Marta Piwińska,
Złe wychowanie.
Fragmenty romantycznej biografii,
Warszawa 1981.
Wstęp
wymyślona autobiografia romantyka: sam Bóg i natura go wybrali, obdarowali rozlicznymi talentami, wrodzoną szlachetnością, bogatą wyobraźnią, wrażliwymi zmysłami, sercem czulszym niż inne, du-szą bardziej uduchowioną, niezwykłym rozumem; zwykle w biedzie, brak dobrego nazwiska; przy-szłość pełna cudów.
dzieje romantycznego bohatera, który jest „zniszczonym” człowiekiem.
indywidualizm romantyczny przyznawał każdemu człowiekowi prawa „Napoleona” - oszałamiające, nieskończone możliwości.
bohater romantyczny jest indywidualnością silną, oryginalną, niepowtarzalną, niezwykłą. Płaci za to wysoką cenę „ohydy”: zła, cierpienia, samounicestwienia wewnętrznego.
Literatura romantyczna to jak gdyby przemieszane fotografie „ja wewnętrznego” - m.in. i fotografie pozowane.
Dziecko.
romantyzm zmitologizował dzieciństwo; niezwykły świat przez prostą zmianę proporcji - ogromny i tajemniczy dla dzieci; baśń romantyczna; w niej też straszy (np. baśnie braci Grimm).
dzieciństwo jest wspominane jako kraina szczęścia, ale dzieci w romantyzmie bledną i giną dręczo-ne snami.
dzisiaj: odmienność dziecka została racjonalnie przełożona na talent, wrażliwość, wyobraźnię; w ro-mantyzmie ważna była ich tajemnicza, nieprzekładalna odmienność, słuchały (niań, bardów), czuły.
dziecko jako istota naturalna (Rousseau) oraz naiwna (Schiller) powinno być szczęśliwe.
dziecko obłąkane, więc chore duchowo, nie zgadza się z teorią poezji ani z teorią o naturze ludz-kiej.
dzieciństwo romantyczne nie miało określonej misji. Dzieci zjawiały się gdzieś w tle, wspomnieniu, w niejasnym marzeniu, jak gdyby bez powodu.
dzieci romantyczne, ciche, zajęte swoimi sprawami, zjawiają się wszędzie; są blade i wątłe. Zjawia-ją się na chwilę i zaraz giną, jakby się rozpływały w powietrzu. Słyszymy je częściej, niż widzimy, i raczej podpatrujemy, niż oglądamy. Są lotne, przelotne jak ptaki i duchy. Małe, więc mało material-ne.
barokowe dzieci przypominały o życiu. Romantyczne przypominają o śmierci.
romantycy stylizowali. Wiedzieli, że to szczęście istnieje tylko w czasie przeszłym. Obecność dzieci przypomina wszystkie kraje niematerialne, utracone.
Rousseau: niech dziecko będzie naturalne, niech stroni od kultury, brak sprzeczności między czło-wiekiem a naturą (Emil).
Goethe Król Olch - natura zabija chłopca.
dziecko jest płaczem poezji romantycznej.
dziecko dokonuje aktów sprawiedliwości nieświadomie, niewinnie, przypadkowo (Pacholę w Marii).
najbardziej zracjonalizowana postać - Eolion z Wacława Słowackiego.
dziecko zna grzechy ojca, widzi przeszłość i przyszłość.
ojcowie są od ideologii, matki od przeznaczeń.
dziecko nie głosi złej nowiny, ale nią jest.
dzieci wiernie towarzyszą romantycznym bohaterom.
obłąkane dziecko jest wyrazem najgłębszych fascynacji i lęków człowieka XIX wieku o fundament budowli niebezpiecznie wysuniętej „ponad” i „poza”.
Prowincja.
Ogólne zaciemnienia.
romantyczny regionalizm.
prowincja szkołą romantycznego nierealizmu (baśnie, legendy…), idealny kraj młodości romantycz-nej w Godzinie myśli Słowackiego.
prowincja - zawsze będzie dla romantyka tam „ten drogi”, człowiek z „innego świata”.
kraj pamięci, nie konkretna „ziemia”.
Na początek trzeba sobie złamać życie.
należało z prowincji wyjechać, żeby z niej pochodzić.
Chateaubriand: z zamku w Bretanii, przedstawiony Ludwikowi XVI, udział w rewolucji, ospa; Rene - pierwszy bilans życia, brak sowa bezpośrednio o realnych wydarzeniach.
romantyk sądzi, że robi to, co chce, więcej, to, do czego sam się przez własny wybór, zmuszał; pro-gramowo nie znosił niewoli, nawet w złagodzonej formie ładu i porządku.
niekulturalna agresywność romantycznych szaleńców i upiorów czuli się misjonarzami nowego „ja”.
romantyczni bohaterowie nie dawali ludziom żyć, bo chcieli ratować ich dusze.
romantyków nikt z domu nie wyganiał, podróże (ta pierwsza - wyjazd z domu).
szturm na stolice, stanowiska, kariery; nazywają się „dziećmi wieku”, ludźmi przyszłości, jednocześ-nie synami „starych krajów”, prowincji.
tradycjonalizm romantyków.
nad romantykiem panuje wielki Ojciec - wzór i przeciwnik bohatera: wódz, Napoleon, wieszcz, szatan, tyran, car, Bóg. Nie ma równie potężnej i tak ambiwalentnie ważnej postaci Matki ( natura?).
Zeszłowieczna nuda.
Czytanie.
powszechnie używany sposób dla wszechstronnej demoralizacji: Tieck do rozstroju nerwowego.
moraliści słusznie uważali książki, zwłaszcza fabularne, za niebezpieczeństwo dla życia (bardziej atrakcyjne niż rzeczywistość).
romantycy znudzeni - zwalali winę na los, epokę, miejsce.
Etiuda o zapomnianym dziwaku.
S. Witwicki Edmund (1829), nuda, nikt w Warszawie go nie rozumiał, oprócz Słowackiego, który „te rzeczy umiał o wiele lepiej sam napisać”; Edmund znudzony, stracił ochotę do życia, jego rodzice (szlachta) tego nie rozumie.
Bohater siedzi na krawędzi.
specjalistami spadania w przepaść - Niemcy.
dla Wertera śmierć jest ratunkiem przed sobą i innymi, przed narastającym szaleństwem i tępą głu-potą otoczenia.
znudzony - Pieczorin, nie sentymentalny, raczej oschły i bez serca.
nad przepaście bohaterów prowadzi diabeł.
„przepaść” staje się znakiem zmieszanych treści psychologicznych i filozoficznych, poezja, ekspre-sja; biografia romantyka zaczyna się jesienią.
Wielka Nuda.
Chateaubriand nudził się całe życie; pycha; Byron: sceptycyzm, egoista; w Polsce niewiele nudy: Kordian; Obermann ustępuje, byroniści demonstrują swoją odmienność.
Adolf - bohater niemoralny i niepewny.
Jak w powieści?
XVIII / XIX wiek Francja -„antypowieść” (Adolf).
romantycy byli dobrymi karykaturzystami.
diabeł kręcił się między rozumem a romantycznym szaleństwem.
czytanie asymilacja materiału potrzebnego romantykom do życia i do działania.
ważne napięcie między książką a życiem, losem a przypadkowością.
Kordian na Mont Blanc czyli za szerokie horyzonty.
monolog Kordiana - prowokacja wewnętrzna, wywoływanie i nawoływanie własnego „ja”, żeby się wyłoniło, żeby się określiło, stało uczuciem i wolą.
Kordian chciał być sobą, bez pozorów i masek.
niepewność, sprzeczności, pierwszy konflikt mitu i indywidualnej świadomości.
Kwestia wieku.
Ohydny uśmiech Woltera.
poezja romantyczna opętana starością: starcy, bardowie, szamani, guślarze, lirnicy, Wernyhora: „ostatni”.
Wolter był ukochanym przeciwnikiem romantyków, przeinaczali wymowę jego utworów (np. Kandyd - chwała Panglosa); Byron jednym z nielicznych, którzy zobaczyli ukryty w sentymentalizmie sa-dyzm Rousseau i którzy kochali Woltera; wśród przeciwników Musset; Mickiewicz o „przesądach ro-zumu”.
Angielskie kazanie.
Young - starzec-poeta o śmierci (opłakiwał śmierć trzech bliskich osób w Nocach); Kandyd - ból, który się sobą nie wzrusza; wyzwala umysł, ale rani ludzką dumę; Young - tragizm i majestat, człowiek jest bezdomny wszędzie, wizja człowieka o podwójnej naturze; ostatnim prawem natury u Younga jest śmierć, a u Woltera ostatnim prawem rozumu jest sceptycyzm, pesymizm Younga = pesymizmowi Woltera.
Oliver Goldsmith (1766) Pleban z Wakefieldu - charakter sentymentalno-satyryczny, satyra na obyczaje.
Przedmowa w sytuacji bez wyjścia. Sytuacja.
w oświeceniu - sytuacja bez wyjścia, nędza, brud, smród i ubóstwo, smutne zakończenia roman-sów sentymentalnych, łzawe komedie mieszczańskie; szukanie wyjścia z kryzysu; związki filozofów z monarchami; „utopie”.
utopie romantyzmu: młodości, sztuki, średniowiecza, Grecji, przeszłości, przyszłości…
wielka krytyka przełomu dziejów (Mann i Lukacs - grunt dla faszyzmu itp.).
romantycy eksperymentowali, brak utopii społecznych historie bez morału, symboliczne i niepo-kojące, pełne niejasnych przestróg i nakazów, brak wzoru na życie, nie porządkują życia, ale je bu-rzą.
Pan Sterne w podróży.
Życie i myśli JW. pana Tristrama Shandy i Podróż sentymentalna.
sytuacje codzienne: głupie, smętne, śmieszne, żenujące, wzruszające, brak podziału na rzeczy ważne i nieważne.
Byron: tok dygresyjny od Sterne'a, opuszczenia, przemilczenia, agresywność wobec czytelników, achronologiczność zdarzeń, kompozycja swobodna, subiektywna i otwarta; gra z czytelnikiem; Sterne - programowy kuglarz.
romantyzm wybierał ze Sterne'a fragmentaryczność, achronię i dwuznaczność, odrzucał jego sce-ptycyzm; Sterne'a nie interesowały tajemnice, nie wymyślał żadnych nadzwyczajności.
Przedmowa w sytuacji bez wyjścia. Przedmowa.
romantyczna młodość: „bunt młodych”, naiwna i nie znała ironii (jedno z dwóch).
młodość = epoka harmonii.
Świat ducha.
Mickiewicz Widowisko - mit miłości bez miłości, zwycięstwo przekroczenia granic, tekst odrzucony przez autora - brak w kulturze, tekst o tym, czego nie ma.
romantyk szuka sposobów wyjścia z granic świata, jaki jest, i ze swego losu, a to trzeba potrakto-wać poważnie. To jest to złe wychowanie.
tajemnica romantyzmu: „fikcję” traktować jako „drugie życie”.
Dlaczego Mickiewicz nie ogłosił pierwszej części Dziadów?
chronologia powstawania Dziadów: II, I, IV.
cz. I: noc, poczucie oddalania się i wypalania, nuda, łańcuch, zimne, pogardliwe i rozpaczliwe zara-zem zerwanie romantycznych przyjaźni Mickiewicz ocenzurował się.
Fragment z dziennika stuttgarckiego Chopina.
po 8 IX 1831, kładzie się do łóżka, w którym mógł leżeć niejeden trup, nie przeszkadza mu to.
Zabił się młody.
Upiór - wiersz na siłę łączący II i IV cz. Dziadów, wiersz łopatologiczny i bezczelny, prymitywny.
literatura romantyczna ogarnięta obsesją życia pozornego.
Mickiewicz Popoas w Upicie - 1825, poemat makabryczny i zagadkowy zarazem, dydaktyczny (o strasznej karze za jakieś zbrodnie), motyw „żywego trupa”.
romantycy nie byli i nie chcieli być wiecznie młodzi, starzeli się w godzinę, czuli przyspieszone tem-po życia, szalony galop z Lenory; życie idzie przez negację życia, pierwsze zdanie z Kordiana - „za-bił się młody”.
„ja” romantyczne szukało wyjścia ze świata, który był mu cudzy i obcy, z martwego świata. Wolało umrzeć niż żyć na takim świecie; samobójstwo to moment, w którym się rodzi romantyczny bohater; jednostka cierpi przede wszystkim wtedy, gdy nie może rozwiązać konfliktu, który ją dręczy.
Przyjaciel.
Spitznagel - zabił się naprawdę, Słowacki w Pamiętniku i w Godzinie myśli, geniusz, jako nastola-tek czytywał w oryginale Iliadę, Odyseję, Eneidę, Raj utracony… w petersburskiej szkole języki wschodnie, na francuski przełożył perski poemat, do Aleksandrii; Słowacki: pewien wariant roman-tycznego losu, zabija się buntowniczo przeciw światu - „ginie marzeń zdradą”, Słowacki legenda.
Cierpienia młodego Wertera - pod ich wpływem samobójstwa - dobry wzór na rozwiązanie nieroz-wiązalnych problemów życiowych, morał Słowackiego - Pamięć ocala „utracony czas” i zwycięża śmierć.
przyjaciel jest najbardziej pozytywnym - w każdym sensie - bohaterem romantycznego stylu, nie on jest jednak jego głównym bohaterem. Romantyk zostaje mu przecież wierny do końca - lub też zabija go w pojedynku; przyjaciel romantyczny będzie wierny do końca; jest „drugim ja” swego przy-jaciela.
Pojedynek.
Oniegin zabił swego przyjaciela, Leńskiego, za nic.
dwoje „pierwszych naiwnych”, z prowincji, z baśni, z poezji romantycznej i z młodości, przegrało po-jedynek: Tatiana straciła swoją miłość, a Leński życie. Wygrali pojedynek: Tatiana będzie zawsze kochać Oniegina, bo wtedy uciekł od niej. A Leński pozostanie zawsze młody, poetyczny i szlachet-ny; Lermontow dodał przypadkowi fatalizmu: Pieczorin wie, że cokolwiek zacznie, wszystko się źle skończy.
Nie-Boska komedia - Pankracy i Henryk przyciągani do siebie demonicznie (przez negację i nisz-czycielską groźbę, jaką nawzajem stanowią dla siebie).
zwłaszcza proza fantastyczna w romantyzmie lubiła motyw demonicznego kusiciela.
bieguny dobra i zła leżą blisko siebie: Karol i Franciszek (Zbójcy) synami jednego mężczyzny, Alina i Balladyna - córkami jednej kobiety.
dwa nurty w romantyzmie: schilleryzm i byronizm. Idealizm i pesymizm. Entujazm i bunt; Kain i Abel a Karol i Franciszek; ujrzenie w sobie bardziej potwora niż bohatera.
Napoleon z Lasu.
bohaterowie: piękne potwory.
Napoleon - pierwszy Sobowtór-Kusiciel, „inne ja” romantycznego Każdego.
brak kontaktu z ojcami; Musset pisał, że jego pokolenie nie znało ojców. Zginęli w wojnach napoleo-ńskich, a kiedy wrócili, już nie byli ojcami; byli to złamani ludzie, widma.
Chateaubriand: Napoleon wybrał „nieszczęście”, czyli wierność swym nierealnym i niczym nie na-syconym pragnieniom; ostateczną klęską - koronacja, znak niewierność sobie, ludowi, epoce.
romantycy pokochali Napoleona potem, fascynacja nim zaczęła się od jego klęski.
Próby na różny dystans.
Kochana siostra.
trudno było kochać w romantyzmie: złe małżeństwa, wolne związki i cudzołóstwa, zła miłość odw-zajemniona i nieodwzajemniona; podobało się kazirodztwo (Beatrix Centi), to była miłość stylowa.
zwykle siostra umarła.
kochanko-siostra jest znakiem miłości doskonałej i niemożliwej w założeniu, maksymalistycznej i sztucznej.
inny wątek mityczny: romantyczną tajemnicą miłości jest rozstanie na zawsze, rozstanie doskonałe, przypieczętowane śmiercią, rozstanie-morderstwo.
miłość romantyczna to, jak mistyka, przybliżanie do Wszystkoobejmującego Wytłumaczenia mocą uczucia.
Otto Rank - opis boskich bliźniąt w różnych mitach.
romantyczna erotyka jest głównie polemiką, cała na nie.
romantyczna miłość zwrócona przeciw społeczeństwu (małżeństwu i rozpuście), naturze.
Ruina.
po katastrofie: Bohater może wyjechać, nic go z ziemią rodzinną nie wiąże. Nikt po nim nie płacze i nikt go nie żegna. nie ma nic do stracenia, może już zyskiwać świat. Stracił wszystko.
świat runął i dom jest w ruinie. Ruina domu jest tyleż zewnętrznym, co wewnętrznym doświadcze-niem zapisanym w obrazie.
s. 317 „Ruiny symbolizowały los ludzki przez los ludzkich dzieł w czasie”.
s. 318 „Ruiny są śladem - może tragicznym, ale są - ludzkiego działania w czasie; zapisem drogi, którą przebył ten gatunek, są pismem historii - i dlatego ruina dla romantyka staje się równoznacz-na z księgą”.
s. 319 „Dom jest domem, ale zawsze też symbolem osoby, która bezpiecznie w sobie mieszka. Wewnętrznym obrazem ciała”.
w Polsce historię „ja”, które zostało na miejscu po katastrofie, opisał Goszczyński (Król zamczyska).
Podróż jest niemożliwa, zgoda, ale w którą stronę jedziemy?
trzeba odróżnić morzenia o romantycznej podróży od romantycznej podróży.
w drugiej połowie wieku romantyzm, sam do siebie rozczarowany, rodzi pragnienie bycia gdzie in-dziej - bovaryzm.
prawie każdy z pisarzy miał swój okres wschodni.
Wchód był językiem ataku.
Sonety krymskie Mickiewicza - „służebność” poezji wobec uczuć, realnie i sentymentalnie Litwa, Krym - sen, film, wizja.
Wschód - polemiką z estetyką klasycystyczną, „egzotyczna” propozycja innej poezji.
Wschodnie maskarady.
Wschodniość może być także przygodą, która życie na chwilę wyrywa z normy.
ten świat cudowny i niesamowity jest :nielegalną” edukacją wyobraźni (powieść awanturnicza); w prawdziwą przygodę musi być wpisana groźba, która ostrzega, że wyzwolona od rozumu dusza staje się niepoczytalna.
po raju utraconym raje sztuczne - alkoholizm i narkomania.
romantyczna teoria wyobraźni to wybór drogi wręcz odmiennej niż akademicki orientalizm i literacka archeologia symboli.
nieznane wschodnie powieści poetyckie: Farys, Szanfary, Almotenabbi.
Szkocja albo dwuznaczność narodowych kolorytów.
działacze Scott chcą wskrzesić Szkocję (jako co?); ambicja osobista bohaterów nie czyni ich dzia-łań podejrzanymi moralnie.
nowe kategorie estetyczne: dzikość i tajemnica.
Byron -„nie wiem”, „nie wiadomo” - ulubione sposoby rozpoczynania relacji w romantycznej powie-ści poetyckiej.
Konrad Wallenrod - „wysoce romantyczna wierność przegranym sprawom”.
W ogrodzie.
rzeczywistość obracano w teatr; właściciel ogrodu wydzielał ze świata - ze złego świata - osobistą cząstkę, żeby na niej urządzić szczęśliwą wyspę dla siebie i bliskich.
najbardziej awangardowy ogród melancholiczny (Telimena); sielska ogródek Zosi.
XVIII-wieczny pesymizm był podszyty czułym i zmysłowym przywiązaniem do ziemskiego szczęś-cia; narodowe pamiątki w ogrodzie ks. Czartoryskiej.
Zofiówka to wielki, otwarty temat polskiego romantyzmu. jak Litwa dla Mickiewicza, była dla Słowa-ckiego szkołą ironii.
wczesnoromantyczna przeróbka ogrodu na cmentarz, dnia na noc, lata na zimę, Słońca na księżyc, południa na północ negacja, nie totalne zaczernienie świata, po negacji powstanie dialektyczna synteza.
książka jest próbą romantycznej biografii, której, jak się okazało, napisać nie można: osobne sceny, fragmenty, obrazy, przestrogi i drogowskazy.
6