Paulina Sztejnwald
Filologia klasyczna
Rok I
Terencjusz - ostatni wielki przedstawiciel komedii zwanej fabula palliata
Liwiusz Andronik, wystawiając swoją pierwszą komedię podczas świąt ludi Romani w 240r. p.n.e., rozpoczął wiek Komedii Nowej, tzw. fabula palliata, na gruncie rzymskim. Była ona oparta na wzorach greckich, czego konsekwencją była również nazwa, pochodząca od krótkiego greckiego płaszcza, zwanego przez Rzymian pallium. Jej największymi kontynuatorami byli Plaut i Terencjusz, których dzieliły dwa pokolenia.
Drugi z wymienionych, Publius Terentius Afer (195/185 - 160/159), pochodził z rzymskiej prowincji w Afryce, skąd przydomek Afer. Do Rzymu dostał się najprawdopodobniej jako niewolnik, nabyty przez senatora Terencjusza Lukana. Ten, urzeczony jego urodą i zdolnościami, postanowił go wyzwolić i wykształcić. Dzięki temu trafił on do literackiego koła Scypionów, który skupiał wybitnych i wykształconych ludzi, starających się przyswoić Rzymowi wielkie zdobycze kultury greckiej.
Terencjusz pozostawał zdecydowanie pod wpływem wysokiej filhelleńskiej kultury, co miało wpływ na jego twórczość. Zachowało się 6 jego komedii, które nosiły greckie tytuły: Andria (Dziewczyna z Andros), Hecyra (Teściowa), Heautontimorumenos (Sam siebie karzący), Eunuchus (Eunuch), Phormio (Formion) oraz Adelphoe (Bracia). Hecyra oraz Phormio były przeróbkami sztuk Apollodora z Karystos, natomiast pozostałe stanowią adaptacje komedii Menandra.
Mimo, iż często prawie dosłownie tłumaczył greckie oryginały, potrafił wnieść nowe rozwiązania literackie, zmieniające strukturę greckich oryginałów: przestawiał sceny, włączał nowe, a niekiedy stapiał w jedno sceny z różnych utwórów. Taka technika nosi nazwę contaminatio, znana już była Newiuszowi, Enniuszowi oraz Plautowi. Była ona jednak źle postrzegana przez współczesnych Trencjuszowi krytyków, z których szczególnie wyróżniał się Luscjusz Lanuwinus. Wielki autor podjął obronę własnych komedii w prologach swoich sztuk. Oto część prologu sztuki Heautontimorumenos:
Jeśli idzie o plotki, które rozsiewają złośliwi, że `skontaminował' wiele sztuk greckich, a napisał tylko kilka łacińskich, to nasz poeta ani nie zaprzecza temu, ani się tego nie wstydzi, i twierdzi, że w przyszłości znowu będzie to czynił. Bierze bowiem za wzór znakomitych pisarzy i wzorując się na nich, uważa, że wolno mu robić to, co i oni robili(...) Dlatego chcę was wszystkich prosić, aby nie miała dla was większego znaczenia opinia oszczerców niż ludzi sprawiedliwych. Postarajcie się być sami sprawiedliwi i pozwólcie rozwinąć się tym, którzy dają wam możność oglądania nowych sztuk, wolnych od błędów.
Trzeba przyznać, że broniąc się, Terencjusz wykazał własną kulturę i czynną humanitas, co jest widoczne w stylu języka stroniącym od ostrych i wulgarnych słów. W prologach innych sztuk Terencjusz wskazuje bezpodstawność zarzutów skierowanych do niego oraz pomówień o to, że pisał swoje sztuki z pomocą Scypiona czy Leliusza. Jak zauważamy, prologi poety nie przedstawiają ekspozycji sztuki, jak było dotąd, a konieczne szczegóły przeniósł on do pierwszych scen.
Andria, najwcześniejsza sztuka rzymskiego twórcy, jest przeróbką dwóch komedii Menandra, Andrii i Peryntii. Komedie te, pomimo podobnej fabuły, miały inny styl i charakter. Terencjusz postawił na prostą fabułę: dwóch młodzieńców, ich perypetie miłosne, zakończone zaręczynami i rozpoznanie hetery jako wolnej dziewczyny. Nowością jest tu postać drugiego młodzieńca z niewolnikiem i drugi wątek miłosny. Sztuka ta została wystawiona w 166r. p.n.e.
Druga, znana nam komedia, Hecyra, była wystawiana trzy razy i bynajmniej nie dzięki temu, że zrobiła furrorę wśród publiczności. Za pierwszym razem, w 166roku, widzowie opuścili teatr, zwabieni popisami pięściarzy i linoskoczków. Wystawiona po raz drugi, na ludi funebes ku czci Emiliusza Paulusa w 160 roku, również nie doczekała się gorących oklasków. Dopiero za trzecim razem, podczas ludi Romani w 160 roku, została ona przyjęta przez publikę. Nic dziwnego - jest to najbardziej statyczna komedia, która zawiera mało momentów komicznych. Widzimy tu zerwanie z typową komedią, poprzez wprowadzenie szlachetnej teściowej, uczciwej hetery, sprytnego lecz nie chytrego niewolnika. Nie ma tu pomyłek, podstępów, intryg, co się wiąże z małą dramatycznością. Jest to zarazem najkrótsza komedia Terencjusza, bo liczy sobie razem z dwoma prologami 880 wierszy. Możemy przypuszczać, że chodziło tu bardziej o ukazanie charakterów i poruszenie problemów społecznych: rozpad instytucji małżeństwa z racji rosnącego wpływu heter, czy współżycie młodych ze starymi.
Z prologu dzieła pt. Heautontimorumenos, dowiadujemy się, że wzorem do naśladowania był Menander, a jedna fabuła powtarza się dwukrotnie. Tu więc natrafiamy na kolejną innowację, gdyż rozpoznanie zazwyczaj kończące sztukę, znajduje się w środku i rozpoczyna nową intrygę. Fabuła mówi o parze zakochanych, ich ojcach, heterach oraz chytrym niewolniku. Jeden z ojców, ponosząc konsekwencje swojej surowości wobec syna, który opuścił dom, wyznacza sobie karę w postaci pracy ponad siły. Drugi natomiast, mieszkający w sąsiedztwie, jest za bardzo wyrozumiały i pobłażliwy. W drugiej części komedii, jak się możemy domyślać, następuje zmiana charakterów na przeciwne, co jest początkiem nowej intrygi z sytuacją analogiczną do poprzedniej. Pobłażliwy ojciec staje się surowym i odwrotnie, a ich charaktery są odmalowane po mistrzowsku. Terencjusz w tym utworze porusza temat wychowania młodzieży a oprócz tego wypowiada przez usta Chremesa słynne zdanie: homo sum, humani nil a me alienum puto (Jestem człowiekiem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce), które to zdanie możemy również znaleźć u Menandra. Sztukę tą wystawiono w 163 roku.
Z kolei Eunuchus, wystawiony w 161 roku, przyniósł Terencjuszowi ogromny sukces, ponieważ zażądano powtórzenia sztuki jeszcze w tym samym dniu, a honorarium było spore, bo w wysokości 8000 sesterców. Sztuka ta jest rezultatem kontaminacji dwóch sztuk Menandra: Eunochus i Kolaks, a wprowadzenie dwóch humorystycznych postaci: żołnierza samochwała i pasożyta pochlebcy, niesłychanie ożywiło akcję. Komedia ta została uznana już w starożytności za najlepszą z utworów Terencjusza; jest ona zwarta i jednolita kompozycyjnie, a oprócz tego zachowuje jedność czasu, miejsca i akcji. W sztuce tej poruszony został problem walki z wpływem heter na młodych, który to wpływ został oceniony negatywnie.
Phormion, kolejny utwór wielkiego twórcy, został wystawiony również w 161 roku. Tytuł jest imieniem pośrednika między handlarzami niewolników a zakochanym młodzieńcem. Akcja jest żywa i przepełniona licznymi intrygami. Postaci potraktowane są szablonowo, oprócz Formiona, który napędza całą sytuację. Jest on bardzo zaradnym młodzieńcem, który potrafi być potrzebny młodym bogatym ludziom, których wykorzystuje. Jest on typowy dla ówczesnego społeczeństwa, bo zuchwały i przebiegły. Fabuła przedstawia perypetie miłosne dwóch braci stryjecznych, z których pierwszy zakochał się w lutnistce, drugi natomiast w nieślubnej córce stryja. Obydwie historie kończą się szczęśliwie. Postaci kobiece natomiast pozostają w cieniu, na co dowodem może być fakt, że obiekt westchnień młodzieńca, nie pojawia się nawet na scenie. Jest to przeróbka sztuki Apollodora z Karystos pt. Epidikazomenos.
Ostatnia znana nam komedia Terencjusza, Adelphoe, została wystawiona podczas uroczystości pogrzebowych ku czci Emiliusza Paulusa w 160 roku. Jest ona przeróbką sztuki Menandra o tym samym tytule, ale w prologu poeta przyznaje, że korzystał również z komedii Difilosa Synapothneskontes (Współumeirający), co jest dowodem zastosowanej po raz kolejny kontaminacji. Widzimy tu historie dwóch zakochanych braci, wychowywanych przez ojca (Demeasza) i stryja (Micjona) dwoma różnymi metodami, z których żadna nie zdaje egzaminu: wiejska - surowa i twarda oraz miejska - łagodna i pobłażliwa. Od razu przychodzi nam na myśl Heautontimorumenos, gdzie poeta rozwijał podobne myśli, ale tym razem temat wychowania młodzieży stawia w centrum. Jak zauważamy, jest tu przedstawiciel tradycyjnej metody wychowania (ojciec), który głoszonymi sentencjami i swoim postępowaniem przypomina Katona - surowego obrońcę starych obyczajów. Stryj natomiast, rozumiejąc nieokiełznane zachowanie przybranego syna, głosi zasady humanitarnej pedagogiki, a błędy postępowania tłumaczy przypadłością ludzką: peccatum magnum et humanum tamen (przewinienie wielkie, ale ludzkie). Bardzo możliwe jest to, że taka tematyka komedii miała szersze tło społeczno-obyczajowe, tym bardziej, że zagadnienie to było aktualne - dyskutowano w tym czasie o filozofach i retorach greckich w Rzymie oraz o nowych metodach wychowania i kształcenia.
Terencjusz początkowo na scenie ponosił porażki, jednak dosyć szybko zyskał uznanie dzięki poparciu takich osobistości jak: Scypion Afrykański Mł., Furiusz czy Leliusz. W 160 roku, po wystawieniu swoich sztuk, udał się Terencjusz w podróż na Wschód. Nie znamy celu i przyczyn jego podróży. Możemy się tylko domyślać, że chciał poznać obyczaje i kulturę Grecji, albo potrzebował odpoczynku od ciężkiej atmosfery wywołanej zarzutami ze strony innych poetów. Był on wtedy majętnym i poważnym poetą, którego okoliczności śmierci również nie są nam znane.
Według Donata, autora Ars minor i Ars maior, komedie Terencjusza były podzielone na 5 aktów, jednak podział ten nie pochodzi od autora i jest sztuczny. Budowa komedii jest konsekwentna, zwarta i zdecydowanie w mniejszym stopniu odbiega od wzorów greckich niż u Plauta. Terencjusz co najwyżej usuwał lub tuszował attyckie akcenty, wskutek czego tworzy on komedię mieszczańską, czyli akcja może toczyć się w każdym mieście i nie posiada znamion epoki, czyli jest `ponadczasowa'. Tematykę jego sztuk, jak zauważyliśmy, stanowią przeważnie perypetie miłosne młodych Ateńczyków zakochanych w heterach, które na końcu okazują się wolnymi dziewczynami. Jego stałymi motywami są: rozłąka, odnalezienie, rozpoznanie. Operuje on typowymi dla miejskiego środowiska postaciami: panowie i niewolnicy, stręczyciele, handlarze niewolników, hetery, pieniacze, żołnierze; jednak wzbogacone są one o doskonały rysunek psychologiczny charakterów. Zachowanie się postaci w komediach Terencjusza jest co prawda swobodne, ale rzadko wulgarne. Przemawiają one językiem warstw wykształconych, unikając wszelkich wulgaryzmów czy sprośności. Dzięki temu język był niezwykle czysty, ale zarazem daleki od bogactwa plautyńskiego, dlatego komedie Terencjusza posiadały więcej odbiorców wśród elity, niż wśród mas społecznych. Tylko raz, dzięki znakomitym kreacjom żołnierza samochwała oraz pasożyta pochlebcy w Eunuchu, komedia zyskała szersze uznanie.
Terencjusz kładł nacisk na treść sztuki, jej wartości wychowawcze, przesłanie moralne oraz ars poetica, podczas gdy Plaut stosował vis comica, czyli środki wywołujące wesołość oraz żywiołowy śmiech. Niektórzy słusznie zarzucali temu pierwszemu brak zdolności wersyfikacyjnych i talentu do wzbudzania śmiechu w widzach, lecz nie możemy zapominać, że był on pisarzem z najwyższej półki. Już w starożytności wprowadzono Terencjusza do programów szkolnych, a w I wieku p.n.e. stał się obiektem badań uczonych i komentatorów. W średniowieczu był on ulubionym autorem szkolnym, chociaż jego sztuki traktowano jako prozę z powodu nieznajomości metryki. Z kolei w czasach nowożytnych, przełomowym wydarzeniem dla poznania twórczości Terencjusza, było wydanie jego dzieł przez Benthleya w Leidzie w 1726 roku, w formie wierszowej. Ten wielki poeta utracił swoje miejsce w lekturze szkolnej dopiero w XIX w.
Warto zaznaczyć, że zarówno Plaut jak i Terencjusz dali fundamenty europejskiej komedii. Sami, czerpiąc z greckich wzorców, stali się wzorami dla komediopisarzy nowożytnych. Terencjusz, używając wysokiego stylu, idealnie kreśląc charaktery postaci, nie tylko w sposób nietuzinkowy ukazywał problemy społeczne, nurtujące ówczesnych ludzi, ale także stał się mistrzem czynnej humanitas, widocznej na każdym kroku jego twórczości.
Bibliografia:
St. Stabryła, Historia literatury starożytnej Grecji i Rzymu: zarys, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2002;
A. Świderkówna (red.), Słownik pisarzy antycznych, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1990;
E. Skwara, Historia komedii rzymskiej, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001;
L. Rychlewska, Dzieje literatury rzymskiej, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2005.
St. Stabryła, Historia literatury starożytnej Grecji i Rzymu: zarys, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2002, s.292.
A. Świderkówna (red.), Słownik pisarzy antycznych, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1990, s.447.
L. Rychlewska, Dzieje literatury rzymskiej, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2005, s.52
7