PODSTAWOWE POJĘCIA PEDAGOGIKI SPOŁECZNEJ:
1.Wychowanie - jest procesem złożonym i to stanowi jedną z przyczyn odmiennej jego interpretacji przez rożnych pedagogów i rożne kierunki pedagogiczne. H. Radlińska widziała je w taki sposób:
- proces wychowawczy odbywa się w trzech strefach rozwojowych, mianowicie w toku wzrostu jednostki, w toku jej wzrastania w społeczeństwo oraz przy wprowadzaniu w wartości kulturalne:
a) wzrost czyli rozwój osobniczy fizyczny i psychiczny - jest zjawiskiem autonomicznym, zachodzącym zgodnie z prawami rozwoju organizmu ludzkiego. Wychowawca ma stwarzać warunki, w których rozwój samorzutny nie będzie narażony na zahamowania, wszelkie braki będą uzupełniane.
b) wrastanie w społeczeństwo jest uwarunkowane przez wzrost - jednostka wchodzi do różnych i coraz szerszych grup społecznych stopniowo,
c) wprowadzenie w wartości kulturalne jest inicjowaniem sytuacji i wytwarzaniem takiej atmosfery, w których jednostka będzie umiała dostrzegać dobra kulturalne i dokonywać wśród nich wyboru oraz odczuwać pragnienie przyswajania sobie wartości.
Z takiego ujęcia wychowania H. Radlińska wyprowadziła kilka doniosłych konsekwencji, a mianowicie:
- proces wychowania trwa całe życie, gdyż do starości włącznie organizm ludzki podlega rozwojowi i wymaga pielęgnacji. Do starości też trwa wrastanie w środowisko, w którym jednostka poszukuje wartości coraz odmiennych, potrzebnych w kolejnych fazach życia.
Celem wychowania z punktu widzenia pedagogiki społecznej staje się przetwarzanie środowiska, przetwarzanie opierające się na ideałach, woli i siłach ludzi tegoż środowiska.(H. Radlińska, Pedagogika Społeczna, Wrocław - Warszawa - Kraków 1961 (w:) Źródła do dziejów myśli pedagogicznej tom V - Helena Radlińska, Pisma Pedagogiczne)
Wychowanie - proces celowego i świadomego kształtowania ludzkich zachowań, postaw, ról społecznych czy osobowości ( lub jej ważnych cech) zgodnie z wcześniej założonym ideałem pedagogicznym, czyli wzorem, modelem człowieka, którego chcemy ukształtować w toku wychowania. (L. Pytka).
Wychowanie jest to świadomie organizowana działalność społeczna, której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości człowieka. Zmiany obejmują stronę poznawczo- instrumentalną związaną z poznaniem rzeczywistości i wpływaniem na nią(oddziaływanie) oraz stronę aksjologiczną, która polega na kształtowaniu stosunków człowieka do świata i ludzi jego przekonań, postaw, układów, wartości i celu życia.
Socjalizacja- całokształt wpływów wywieranych na jednostkę przez środowisko społeczno- kulturowe, w którym ona żyje i rozwija się. Proces socjalizacji jest na ogół spontaniczny i mało kontrolowany, tzn. nie jest sterowany intencjonalnie przez odrębną kategorię osób zwanych wychowawcami czy nauczycielami. Celem socjalizacji jest na ogół poprawne przystosowanie jednostki do adekwatnego funkcjonowania w rolach przypisanych jej przez system społeczny.( L. Pytka)
Norma w zachowaniu ludzkim ( L. Pytka)- nie ma jednoznacznego określenia, czym jest tzw. Norma, a czym patologia. Jednak w konkretnym środowisku poszczególni ludzie potrafią odróżniać zachowania normalne od nienormalnych. Na ogół norma jest synonimem prawidłowości tego, co być powinno zgodnie z oczekiwaniami społecznymi i standardami społeczno- kulturowymi, tzn. w potocznym rozumieniu najczęściej eksponowane jest statystyczne rozumienie zachowania normalnego.
Potocznie zachowaniem normalnym nazywamy taki rodzaj zachowania, który jest najczęstszy u większości ludzi w zbliżonym wieku z danego środowiska. Normalne, innymi słowy, jest to, co przeciętnie lub powszechnie w danym środowisku. Jednak środowiska społeczne różnią się rozmaitymi cechami i w związku z tym należy się spodziewać, że to, co jest przyjmowane w jednym za normalne, w innym może być uznane za odchylające się od normy, bądź to w sensie pozytywnym, bądź negatywnym.
Normalne- to znaczy nie odchylające się od miar przeciętnych, a przecież każdy typ środowiska wytwarza tego rodzaju przeciętne standardy.
KRYTERIA PRZYSTOSOWANIA
-Biologiczne\ ekologiczne- dążenie do zachowania własnej egzystencji, przetrwania w środowisku naturalnym czy społeczno- kulturowym
-Medyczno- psychiatryczne- stan doskonałego zdrowia psychicznego i fizycznego ( zgodnie z normami medycznymi). Zdrowa struktura osobowości i niezaburzone funkcje.
-Psychologiczne- optymalne sposoby redukcji napięć wewnętrznych, utrzymanie homeostazy psychicznej. (subiektywne poczucie dobrego przystosowania, zadowolenia, szczęścia itp.)
-Interakcyjne- adekwatne reagowanie na bodźce pochodzące z otoczenia fizycznego i społecznego. Umiejętność przeciwstawiania się presji niekorzystnych czynników biopsychicznych, środowiskowych i sytuacyjnych.
-Społeczne- zgodność postępowania (i motywacji) z powszechnie akceptowanymi wzorami i normami.
-Pedagogiczne- dążenie do samourzeczywistnienia, autonomii, samowychowania i rozwoju.
Środowisko życia jest pojęciem kluczowym w pedagogice społecznej:
- determinująca rola warunków przyrodniczych, przede wszystkim środowiska przyrodniczego, na losy jednostek i grup społecznych od dawna nurtowała myślicieli. Paweł Bergmann usiłował zastosować do pedagogiki społecznej te twierdzenia. Uważał, że społeczeństwo podlega takim samym prawom przyrody, jak cały świat biologiczny, że prawa życia społecznego są ściśle zespolone z prawami biologii, że wspólnota ludzka podlega wraz z całą przyrodą ewolucji,
- rola psychiki człowieka - przedstawiciele tego sposobu myślenia twierdzili, iż terenem niezmiernie doniosłych oddziaływań środowiska (rozumianego społecznie) na jednostkę jest psychika danej jednostki,
- trzeci - zwycięski dziś w pedagogice społecznej punkt widzenia - odrzucał zarówno jednostronny determinizm środowiska w kształtowaniu człowieka jak i jednostronny psychologizm. Zakładał, iż wpływy środowiska nie przesądzają nieodwołalnie losów jednostki podobnie jak nie są w stanie przesądzić tych losów charakter i wola jednostki. Jednostka i środowisko są wzajemnie uwarunkowane, jedno wpływa na drugie, są względem siebie zarówno przyczyną, jak i skutkiem - stanowią związek dialektyczny.
H. Radlińska definiuje środowisko jako „zespół warunków, wśród których bytuje jednostka i czynników kształtujących jej osobowość stale lub przez dłuższy czas.” Jest to zespół zjawisk społecznych, kulturowych, oraz naturalnych. Środowisko odróżnia się od otoczenia, które jest zmienne, chwilowe, nie wywiera zasadniczych wpływów. Określenie to zostało współcześnie uzupełnione. Wskazuje się, że oddziaływanie rzeczywistości na człowieka nie zależą od stałości bodźców, lecz głównie od ich siły. Posługując się różnymi kryteriami Radlińska wyróżnia trzy pary środowisk:
Środowisko bezpośrednie, które obejmuje „to, co najbliższe” oraz środowisko dalsze o szerszych granicach zasięgu;
Środowisko obiektywne, oznaczające to wszystko co istnieje „to, po co człowiek sięgnąć może” oraz środowisko subiektywne, które zawiera elementy oddziaływujące w danej chwili na człowieka;
Środowisko materialne, składające się z realnych wytworów człowieka i przyrody oraz środowisko niewidzialne, psychiczne, obejmujące m. in. idee, wierzenia, zwyczaje, a także więź moralna.
Między tak określonymi rodzajami środowisk występują różnorodne relacje. Środowiska materialne i duchowe krzyżują się z dwoma pozostałymi parami środowisk, widoczna jest również łączność między środowiskiem bezpośrednim i obiektywnym.
Oddziaływanie środowiska niewidzialnego, odgrywającego w życiu człowieka- zdaniem H. Radlińskiej- szczególnie ważną rolę przebiega m. in. przez kontakty z wybitnymi ludźmi, których poglądy ukształtowały się pod wpływem różnych wartości i którzy sami są twórcami nowych idei.
Czynniki środowiska niewidzialnego decydują o strukturze hierarchii wartości, umożliwiając ocenę i wybór określonych dróg postępowania, wpływając na motywy postępowania i pośrednio na przekształcenie życia.
Źródłem wiedzy o środowisku jest empiria, czyli obserwacja konkretnych ludzi, zjawisk i procesów.
Środowisko społeczne - wg Floriana Znanieckiego - ogół grup i jednostek, z którymi osobnik styka się w ciągu swojego życia prywatnie lub publicznie, bezpośrednio lub pośrednio, przelotnie lub trwale, osobiście lub rzeczowo
Płaszczyzny środowiska - działają w sprzężeniu, krzyżują się:
Kulturowa- wartości, tradycje
Społeczna - interakcje, role, stosunki społ., instytucje
Przyrodnicza - krajobraz otoczenie
Środowisko wychowawcze - jest częścią płaszczyzny społecznej= odrębne środowisko społeczne, które grupa wytwarza dla osobnika mającego zostać jej członkiem po odpowiednim przygotowaniu (F. Znaniecki). Obejmuje ono wszystkie te osoby i grupy społeczne, z którymi dana grupa wymaga lub pozwala się spotykać osobnikowi w okresie swego przygotowania do członkostwa. Naturalne środowiska wychowawcze: rodzina, sąsiedzi, grupa rówieśnicza.
Środowisko lokalne - oznacza cały system instytucji służących organizowaniu życia np. kościół, szkoła, instytucje usługowe, urządzenia socjalne lub rekreacyjne, mechanizmy regulujące zachowania jednostkowe i stosunki międzyludzkie więc: obyczajowość, normy moralne, autorytety i wzory zachowań. Środowisko lokalne ma sens: terytorialny, demograficzny, instytucjonalny, regulacyjny.
Społeczność lokalna- przez społeczność lokalną rozumie się zbiorowości zamieszkujące na określonym terytorium, będącym równocześnie głównym obszarem, na którym członkowie tej zbiorowości rozwijają swoją codzienną aktywność społeczną. Cechą charakterystyczną społeczności lokalnych jest to, że kształtują one solne lokalne więzi i lokalne formy organizacji życia zbiorowego.
Cechy charakterystyczne społeczności lokalnej:
zajmowana przez nią określona przestrzeń
określony zamieszkujący przez nią zbiór ludności
właściwe mu dziedzictwo historyczne
udział członków w życiu zbiorowym
świadomość tworzenia lokalnej jedności
zdolność do zbiorowego działania
Opieka - opieka w wąskim rozumieniu- dotyczyć będzie ścisłej opieki społecznej, a więc różnego rodzaju świadczeń o charakterze materialnym i psychicznym w stosunku do osób potrzebujących pomocy w życiu, z powodów takich jak klęska życiowa, choroba, zaburzenia psychiczne, osamotnienie, upośledzenie, brak mieszkania, w walce ze złymi nałogami czy też sytuacjami, w których jednostka nie jest zdolna pokierować sobą.
opieka w szerszym rozumieniu- dotyczyć będzie pomocy społecznej, udzielonej nie określonej liczbie osób, lecz najszerszym masom społeczeństwa poprzez profilaktyczne zapobieganie wszelkiego rodzaju nieprzystosowaniom, dezintegracji społecznej, brakom zdrowotnym, moralnym i materialnym
Pomoc - czynność mająca wesprzeć osobę potrzebującą, w dojściu do stanu postrzeganego za normalny. Pomocy udzielają osoby, zespoły i placówki, w momencie, gdy potrzebujący nie potrafi poradzić sobie z okolicznościami, okolicznościami, w jakich się znalazł;
Wsparcie społeczne - z jednej strony polega na udzielaniu pomocy w momencie występowania trudności, z drugiej zaś strony oznacza współpracę w wypadku występowania trudności; powodem udzielania wsparcia jest zazwyczaj sympatia, litość, odpowiedzialność za czyjeś losy;
Wsparcie ma często charakter nieoficjalny; do osób, którym najczęściej udziela się wsparcia zaliczamy rodzinę, krewnych, przyjaciół i znajomych, a wśród sytuacji wymagających wsparcia musimy wymienić przede wszystkim problemy finansowe i osobiste. Wymienione powyżej stany, to sytuacje, w jakich może się znaleźć każdy człowiek.
5 płaszczyzn wg S. Kawuli:
wsparcie emocjonalne, polegające na dawaniu werbalnych i niewerbalnych komunikatów o pozytywnych uczuciach wobec osoby, okazywaniu jej akceptacji, przychylności, empatii i solidarności, a także dawaniu jej poczucia bezpieczeństwa i zaspokojeniu potrzeby afiliacji, dla rozładowania napięcia i podtrzymania nastroju, komunikaty typu „kocham Cię”, „lubię Cię”
wsparcie wartościujące, zogniskowane wokół dawania komunikatów służących wzmacnianiu poczucia własnej wartości, dostarczające zapewnień o ważności partnerów relacji, wzajemnym szacunku oraz poczuciu znaczenia i godności, komunikaty typu „jesteś dla mnie kimś ważnym”,
wsparcie instrumentalne, związane z pomocą materialną, finansową czy usługową, np. pożyczenie pieniędzy, opieka nad dzieckiem
wsparcie informacyjne, związane z edukowaniem, rozwiewaniem wątpliwości, dawaniem osobie informacji, rad pomocnych w rozwiązywaniu jej problemów,
wsparcie duchowe (psychiczno - rozwojowe), obecne zwłaszcza w sytuacjach bez wyjścia, gdy osoba pogrążona jest w stanie apatii, rezygnacji, zniechęcenia, beznadziei przykładem może być po prostu czyjaś obecność lub w przypadku osób wierzących - zapewnienie o modlitwie za daną osobę
Potrzeba - chęć zaspokojenia jakiegoś braku. Jest to pewien niedobór brak czegoś, by godnie żyć, rozwiązywać problemy życiowe czy móc osiągnąć cele. Potrzeby są wspólne ludziom i związane są z ludźmi.
Potrzeba to stan psychiczny człowieka, który doznaje poczucia niespełnienia, potrzeby, braku czegoś, skłaniająca go do podjęcia działań, tak, aby tą potrzebę zaspokoić.
Potrzeby tworzą układ hierarchiczny (piramida Maslowa), przy czym hierarchia opiera się na dwóch podstawowych założeniach:
Zachowanie człowieka jest motywowane przez niezaspokojone potrzeby.
Zaspokojenie potrzeb niższego piętra umożliwia dalszy rozwój i zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu.
Obrazowo teorię potrzeb Maslowa przedstawić można za pomocą piramidy, na której znajdują się, idąc w kierunku od podstawy do jej szczytu:
potrzeby fizjologiczne ( najniższy poziom, jedzenie, woda, tlen, potrzeby seksualne, brak napięcia). Gdy nie są zaspokojone dominują nad wszystkimi innymi potrzebami wypierając je na plan dalszy i decydują o przebiegu zachowania człowieka.
bezpieczeństwo ( potrzeba zależności, opieki i oparcia, protekcji, potrzeba wygody, spokoju, wolności od strachu). Pobudzają one do działania zapewniając nienaruszalność, ujawniają się, gdy dotychczasowe nawyki okazują się mało przydatne.
przynależność (potrzeba więzi, miłości i bycia kochanym). Występują w usiłowaniach przezwyciężenia osamotnienia, eliminacji i obcości, tendencji do nawiązywania bliskich i intymnych stosunków, uczestnictwa w życiu grupy.
szacunek (potrzeba zaufania do siebie, poczucia własnej wartości, kompetencji, poważania)- potrzeba uznania, szacunku i prestiżu we własnych oczach i oczach innych ludzi.
potrzeby poznawcze ( potrzeba wiedzy, rozumienia, nowości)
potrzeby estetyczne ( potrzeba harmonii i piękna)
samorealizacja (potrzeba posiadania celów, potrzeba spełnienia swojego potencjału)- wyrażają się w dążeniu człowieka do rozwoju możliwości, stanowią środek do zaspokojenia potrzeb fizjologicznych lub reakcje kompensujące niezaspokojenie innych potrzeb
Transcendencja- poziom najwyższy, potwierdzenie istnienia istot wyższych- potrzeby duchowe
W pedagogice społecznej wyróżniamy również:
potrzeby społeczne- których zaspokojenie wymaga istnienia i działania instytucji społecznych na rzecz zamierzonych celów i o dających się przewidzieć. Powstały one i rozwinęły się w toku życia społecznego. Można wymienić następujące potrzeby społeczne:
- przynależnościowe,
- łączności,
- organizacji,
- więzi emocjonalnej,
- konformizmu,
- społecznej użyteczności i gratyfikacji,
- akceptacji,
- współuczestnictwa,
- ochrony i autonomii.
b) Potrzeby indywidualne - dotyczą pojedynczego człowieka - ludzie różnią się od siebie pod względem potrzeb między sobą
Niedobory natury społecznej - rozumieć należy jako braki kontaktów społecznych, dokuczliwą samotność wynikającą z braku znajomych i przyjaciół, bez których nie istniejemy.
Wzorzec - jest zestawieniem norm danego zjawiska społecznego, z tendencją do wyjaśniania (w liczbach) wszelkich składników wymierzalnych. Obejmuje to co jest osiągalne w danej epoce i kulturze (np. wzorzec dziecka pielęgnowanego, wzorzec domu wczasów). Zespół wzorców społecznych stanowić może schemat optymalnie możliwych do osiągnięcia w danej społeczności warunków bytu.
Wzór społeczny - stanowi wyraz regularnego ludzkiego zachowania się, powtarzalną strukturę tego zachowania się (H. Radlińska)
.Siły społeczne (H. Radlińska) są to aktualnie ujawniające się albo ukryte potencjalne wartości jednostek i grup społecznych, urządzeń i instytucji , dające pedagogowi społecznemu oparcie w jego pracach , jeśli zostaną one zaktywizowane i staną się czynnikami przewodnimi w przebudowie i asymilowaniu wartości.
Kategorie sił społecznych:
jawne (mobilizujące do działania , do przekształcania środowiska)
ukryte (utajone, ujawniające się w sytuacjach krytycznych , w odpowiednich warunkach, w określonych okolicznościach - gdy zabraknie sił jawnych)
c) jednostek lub grup społecznych , urządzeń , instytucji - każdy człowiek może być siłą społeczną , ponieważ w każdym tkwi pewien potencjał możliwości ;
d) siłą społeczną mogą być też urządzenia lub instytucje, które pomagają i ułatwiają pracę .
Komponenty wychowawcze są to te czynniki , kształtujące siły społeczne . Są to naturalne bądź formalne systemy społeczno - kulturowe , których istnienie i funkcjonowanie ściśle związane jest z kolejnymi etapami życia i rozwoju jednostki.
Do komponentów wychowawczych zalicza się (według A. Olubińskiego):
instytucje wychowania naturalnego (rodzina , grupa rówieśnicza , społeczność lokalna) ;
instytucje wychowania bezpośredniego (szkoła , klub , świetlica itp.) ;
instytucje wychowania pośredniego (zakład pracy , kino , telewizja , książka itp.) .
Kompensacja społeczna oznacza wyrównywanie braków środowiskowych, utrudniających pomyślny przebieg życia jednostki lub grupy.
Kompensacja bezpośrednia
-Zasiłek; pomoc w lekcjach.
Kompensacja pośrednia
- organizowanie warunków życia (stworzenie odpowiednich warunków).
Kompensacja opiekuńcza
- kiedy zajmujemy się opieką nad dziećmi.
Kompensacja wychowawcza
-dostarczenie bodźców o charakterze wychowawczym.
6