycznych, które nie zawsze pozostają ze sobą w ścisłym związku.

2. Zasoby, uprawnienia, szanse życiowe. Uprawnienia są społecznie zdefiniowanymi środkami dostępu do zasobów. Nie są ani dobre, ani złe, mają charakter jakościowy, nie stopniowalny i niepodzielny. Zasoby mają natomiast charakter ilościowy, stopniowalny. Szanse życiowe są produktem jednych i drugich: mają charakter potencjalny i zawierają element wolnego wyboru. To właśnie rozwój szans życiowych może być miernikiem „postępu” i „dobrobytu”.

3. Społeczeństwo pracy i zatrudnienie jako klucz do szans życiowych w społeczeństwie pracy. Oddzielenie obywatelskości od zatrudnienia było postępem (wolność do niepracowania). Jednakże długotrwałe pozostawanie bez pracy podnosi kwestie uprawnień. Konsumpcja jawi się jako podstawowy desygnat przynależności do społeczeństwa obywatelskiego. Konflikt pojawia się pomiędzy tymi, którzy strzegą swojego poziomu konsumpcji, czyli klasą średnią, a tymi którzy zostają pozbawieni możliwości konsumowania (podklasą), odmawiają więc legitymizowania podstaw społeczeństwa. Rodzi to ryzyko anomii (bezkarne naruszanie norm) i rozpadu więzi (rozruchy, getta).

3. Poststrukturalna teoria konfliktu M. Foucault.

1. Pojęcie dyskursu Pojęcie dyskursu odwołuje się do pozajęzykowych kontekstów mówienia, jest sferą, która funkcjonuje pomiędzy językiem, a konkretnymi przejawami mówienia. Badanie dyskursu ma ujawnić strukturę danego systemu wiedzy, ukryte w nim założenia i przeświadczenia, a przede wszystkim jego nieprzekraczalne granice.

2. Władza bez podmiotu we współczesnych społeczeństwach. Każdy dyskurs jest zarazem systemem władzy, zawiera narzucenie określonej definicji prawdy i fałszu, dobra i zła, normalności i patologii. Władza jest podstawowym i uniwersalnym zjawiskiem społecznym, aczkolwiek nie ma podmiotu czy ośrodka władzy. Istnieje raczej władza wszystkich nad wszystkimi przejawiająca się w stosowanych technikach i technikach dominacji. Władza należy przy tym do sfery kultury, nie polityki.

3. Konflikt i przemoc jako funkcja przemian w dyskursie władzy. Depersonalizacja konfliktu w procesie historycznym; przemoc staje się funkcją struktur nowoczesnego dyskursu. W proces kontroli społecznej uwikłana zostaje wiedza, przemoc przestaje być spektakularna, staje się ukryta i rozproszona, przez to jednak nie mniej skuteczna, na pewno zaś maksymalnie zracjonalizowana. Z uwagi na przestrzenny rozrost współczesnych społeczeństw i wzrastającą złożoność stosunków społecznych podstawą władzy staje się wiedza zarówno z poziomu psychologii jak i organizacji społecznej. Proces uwewnętrznienia norm i zakazów. racjonalizowanie elementów przemocy i opresji, minimalizacja kosztów i nakładów związanych z przemocą społeczną. Bezpodstawność świeckich źródeł sprawiedliwości powoduje, że kara przestaje być karą, a staje się elementem resocjalizacji. Stąd pomiędzy sędzią a karanym pojawia się cały ciąg reprezentantów społeczeństwa (psychologów, pedagogów, socjologów), którzy usiłują przywrócić przestępcę społeczeństwu.

4. Poststrukturalna teoria konfliktu P. Bourdieu i J. C. Passerona.

1. Klasa, habitus, kapitał. Pojęcia te w terminologii Bourdieu nie mają wyłącznie charakteru ekonomicznego, ale obejmują wszelkie sfery życia jednostki.

2. Koncepcja kulturowej dominacji klas. U podstaw współczesnego panowania znajduje się układ sił między klasami składającymi się na formację społeczno-ekonomiczną. Ten układ sił podtrzymywany jest przez działanie pedagogiczne, a więc obiektywną przemoc, czyli narzucenie przez arbitralną władzę arbitralności kulturowej. Tak więc relacja konfliktu i przemocy nie rozgrywa się w sferze stosunków produkcji, a w przestrzeni symbolicznej. Przemoc symboliczna pojawia się w stosunku komunikowania, który może wytwarzać swój symboliczny efekt (wpływ) tylko pod dwoma warunkami; 1. Arbitralność wdrożonych w komunikowaniu pedagogicznym treści nigdy nie jawi się w swej prawdzie; 2. Działanie pedagogiczne obejmuje autorytet pedagogiczny i względną autonomię instancji (szkoły, uczelnie) powołanej do jego realizacji.

5. Podsumowanie

1. Współczesne koncepcje konfliktu podążają w ślad za przemianami złożonych społeczeństw, do których analizy nie sposób zastosować koncepcji klasycznych.

2. Istotne miejsce we współczesnych koncepcjach konfliktu zajmuje język i kultura jako najważniejsze źródła i nośniki napięć oraz przemocy.

3. Współczesne teorie konfliktu posługują się znacznie bardziej metaforycznym i wieloznacznym systemem pojęć niż ich klasyczne poprzedniczki, w znacznie większym też stopniu otwarte są na dokonania innych dyscyplin naukowych.

---