Centra rozwojowe drewnianej rzeźby gotyckiej
Polska rzeźba gotycka podobnie jak architektura tego okresu ukształtowała się w trzech cyklach rozwojowych i obejmowała lata:
1250- 1300
1300- 1450
1450- 1520
Pierwszy okres nosi jeszcze zauważalne wpływy romanizmu które widoczne są zwłaszcza w architektonicznym ciężkim blokowym stylu.
Okres drugi wykształcił idealistyczny „styl miękki”. I wyróżniamy podział na dwie krótsze fazy. Pierwsza z nich trwała między 1300 a 1400 rokiem i wyznaczała pojawienie się na Śląsku wczesnych nagrobków piastowskich. Kończy ją pojawienie się nowego stylu zwanym „stylem Pięknych Madonn”, który zarazem wyznacza początek fazy drugiej trwającej od 1400 do 1450 roku.
Ostatni trzeci okres zwany też „łamanym” zrezygnował z idealistycznych przedstawień i charakteryzował się twardym modelunkiem sztywnie fałdowanych tkanin. Pojawiła się też specyficzna forma figurowa zwana Pietą. W rzeźbie tego typu można było co raz dokładniej odczytać emocje postaci tj. cierpienie, radość, czy żal.
Podstawowym materiałem używanym w rzeźbie gotyckiej był kamień. Drewno zyskało na popularności dopiero ok. połowy XIV wieku. Mało to związek z zwiększeniem znaczenia rzeźby przenośnej. Początkowo powstawały jedynie pojedyncze obiekty takie jak krucyfiksy, figury Madonn czy przedstawienia piety, przekształcając się następnie w zespoły rzeźb oraz ołtarze. Wszystkie rzeźby wykazywały ścisły związek z kościołem i zainteresowanie tematyką religijną.
Rozwój rzeźby gotyckiej drewnianej począwszy od połowy XIV wieku i trwał do jego końca. Wykorzystanie drewna wiązało się z nowymi możliwościami artystycznymi. Surowiec ten był znacznie łatwiejszy w obróbce, ogólnie dostępny i znacznie tańszy niż kamień. Polichromowane rzeźby niewiele różniły się od ich kamiennych odpowiedników.
W pierwszej połowie stulecia dominował typ surowy i schematyczny wywodzący się z Francji i dochodzący do śląska z pośrednictwem Saksonii. Ze Śląska rozpowszechnił się w Małopolsce. Druga połowa wieku wykazuje powrót do realizmu miękkiej malarskości i opisowości. Na terenie małopolski widoczne są wpływy nadreńskie.
W tym okresie na Śląsku powstały liczne wolnostojące figury. Były to głównie przedstawienia Madonn z Dzieciątkiem, Chrystusa Ukrzyżowanego, czy Świętych. Do najstarszych takich przedstawień zaliczamy figury Marii z Turowa i z Kassel, datowane są na I połowę XIV wieku. Obydwie rzeźby wykazują miękkie plastyczne formy.
Pierwszy większy zespół rzeźb stanowią posągi postołów z kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu, powstałe około 1360 roku. Odznaczają się wyrazistym systemem linearnych form fałdów, smukłością i sztywnością postawy czy skrępowaniem gestów. Przytoczone tu cechy ukształtowały się niewątpliwie w oparciu o środowiska południowo- zachodnich Niemiec takich jak Eislingen czy Rottweil. Z warsztatem tym wiążą się również liczne rzeźby tak zwanych „Madonn na Lwach”. Te alegoryczne przedstawienia Marii jako pogromczyni szatana czy złych mocy było wynikiem rozkwitającego Maryjnego kultu. Wśród licznych przykładów rzeźb tego typu możemy wymienić Madonnę ze Skarbimierza (1360- 1370 r.), Madonnę z Kowalowa (ok. 1360 r.), Madonnę z wrocławskiego kościoła św. Marcina (1360-1370 r.) czy Madonnę z Miasteczka Śląskiego (1370 r.). Wszystkie te Madonny charakteryzują się perspektywicznym skrótem oraz archaicznym uśmiechem który wprowadza nastrój ponadziemskiej szczęśliwości. Wizerunki te ze Śląska, rozpowszechniono na terenach Małopolski. Tam zaś utrzymywały się do końca XIV wieku. Inne rejony polski takie jak Wielkopolska czy Pomorze również były pod wpływem śląska. Do wielkopolskiej odmiany „madonny na lwie” zaliczamy Madonnę z Sobótki, która przypomina Madonnę z Miasteczka Śląskiego, a z Pomorza Madonnę z Lubieszowa
W trzeciej ćwierci XIV wieku dotychczasowe zespoły rzeźb zaczęły formować się w nastawy ołtarzowe o dwóch ruchomych skrzydłach. Otwarta szaf ukazywała najczęściej tematy tryumfalne, radosne, z reguły przedstawiły Koronację Marii w otoczeniu świętych. Po zamknięciu skrzydeł tematy zmieniały się na pasyjne, bolesne. Do najwcześniejszych przykładów nastaw ołtarzowych na Śląsku, należą Ołtarz z Bąkowa i Ołtarz z Pełcznicy (1370-1380 r.). Z terenów Pomorza zachował się ołtarz z Koronacją Matki Bolesnej w Kartuzach, flankowanej przez sześć postaci Świętych.
Narastanie tematów i treści mistycznych w snycerstwie widoczny jest w tak zwanych krucyfiksach mistycznych. Przykładem tego jest wrocławski krucyfiks w kościele Bożego Ciała (1350 r.). Z ziem wielkopolski jest Krucyfiks w Szamotułach (1370/80 r.). postać Chrystusa przedstawiona jest o wrzecionowatym korpusie, pełnej wyrazu głowie z ostro żłobionymi splotami włosów. Takie przedstawienie Chrystusa i Jego męki poprzez ekspresyjną deformacje ciała ma na celu umożliwienie widzowi duchowego uczestnictwa w niej Podobną funkcję pełniły Piety. Przedstawienie Marii z martwym ciałem Chrystusa na kolanach miało akcentować Jej udział w Dziele Odkupienia poprzez ofiarowanie syna. Ukazuje to między innymi Pieta z Lubiąża (1360), dzieło to uderza bezkompromisowością ujęcia twarzy Chrystusa oraz Jego schematycznie uformowanym ciałem w typie schodkowym, ze spokojną twarzą Marii, z miękkim zarysem Jej ciała czy dekoracyjności płaszcza.
W przypadku rzeźb z terenu Małopolski, to z całą pewnością dominuje tematyka Maryjna. W rzeźbie przenośnej od roku 1450 rozróżnia się dwa typy:
Typ krakowski
Typ sądecko-spiski
Typ krakowski mimo stopniowym zmianom stylowym zachował takie cechy jak: płaskie kształtowanie formy, powierzchniowa okazałość i jednolitość nastroju treściowego. Idealny przykład takich przedstawień stanowią wczesne rzeźby Madonny z Dzieciątkiem czy Chrystusa Zmartwychwstałego zachowanych w klasztorze Klarysek.
W kolejnej fazie rozwojowej, tego typu rzeźby zyskały na plastyczności form, ich modelunki stały się subtelniejsze i bardziej finezyjne. Możemy to zaobserwować u Madonny z Dzieciątkiem z klasztoru Karmelitanek Bosych (1380 r.), rzeźba posiada również głęboko rzeźbione kaskady rurkowatych fałd.
Typ sądecko-spiski charakteryzował się typem Madonn o szerokiej i uproszczonej formie. Reprezentowany był przez dzieła krakowskie jak i prowincjonalne. Przykładem tego są trzy figury Madonn z Nowego Sącza czy Madonna z Dzieciątkiem z Szaflar. Wspólna cechą tych Madonn jest sztywny i wydłużony tors.
W ostatniej fazie drugiego okresu powstał nowy typ Madonn zwany „Pięknym”. „Piękne Madonny” uosabiały ideał kobiecej urody zarówno fizycznej jak i duchowej. Tego typu Madonny dominowały na terenie Śląska i Małopolski. Wśród licznych śląskich przykładów warto wymienić Madonnę z Knurowa (1420 r.), o wygiętej sylwetce w kształcie litery „S”, otulonej kaskadami opadającej miękko draperii, czy Madonnę z Wrocławia z kościoła św. Elżbiety. Subtelną odmianą stylu pięknego jest Madonna z Dzieciątkiem z Supikowic, datowana na I połowę XV wieku. W przeciwieństwie do Madonny Knurowskiej posiada bryłę bardziej spokojną o płaskich kanciastych draperiach. Piękne Madonny Małopolskie wykazują te same już wymienione cechy. Przykładem tego jest Madonna z Krużlowej (ok. 1410 r.) oraz porównywana z nią Madonna z Rajbrotu (2 ćw. XV w.). Lokalnym przykładem rozwoju rzeźby jest Madonna Z Kazimierza nad Wisłą (1430 r.) posiada draperie pełnoplastyczne.
Trzeci, ostatni okres rozwojowy rzeźby zwany też „łamanym” charakteryzuje się dużą ekspresyjnością przedstawień. Coraz powszechniejszym zjawiskiem stał Si e ołtarz szafiasty. Jest on następstwem wspomnianych już wcześniej nastaw ołtarzowych , i przybrał formę stojącej prostokątnej szafy z dwoma ruchomymi skrzydłami. Wczesnym przykładem takiego ołtarza na ziemiach Małopolski jest częściowo zachowany tryptyk ze Szczawnicy (1460 r.) z przedstawieniem Madonny flankowanej postaciami tak zwanych „czterech dziewic”. Kolejnym doskonałym przykładem, tym razem zachowanym w całości jest ołtarz Św. Trójcy w katedrze wawelskiej (1467 r.). w obydwu przypadkach widoczna jest statyczność kompozycji oraz liryczny nastrój kontrastujący z tendencją do łamania fałdów. Podobny typ figur zauważalny jest w dziełach śląskich artystów, a dokładnie w ołtarzu Mariackim w kościele św. Elżbiety we Wrocławiu (1470-1480 r.), który ukazuje sceny zwiastowania z jednorożcem.
Punktem zwrotnym w dziejach rzeźby polskiej jest twórczość Wita Stwosza. Jego pierwsze znane dzieło jakim jest ołtarz Mariacki (1477- 1489 r.) zaskakuje bogactwem użytych środków artystycznych. Ołtarz o dwóch ruchomych skrzydłach ukazuje najważniejsze sceny z życia Marii. Zamknięta półkoliście część środkowa mieści sceny Zaśnięcia i Wniebowzięcia. Skrzydła otwarte zawierają sześć scen Radości Marii od Zwiastowania do Zesłania Ducha Świętego. Skrzydła zamknięte ukazują dwanaście scen Żałości Marii. Szafę wieńczy koronacja Marii. To monumentalne dzieło oddziaływało na artystów w całym kraju. Na Śląsku widoczny wpływ Wita Stwosza zaobserwujemy w ołtarzu z Zaśnięciem Matki Boskiej w Świdnicy (1492 r.) który przypisywany jest autorstwu Jakuba Beinharta, czy też w
Ołtarzu w Borkach Wielkich.(1500). W Wielkopolsce we fragmencie ołtarza z Zaśnięciem Matki Boskiej w Koźminie (pocz. XVI w.), a na Pomorzu w ołtarzu głównym z kościoła Mariackiego w Gdańsku (pocz. XVI w.).
Centrum sztuki gotyckiej w Polsce stał się w Śląsk. Intensywny rozwój rzeźby drewnianej na jego terenach jak i terenach i Małopolski miał szczególną siłę ekspresji i wpływał na pozostałe rejony polski. Rejony takie jak wielkopolska czy pomorze nie wykształcały własnego charakterystycznego stylu, lecz dzięki wpływom ze Śląska i Małopolski rozwinęło się tam miejscowe rzemiosło. Pozwoliło to stworzyć bogaty i różnorodny zbiór gotyckiej sztuki snycerstwa.
Bibliografia:
Historia sztuki polskiej, T2 : Sztuka średniowiecza, red. T. Dobrowolski, W. Tatarkiewicz, Kraków 1962, s. 257- 332
Sztuka Górnego Śląska od średniowiecza do końca XX w., red. E. Chojecka, Katowice 2004, s. 75- 84
J. Kębłowski, Polska sztuk gotyku, Warszawa 1983, s. 75- 84
J. Dudkiewicz, Nieznane rzeźby XIV i XVI w. na terenie Małopolski południowo- zachodniej, , s 254- 256