Teoretycy kultury
Tylor Sir Edward Burnett (1832-1917), angielski etnolog i antropolog społeczny, jeden z czołowych przedstawicieli ewolucjonizmu w etnografii i religioznawstwie. Od 1871 członek Royal Society. 1896-1909 profesor antropologii społecznej w Oxfordzie. 1912 otrzymał tytuł lorda. Zajmował się głównie problematyką początków kultury i religii. Rozwinął teorię przeżytków kulturowych. Twórca animizmu - teorii, wg której pierwotną formą religii była wiara w istoty duchowe (spiritual beings), charakterystyczna - jego zdaniem - dla wszystkich religii. Animizm stanowił podstawę monoteizmu.
Morgan Lewis Henry (1818-1881), antropolog amerykański, przedstawiciel ewolucjonizmu w naukach społecznych. Członek Academy of Arts and Sciences oraz American Association for the Advancement of Science. Po ukończeniu studiów prawniczych zajmował się badaniami antropologicznymi. Pierwszy badał historię i kulturę Irokezów. Na podstawie materiałów etnologicznych przeprowadził analizę rozwoju rodziny i zbiorowości związanych pokrewieństwem. Opracował teorię rozwoju społecznego. Wyróżnił 3 podstawowe okresy rozwoju ludzkości: dzikości, barbarzyństwa i cywilizacji.
Frobenius Leo (1873-1938), etnolog i afrykanista niemiecki. Reprezentant szkoły kulturowo-historycznej. Wprowadził pojęcie kręgu kulturowego (zespół elementów kulturowych, które nie ulegają zmianie w dłuższym okresie historycznym), zwracając uwagę na istnienie podobieństw między różnymi kręgami.Kulturę postrzegał jako organiczną całość związaną ze środowiskiem i podlegającą rozwojowi zgodnemu z prawami przyrody (dzieciństwo, dojrzewanie, wiek dojrzały, starość). Twierdził, że o kształcie i ewolucji danej kultury decyduje specyficzna dla niej twórcza zasada - tzw. paideuma.Jako jeden z pierwszych prowadził systematyczne badania Afryki (12 ekspedycji naukowych 1903-1935). Wyróżnił 6 głównych kultur afrykańskich, wykazując ich związki historyczne z kulturami basenu Morza Śródziemnego, zachodniej Azji, Indii i Melanezji.
Schmidt Wilhelm (1868-1954), antropolog kulturowy, ksiądz katolicki. Działał w Austrii, a po zwycięstwie faszyzmu, poddany represjom, znalazł schronienie w Szwajcarii. Stosując metody wypracowane przez szkołę kulturowo-historyczną i dyfuzjonizm (F. Ratzel, L. Frobenius, F. Graebner, B. Ankermann), polegające na porównywaniu elementów kulturowych, sklasyfikował wg kryterium pierwotności i opisał tzw. kręgi kulturowe.Postawił tezę, że w najbardziej pierwotnym kręgu (prakultury zbieracko-łowieckiej) istniała wiara w Istotę Najwyższą, będącą stwórcą świata i przyjacielem człowieka. Schmidt nazwał tę wiarę pramonoteizmem, skrytykowanym przez antropologów i religioznawców, wg których termin "monoteizm" odnosi się do innej formy religii (R. Pettazoni). Najważniejszym dziełem Schmidta jest Der Ursprung der Gottesidee (tom 1-12, 1912-1955). Jego prace kontynuują księża werbiści, których głównym ośrodkiem w Polsce jest Pieniężno.
Graebner Fritz (1877-1934), etnolog niemiecki, od 1911 profesor Uniwersytetu w Bonn, od 1926 w Kolonii. Jeden z twórców i czołowych przedstawicieli szkoły kulturowo-historycznej w etnologii, zakładającej jedność miejsca, z którego wywodziła się cała ludzkość i dyfuzję jako mechanizm zmian i rozwoju kultury. Wraz z B. Ankermanem stworzył pojęcie kręgów kulturowych.
Ratzel Friedrich (1844-1904), niemiecki geograf i etnograf. Profesor Wyższej Szkoły Technicznej w Monachium (od 1880) i uniwersytetu w Lipsku (od 1886). Jego prace wywarły znaczący wpływ na dalszy rozwój geografii.Był jednym z twórców antropogeografii (wykorzystywanej także w etnografii) i głównym przedstawicielem determinizmu geograficznego, czyli teorii głoszącej, że środowisko geograficzne warunkuje, determinuje rozwój społeczeństw i od niego zależy rozmieszczenie ludności, stopień rozwoju cywilizacyjnego itp.
Bastian Adolf (1826-1905), niemiecki etnograf. Od 1868 dyrektor Berlińskiego Muzeum Etnograficznego. Współzałożyciel Berlińskiego Towarzystwa Antropologicznego. Zbieracz materiałów etnograficznych. Podkreślał znaczenie środowiska, migracji i kontaktów dla rozwoju kultury.
Benedict Ruth Fulton (1887-1948), amerykański etnolog i socjolog. 1923-1948 profesor Uniwersytetu Columbia w Nowym Jorku. Prowadziła badania etnograficzne wśród Indian północnoamerykańskich, m.in.: Zuni, Apaczów i Czarnych Stóp.Kulturę traktowała jako zintegrowaną i funkcjonalną całość, którą można opisać za pomocą odpowiedniego wzorca kulturowego. Przeciwniczka ewolucjonistycznej koncepcji w interpretacji kultur ludów pierwotnych.Główne prace: Wzory kultury (1934, wydanie polskie 1966), Zuni Mythology (1935), Race, Science and Politics (1940), The Chrysanthemum and the Sword. Patterns of Japanese Culture (1946). Pośmiertnie wydano Childhood and Society (1950).
Linton Ralph (1893-1953), antropolog i socjolog amerykański, przedstawiciel psychokulturalizmu. 1937-1946 profesor antropologii Columbia University w Nowym Jorku, 1946-1953 Yale University w New Haven. 1939-1944 dyrektor czasopisma naukowego American Anthropologist. Organizator i uczestnik licznych ekspedycji naukowych do Ameryki Północnej i Południowej, Afryki Południowej oraz Polinezji. Zajmował się relacjami zachodzącymi pomiędzy osobowością a kulturą, autor pojęć: osobowości statutowej, związanej z pozycją jednostki w strukturze społecznej, oraz osobowości modalnej, związanej z częstotliwością pojawiania się w danej populacji określonych cech psychicznych. Wprowadził również do antropologii kulturowej pojęcie natywizmu, określające zachowania członków grup zmierzających do zachowania tożsamości kulturowej.
Cassirer Ernst (1874-1945), niemiecki filozof. Przedstawiciel marburskiej szkoły neokantyzmu. Zajmował się głównie historią filozofii i nowożytną teorią poznania. Stworzył własną teorię, wg której poznanie jest symbolicznym przyswajaniem zjawisk przez ludzki umysł. W obrębie filozofii kultury badał jako główne formy symbolizmu: język, mit, religię, sztukę i naukę. Nawiązywał do myśli I. Kanta.
Firth Raymond (1901-), angielski antropolog i badacz kultury, uczeń B. Malinowskiego. Choć nie rezygnuje z głównej zasady kierunku funkcjonalnego w etnologii (badań terenowych jako podstawy wnioskowania), bada proces zmiany jako kolejno po sobie następujące, przyczynowo związane wydarzenia. Nie oznacza to wcale zwrotu do zainteresowań historycznych, w tym względzie Firth pozostaje krytyczny, uważając że materiał współczesny nie może rzutować w przeszłość.
W swoich badaniach terenowych w Oceanii na wyspie Tikopia odnalazł nieomal "izolat doskonały" (kulturę nie posiadającą kontaktów z innymi), bezskutecznie poszukiwany przez jego mistrza B. Malinowskiego. W 1944 powołany na opuszczoną przez B. Malinowskiego katedrę London School of Economics and Political Science. Ważniejsze prace: Primitive Polynesian Economy (1939), Socjal Change in Tikopia (1959), Społeczności ludzkie (1936, wydanie polskie 1964).
Lévy-Brühl Lucien (1857-1939), francuski filozof, socjolog, etnolog, etnograf. Profesor filozofii na Sorbonie. Twórca teorii myślenia prelogicznego. Stał na stanowisku odmienności myślenia ludów pierwotnych i ludów cywilizowanych. Uważał, że na skutek rozwoju języka pisanego i nauki myślenie ludów cywilizowanych jest obarczone zasadami logiki formalnej. Badając zjawiska językowe i kulturowe postulował ujmowanie moralności jako zjawiska społecznego, i, co za tym idzie, rozdzielenie etyki normatywnej (nakazowej) od etyki opisowej. Poglądy swoje zawarł w pracach: Moralność i nauka o obyczajach (1903, wydanie polskie 1961), La mentalité primitive (1922).
Buber Martin (1878-1965), żydowski filozof i działacz społeczny. Uważany za jednego z twórców filozofii dialogu. Decydujący wpływ na jego myśl miało zetknięcie z chasydyzmem, oddziałały też na niego różne tradycje mistyczne, filozofia życia i egzystencjalizm. Centrum myśli Bubera tworzy refleksja antropologiczna.Głosi on, że człowiek nie jest bytem skończonym i zamkniętym w sobie, lecz konstytuuje się poprzez odpowiednie, tzw. dialogowe relacje z innymi ludźmi, światem, a ostatecznie z Bogiem. Relacje te Buber opisuje za pomocą pary słów Ja-Ty, wskazując, iż druga strona traktowana jest w nich zawsze jako inne Ja, nie zaś jako przedmiot. W sposób najdoskonalszy człowiek realizuje się w spotkaniu z absolutnym, nieustannie obecnym Ty Boga. Model takiego spotkania odnalazł Buber w starotestamentalnej wizji wiary jako ufności, której podstawę stanowi żywe Objawienie, nie zaś dogmat i instytucja.
Gadamer Hans Georg (1900-), filozof niemiecki. Uczeń P. Natorpa i M. Heideggera. Współtwórca XX-wiecznej hermeneutyki. Jeden z najwybitniejszych współczesnych myślicieli europejskich Podstawą swojej filozofii czyni szeroko pojętą filologię - poprzez penetrację poznawczą rzeczywistości mowy stara się odsłonić racjonalne struktury rządzące światem ludzkim we wszelkich jego przejawach. Hermeneutykę uważa za dialog między tekstem a człowiekiem, twierdząc, że tekst odczytuje się zawsze przez pryzmat pewnych założeń i uprzedzeń, które interpretacja ma odsłaniać (zasada koła hermeneutycznego). Dociekania Gadamera inspirowały wiele nurtów humanistyki współczesnej (estetykę, historiozofię, socjologię, teorię kultury, literaturoznwstwo).
Dilthey Wilhelm (1833-1911), filozof niemieckiZajmował się głównie metodologią nauk humanistycznych i teorią kultury.Stworzył pojecie nauk o duchu (Geisteswissenschaften). Wysunął tezę o ich odrębności od przyrodoznawstwa, wskazując, że decydują o niej m.in.:1) przedmiot badań, który stanowi rzeczywistość dziejowo-społeczna i świat wartości,2) metoda, której punktem wyjścia jest rozumienie, a istotą - formułowanie sądów wartościujacych i normatywnych, jakich nie spotyka się w naukach o przyrodzie.Postulował, by za podstawę humanistyki uznać tzw. psychologię opisową, rozpatrującą - w odróżnieniu od uprawianej dotąd psychologii o nastawieniu przyrodniczym - związki psychiczne czyli struktury konstytuujące poszczególne typy psychiki ludzkiej. Głosząc historyzm, tj. łączac każde stanowisko filozoficzno-ideologiczne z określonym miejscem i czasem oraz którąś z trzech zasadniczych form swiatopoglądowych (naturalizm, idealizm wolności, idealizm obiektywny), twierdził, że humanistyka winna unikać schematów i trzymać się życia, a swoim celem uczynić uchwycenie go w jego dynamicznej całości. Uważany jest za pioniera tzw. filozofii życia.
Wzór kulturowy, wzorzec kulturowy, pewien standard osobowy (wzór osobowy), obyczajowy, etyczny, estetyczny itp. uznany za godny naśladowania w danej społeczności. Jest zmienny w czasie i przestrzeni. Pełni istotną rolę m.in. w kształtowaniu się tradycji danej grupy społecznej i w procesie wychowawczym. Wzór kulturowy złożony z elementów maksymalnie pozytywnych nazywa się ideałem kulturowym. Analizą wzoru kulturowego zajmowali się m.in.: F. Boas i przedstawiciele jego szkoły, R. Benedict, A. Kroeber, R. Linton, F. Znaniecki.
Kultura, termin przybierający szerszy bądź węższy zakres. Całokształt dorobku ludzkości gromadzonego w ciągu jej dziejów, zarówno materialnego (ogół sił, środków i umiejętności o charakterze materialnym), jak duchowego (ogół osiągnięć w nauce, sztuce, moralności itp.). Poziom rozwoju społeczeństw, grup i jednostek w danej epoce - szeroko uwarunkowany osiągnięciami wiedzy, sztuki oraz formami współżycia społecznego. Poziom osiągnięć i sprawności w jakiejś określonej dziedzinie. Poziom rozwoju intelektualnego, moralnego. Takt, obycie.
Matriarchat, stadium ewolucyjne społeczności pierwotnej, którego wyróżnikiem była dominacja kobiet. Termin wprowadził J.J. Bachofen, teorię m. rozwinął J.F. MacLennan (1827-1881). Nowsze badania wskazują, że m. w postaci znanej z opisu ewolucjonistów najprawdopodobniej nigdy nie istniał. Faktem naukowo stwierdzonym jest natomiast matrylinearność, czyli zasada pokrewieństwa przypisująca dziecko linii rodowej matki, oraz matrylokalność - zwyczaj, na mocy którego mężczyzna włączany jest do grupy lokalnej, do której należy jego żona.
Potlach, święto marnotrawstwa u Indian z północnych wybrzeży Pacyfiku (Ocean Spokojny). W jego trakcie niszczono ceremonialnie lub rozdawano mienie, co było przywilejem naczelników plemion i wodzów, rywalizujących ze sobą na tym polu. Zabijano także niewolników.
Mit, wyraz ludzkiej świadomości refleksyjnej, zawierający odzwierciedlenie stosunku człowieka do przyrody, innych ludzi i do samego siebie. Jest pierwszą poważną próbą odpowiedzenia na pytania: dlaczego świat jest taki, jaki jest, jaka jest jego natura, pochodzenie, cel istnienia, jak pojawił się świat i człowiek, jakie jest przeznaczenie człowieka i od czego zależny jest jego los. W mitach kształtowała się pierwotna wiedza o świecie, zamykały się wierzenia, zakazy i nakazy etyczne, pouczenia, przekaz informacji o innych bytach, ludziach i dziejach. Formą mitu jest opowieść przesycona pojęciami ogólnymi, symbolami i alegoriami. Początkowo była ona przekazywana z pokolenia na pokolenie, jako wiedza pewna, rozwijana, ale niezmienna i chroniona. Ze względu na to, że mit jest wynikiem intuicyjnego poznania, można mówić, że jest "prawdą objawioną" lub natchnioną.
Rodzaje mitów
W całokształcie mitów możemy wyróżnić:
kosmogoniczne, zajmujące się światem, jego powstaniem, fazami rozwojowymi, przeznaczeniem i kresem, np. mity wczesnojudaistyczne, które znalazły swój ostateczny wyraz w Biblii, greckie i rzymskie, niektóre mity hinduskie, irańskie, które stały się źródłem dla rozwoju, buddyzmu, mazdaizmu, gnostycyzmu, manicheizmu. 2) antropologiczne, usiłujące wyjaśnić pochodzenie człowieka, jego naturę i przeznaczenie i zależności pomiędzy człowiekiem i innymi bytami. 3) genealogiczne, przekazujące informację o pochodzeniu człowieka i rozwoju rodzaju ludzkiego (rodów, plemion itd.). 4) historyczne i historiozoficzne, przekazujące wiadomości o ważnych dla ludzkości lub też dla jakiegoś ludu wydarzeniach, dociekające przyczyn i skutków tych wydarzeń.
Tematyka mitów : Literatura i sztuka szeroko korzystają z ukształtowanej w mitach topiki (nawiązując najczęściej przez nazwanie lub środowisko zdarzenia do eksponowanych miejsc zdarzeń, np. Arkadia, Olimp, Raj, Hades, "złoty wiek"), motywów (np. motywu wędrownego, motywu cierpienia), archetypów (postaw i zachowań ludzkich, np. czułości matki - Demeter, zbuntowanego wobec bogów dla dobra ludzi Prometeusza, bezowocnego wysiłku Syzyfa). Socjologia obok mitu antycznego wyróżnia tzw. mit społeczny - przekaz i obieg określonej treści informacji, dotyczącej jakiejś osoby lub istotnego wydarzenia, trudnej do udokumentowania, zbadania i potwierdzenia przez naukę lub tzw. czynniki oficjalne czy autorytety. Znak, w językoznawstwie każda jednostka systemu językowego zdolna do pełnienia funkcji semantycznych. Zgodnie z klasycznymi sformułowaniami F. de Saussure'a w obrębie znaku rozróżnia się plan wyrażania, czyli to, co znaczące (signifiant), i plan treści, czyli to, co znaczone (signifié) - ich wzajemne przyporządkowanie ma charakter konwencjonalny.
Semantyczne funkcje, funkcje, jakie w określonym języku pełnią znaki. 1) znaczenie, czyli sposób rozumienia danego wyrażenia.
2) oznaczanie - związane z relacją między nazwą i przedmiotami, na które ta nazwa wskazuje.
3) wyrażanie - będące odzwierciedleniem stanu umysłu osoby przekazującej dany komunikat.
4) symbolizowanie - polegające na powiązaniu nazwy z jej całym polem znaczeniowym (polem semantycznym).
5) reprezentowanie - wiążące znak z innymi znakami, jakich na mocy konwencji można zamiast niego użyć.
1
5
DTP: Michał Pyka