Bank centralny i banki komercyjne
Zuzanna Dziedzic
Kinga Jurga
Geneza bankowości
Poprzednikami współczesnych bankierów byli średniowieczni handlarze, którzy zajmowali się wymianą pieniędzy. Sama nazwa „bank” pochodzi od włoskiej nazwy „banco”, czyli ławki, przy której pracowali włoscy handlarze pieniędzmi. Zajmowali się oni przede wszystkim przekazywaniem pieniędzy od jednego klienta do drugiego, także w innych miejscowościach. W tym celu klienci deponowali u bankierów pieniądz kruszcowy, a ci w zamian wystawiali zaświadczenie - banknot(weksel) na bankiera w innym mieście. Pośredniczenie w płatnościach swoich wkładów przez wyrównywanie ich należności i zobowiązań następowało poprzez przenoszenie wkładów z konta na konto. Stąd nazwa „banki żyrowe”(giro - krąg).
Przedsiębiorstwa bankowo - handlowe Polski przedrozbiorowej
Historia polskich banków przed XIX wiekiem jest mało znana, można nawet uważać, że jest najmniej znaną kartą z dziejów gospodarczych. Już w średniowieczu mieliśmy finansistów odgrywających istotna rolę, o czym świadczy choćby fakt otrzymania przez niektórych z nich tytułów szlacheckich i wykupywania dużych majątków. Są to postacie dla nas zagadkowe, najczęściej przybysze z zagranicy. Ludzie ci szybko się asymilowali, a pamięć o niektórych z nich przetrwała dzięki kronikom. W sumie jednak niewiele wiemy o ich działalności finansowej. Dyskusyjny jest nawet charakter ich przedsiębiorstw - obecnie bowiem nie nazwalibyśmy ich bankami, lecz przedsiębiorstwami bankowo - handlowymi. Prowadziły one zarówno typowe operacje bankowe, jak i inne operacje finansowe, a także zajmowały się handlem.
Aż do początku XIX wieku nie było u nas praw ściśle określających charakter profesji bankowej. Bankowością mogły zajmować się wszystkie przedsiębiorstwa. Istniała natomiast reglamentacja niektórych dziedzin bankowości, przez pewien czas próbowano nawet ograniczyć górną wysokość stopy procentowej kredytu, warunki wymiany walut itd. Przedsiębiorstwa bankowo - handlowe w Polsce miały zwykle charakter rodzinny(lub spółek cywilnych). W odróżnieniu od wielu krajów zachodnich, aż do 1870 roku nie było polskich spółek akcyjnych.
Polskie banki w XIX i na początku XX wieku
Pierwsze polskie banki powstały na początku XIX wieku. Największym był działający od 1828 roku potężny bank Polski, który pełnił funkcję banku centralnego Królestwa Kongresowego. Warto pamiętać, że banki centralne były wówczas spółkami prywatnymi, w których skarb państwa był jednym z udziałowców.
Bank Polski przede wszystkim zajmował się emisją pieniądza, ale także prowadził zakrojoną na szeroką skalę działalność kredytową i pełnił inne funkcje banku komercyjnego. Równocześnie działało kilka tzw. domów bankowych, z których największy był własnością znanej postaci - Leopolda Kronenberga. Oprócz nich w Polsce pracowały też liczne tzw. kantory, udzielające kredytów, zajmujące się wymianą walut, skupem weksli. Nadzór nad powstającym systemem bankowym sprawował Minister Przychodów i skarbu Królestwa Kongresowego.
W latach 60. XIX wieku, w wyniku klęski powstania styczniowego, zlikwidowano autonomię Królestwa Kongresowego. Istnienie Banku Polskiego stało się niewygodne dla władz carskich i w 1870 roku bank ten został poddany likwidacji(włączono go do Banku Rosji). Obszar Królestwa Kongresowego stał się częścią stopniowo kształtującego się rosyjskiego systemu bankowego. Podobnie było na terenach zaboru pruskiego i austriackiego, na których powstające polskie banki stanowiły cześć systemów bankowych tych państw.
Po 1870 roku banki na ziemiach polskich rozwijały się w sposób dwutorowy. Powstawały względnie duże banki komercyjne, zajmujące się zarówno udzielaniem kredytów, jak i działalnością inwestycyjną. Szczególne znaczenie miały rozmaite operacje związane z budową sieci kolejowej. Równocześnie szybko rozwijała się sieć bardzo małych banków, działających na bazie lokalnej - były to głównie banki spółdzielcze i samopomocowe. Przez banki samopomocowe rozumiemy tu lokalne banki, zakładane przez osoby należące do tych samych lub zbliżonych grup zawodowych, np. kupców, rolników, rzemieślników. Podobnie jak to ma miejsce jeszcze obecnie w innych krajach(np. w Niemczech), znaczna ich część nie nosiła nazwy banku, lecz inną - np. kasy(Kasa Rzemiosła, Kasa Kredytowa).
Rozwój kapitalizmu stworzył korzystne warunki dla polskich banków. Największe możliwości istniały w Królestwie Kongresowym, gdzie konkurencja ze strony banków rosyjskich była słaba, a przekupność urzędników carskich usuwała wszystkie przeszkody. Rosyjski system bankowy był scentralizowany. Aby rozpocząć działalność, banki musiały otrzymać koncesję od Ministerstwa Finansów, które też mogło cofnąć koncesję bankom nie przestrzegającym przepisów. Podobnie jak w wielu innych krajach świata, w Rosji wprowadzono podział banków na detaliczne(handlowe) i inwestycyjne(ziemskie).
Banki detaliczne przyjmowały głównie depozyty krótkoterminowe od osób fizycznych i lokaty bieżące, a mogły inwestować pieniądze tylko na krótki okres. Banki inwestycyjne przyjmowały głównie lokaty przedsiębiorstw, znaczną ich część - na dłuższe okresy.
Podział banków na detaliczne i inwestycyjne, wprowadzony w Europie Zachodniej w pierwszej połowie XIX wieku, przetrwał tam do lat 60. zeszłego stulecia. W Japonii został zlikwidowany dopiero w 1995 roku, a w USA formalnie jeszcze istnieje, choć nie jest już przestrzegany. W Rosji carskiej podział ten zaostrzono przez rozmaite nakazy Ministerstwa Finansów. W praktyce większym polskim bankom udawało się obchodzić większość restrykcyjnych przepisów, a w razie konieczności - zdobywać niezbędne „derogacje”. Małe banki spółdzielcze i samopomocowe rejestrowały się najczęściej nie jako banki, lecz pod innymi nazwami(głównie jako kasy i towarzystwa).
Historyczną datą dla polskiej bankowości jest rok 1870, kiedy to powstał pierwszy polski bank, ukonstytuowany jako spółka akcyjna - był to Bank Handlowy S.A. W korzystnej sytuacji, jaka wówczas istniała, rozwijał się on bardzo szybko. Był to bank uniwersalny, finansujący głównie przemysł, handel i koleje. W późniejszym okresie utworzono wiele innych polskich banków. Wraz z powstaniem nowoczesnych banków obserwowane jest zanikanie dawnych „domów bankowych”.
Sieć bankową Królestwa Kongresowego uzupełniała spółdzielczość kredytowa - były to w istocie małe banki spółdzielcze i samopomocowe, działające pod różnymi nazwami(towarzystwa i kasy pożyczkowe).
Na terenie zaboru pruskiego i austriackiego prawo bankowe było bardziej liberalne. Istotny problem sprawiała natomiast konkurencja ze strony silnych banków niemieckich, austriackich, a także z innych krajów(m.in. Belgii, Francji, Anglii). W tej sytuacji pierwsze rozwinęły się banki spółdzielcze i samopomocowe. W zaborze pruskim już w 1861 roku powstał pierwszy polski bank ludowy. Na terenie Galicji i Śląska Cieszyńskiego ruch banków lokalnych zaczął się także rozwijać w latach 60. XIX wieku.
Ważnym składnikiem ruchu spółdzielczego w zaborze austriackim były też tzw. kasy Stefczyka. Zwykle zrzeszały one chłopów z jednej lub kilku wsi i udzielały im taniego kredytu. W 1912 roku istniały 1334 kasy Stefczyka zrzeszające ok. 290 tys. Członków. Po I wojnie światowej ruch kas Stefczyka rozszerzył się także na inne obszary Polski.
Podsumowując, w przeddzień I w. św. Istniały polskie banki komercyjne obejmujące swoim zasięgiem działania poszczególne zabory. Szeroko rozwinęła się też bankowość spółdzielcza i samopomocowa. Banki działały w ramach systemów bankowych mocarstw zaborczych.
System bankowy Polski międzywojennej
W czasie pierwszych lat niepodległości nie utworzono w Polsce prawdziwego banku centralnego. Jego namiastką była Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa, emitująca pieniądze na zlecenie rządu. Do dawnych banków komercyjnych doszły nowe, a przede wszystkim powołana w 1918 roku Pocztowa Kasa Oszczędności - PKO, z której wywodzi się obecny PKO BP, jak też Polski Bank Rolny, z którego, po licznych przekształceniach i fuzjach, powstał Bank Gospodarki Żywnościowej.
Zintegrowany polski system bankowy powstał w 1924 roku, wraz z reformami Grabskiego. Doprowadziły one do stabilizacji finansowej, powołano prawdziwy bank centralny - Bank Polski, wprowadzono nową walutę - złoty(zamiast marki polskiej), opracowano pierwsze polskie prawo bankowe.
Zgodnie z prawem bankowym w nowym systemie bankowym funkcje nadzoru bankowego pełniło Ministerstwo Skarbu. Banki musiały uzyskiwać koncesje na działalność, obowiązywały też odrębne koncesje na wykonywanie pewnych czynności bankowych(np. przyjmowanie wkładów na książeczki oszczędnościowe, udzielanie pożyczek pod zastaw ruchomości). Ustalono kapitał minimalny banków.
Początkowo nadzór ze strony Ministerstwa Skarbu obejmował tylko banki komercyjne, ale w 1934 roku objęto nim także tzw. kasy komunalne(banki komunalne należące w większości do samorządowych władz miejskich) i w pewnym zakresie - spółdzielczość kredytową.
W nowym polskim systemie bankowym główną rolę odgrywał Bank Polski. Był on państwowo - prywatną spółką akcyjną, łączącą funkcje banku centralnego i banku komercyjnego. Był to bank emisyjny, regulujący obieg pieniądza, ułatwiający kredyt, prowadzący liczne operacje zarobkowe.
Mimo statusu banku prywatnego, Bank Polski był podporządkowany rządowi. Jego prezesa i wiceprezesa powoływał prezydent RP na wniosek Rady ministrów, a Minister Skarbu zatwierdzał dyrekcje Banku Polskiego i mógł sprzeciwić się nominacji członków Rady Banku. Do zadań Banku Polskiego należała obrona złotego(walka z inflacja i dbanie o utrzymanie stabilnego kursu złotego wobec innych walut). Wiele rozwiązań obowiązujących w Polsce zostało zaczerpniętych z francuskiego systemu bankowego.
Istotna rolę w polskim systemie bankowym odgrywał rząd. Wynikało to także z faktu, że rząd był właścicielem wielu dużych banków, w tym - PKO, która szybko przekształciła się w potężny bank, kanalizujący oszczędności ludności. W 1929 roku PKO powołała do prowadzenia operacji zagranicznych kolejny bank, którego była właścicielem - był to Bank Polska Kasa Opieki(Bank PKO). Przekształcił się on w obecne Pekao SA.
Polski system bankowy okresu międzywojennego można byłoby w praktyce podzielić na cztery główne części składowe:
Bank Polski,
banki komercyjne,
banki spółdzielcze i samopomocowe,
banki komunalne.
Druga i trzecia z tych grup można byłoby podzielić na podgrupy(np. wydzielając banki komercyjne depozytowe czy banki samopomocowe). Największe znaczenie gospodarcze miały banki komercyjne.
Podstawowe zmiany w systemie bankowym w latach 1944 - 1988
W okresie drugiej wojny światowej i pierwszych lat powojennych nastąpiła zasadnicza zmiana sytuacji polskiego systemu bankowego. Zachodzące przekształcenia były bardzo złożone, dlatego szczególna uwagę należy zwrócić na ich rezultaty. Pierwsza zewnętrzną zmianą było nadanie większości banków innych nazw. Ważniejsze znaczenie miała nacjonalizacja banków - stopniowo wszystkie banki zostały znacjonalizowane, z wyjątkiem banków spółdzielczych, które straciły samodzielność i zostały poddane kontroli państwowej.
Upaństwowione banki stały się narzędziem realizacji polityki państwowej, a przede wszystkim - planów gospodarczych. Celem banków stało się wykonanie, a w pewnych dziedzinach - przekroczenie planów i realizacja odgórnych założeń, przyjętych przez rządzącą partię i państwo. W takiej sytuacji konkurencja miedzy bankami została uznana za szkodliwą. Dla realizacji zamierzonych celów potrzebne było tylko kilka banków, niektórzy działacze myśleli nawet o skupieniu całej bankowości w jednym organizmie bankowym. Stopniowo zaczęto więc łączyć banki, aż zmniejszono ich liczbę do czterech.
Najważniejszą rolę w nowym systemie bankowym odgrywał Narodowy Bank Polski. NBP był centralną instytucją emisyjną, kredytową, rozliczeniową i dewizową, kierującą(wg zaleceń partii i państwa) polskim systemem państwowym.
W latach 1975 - 1986 w skład polskiego systemu bankowego wchodziły:
NBP,
Bank Handlowy S.A., który miał monopol na obsługę większości transakcji związanych z handlem zagranicznym(z wyjątkiem części transferów dewiz, które były realizowane za pośrednictwem NBP),
Bank Gospodarki Żywnościowej, który udzielał kredyty dla rolnictwa i prywatnej drobnej wytwórczości, w części za pośrednictwem 1660 rozmaitych kas i banków spółdzielczych, banków rzemiosła itd., będących w istocie autonomicznymi oddziałami tego banku,
Bank Polska Kasa Opieki S.A., obsługujący tzw. eksport wewnętrzny(sprzedaż za dewizy towarów na terenie Polski) i niektóre transakcje zagraniczne.
Nawet w warunkach istniejących w latach 80. system bankowy był uznawany za nieefektywny. Monopolistyczna pozycja banków w „przydzielonych” im sektorach gospodarki nie sprzyjała ich aktywności. W związku z tym w 1986 roku podjęto decyzję powołania Banku Rozwoju Eksportu, który miał wprowadzić element konkurencji wobec krytykowanego Banku Handlowego, a w 1987 roku - wydzielono z NBP całą strukturę związaną z obsługą oszczędności ludności i kredytem budowlano - mieszkaniowym i powołano Powszechną Kasę Oszczędności - Bank Państwowy(PKO BP). Było to zaczątkiem dalszych zmian, które przygotowano w 1988 roku, a wprowadzono w życie w roku następnym.
Banki komercyjne
Banki komercyjne wchodzą w skład systemów bankowych, które ukształtowały się w różnych krajach, zależnie od tradycji i rozwiązań prawnych. Szczególna funkcje sytemu bankowego przejawia się w zadaniach, wynikających z prowadzonej polityki gospodarczej i społecznej kraju. Funkcje systemu bankowego można scharakteryzować następująco: stworzenie mechanizmów gromadzenia i inwestowania środków w różne przedsięwzięcia, zapewnienie możliwości dokonywania płatności pomiędzy podmiotami, zapewnienie informacji cenowej, co umożliwia podejmowanie decyzji przez podmioty gospodarcze oraz stworzenie warunków do transformacji środków inwestowania. W każdym kraju o gospodarce rynkowej system bankowy ma budowę dwuszczeblową, składającą się z banku centralnego oraz różnego typu banków komercyjnych, poczynając od banków uniwersalnych, a na specjalistycznych kończąc.
Podmioty tworzące system bankowy w Polsce można również podzielić na instytucje stabilizujące, do których należą: NBP jako bank centralny; Komisja Nadzoru Bankowego(KNB), jako organ nadzorujący banki oraz Bankowy Fundusz Gwarancyjny(BFG), którego celem jest zapewnienie deponentom wypłaty, do wysokości określonej ustawą, środków gwarantowanych w razie ogłoszenia upadłości banku. Do instytucji tworzących rynek należą natomiast wszystkie banki.
Ze względu na wysokość aktywów i różnorodność prowadzonej działalności podstawą sektora bankowego są banki komercyjne. Celem ich działania jest zaspokajanie potrzeb klientów, przy jednoczesnym dążeniu do osiągania zysku. Istotą działalności banku jest przyjmowanie pieniędzy klientów, które podlegają zwrotowi oraz udzielanie kredytów na własny rachunek.
Do najistotniejszych funkcji banków komercyjnych należą: funkcja kredytowa, polegająca na udzielaniu kredytów; f. płatnicza, polegająca na dokonywaniu płatności w imieniu klientów indywidualnych i korporacyjnych; f. depozytowa, polegająca na przyjmowaniu depozytów; zarządzanie aktywami finansowymi i majątkiem na rzecz i w imieniu klientów oraz czynności związane z pośrednictwem banków w obrocie papierami wartościowymi. Banki, ze względu na swoją rolę i zadania im powierzone, są instytucjami zaufania publicznego.
Działalność banków komercyjnych jest zorientowana na operacje bieżące, dlatego też banki te są podstawowymi uczestnikami rynku pieniężnego i rynku kredytu krótkoterminowego.
Pojęcie banku oraz zakres jego działalności precyzuje prawo bankowe.
Ze względu na specyficzny charakter banków - dysponowanie środkami wielu podmiotów gospodarczych - istnieje potrzeba zapewnienia bezpieczeństwa wkładów gromadzonych przez banki. W Polsce nad bezpieczeństwem tym czuwa specjalna instytucja, wydzielona organizacyjnie ze struktury NBP - Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego.
Ze względu na rodzaj prowadzonej działalności, banki w Polsce podzielić można na:
banki uniwersalne,
banki inwestycyjne,
banki specjalne,
banki spółdzielcze,
holdingi bankowe,
parabanki.
Banki uniwersalne dokonują wszystkich czynności bankowych bez ograniczeń w ich działalności(PKO Bank Polski SA).
Banki inwestycyjne natomiast koncentrują się na: gromadzeniu kapitałów długoterminowych, przyjmowaniu lokat długoterminowych, pośrednictwie w przeprowadzaniu publicznych emisji papierów wartościowych, dostarczaniu kapitałów nowym podmiotom gospodarczym. Banki inwestycyjne prowadzą także bezpośrednie inwestycje, przygotowują i przeprowadzają fuzje przedsiębiorstw, pośredniczą we wtórnym obrocie instrumentami finansowymi i prowadza działalność analityczną. Na polskim rynku bankowych nie ma banków czysto inwestycyjnych, jednak jednym z banków, który w dużej mierze prowadzi te działalność jest BRE Bank S.A.
Banki specjalne finansują działalność, wymagającą szczególnego rodzaju fachowej obsługi bankowej, np. projekty inwestycyjne, programy restrukturyzacyjne, zaspokajanie potrzeb budownictwa mieszkaniowego. Banki hipoteczne, należące do grupy banków specjalnych, zajmują się udzielaniem kredytów, finansujących budownictwo mieszkaniowe. Zabezpieczeniem tych kredytów jest hipoteka na nieruchomości, a nieruchomość jest zabezpieczeniem listów zastawnych, których sprzedaż przynosi bankowi środki na prowadzenie działalności. W Polsce działają obecnie cztery banki tego typu. Do grupy banków specjalnych można również zaliczyć tzw. banki samochodowe oraz dynamicznie rozwijające się banki internetowe. W Polsce do liderów bankowości elektronicznej należą np. mBank czy Volkswagen Bank Direct. Są to typowe banki „wirtualne” oferujące swoje usługi jedynie za pośrednictwem kanałów tele - informatycznych.
Banki spółdzielcze to małe, lokalne banki, działające samodzielnie. Łączą się one w regionalne i krajowe związki, które są centralnymi rozliczeniowymi i finansowymi. W ostatnich latach nieznacznie powiększyły one swój udział w rynku.
Pozostałymi uczestnikami systemu bankowego są parabanki, czyli różnorodne instytucje świadczące zbliżone do bankowych usługi, do których należą m.in. : spółdzielcze kasy oszczędnościowo - kredytowe(SKOK) i pośrednicy kredytowi(PTF S.A., AIG Credit S.A., Żagiel SA). Istnieją również podmioty niepowiązane z bankami, które również udzielają pożyczek, np. Provident Polska S.A. Uzupełniają one działalność banków, szczególnie w sektorach uboższych klientów indywidualnych, drobnych przedsiębiorców czy w lokalnych społecznościach.
Obecnie następuje łączenie się instytucji bankowych w holdingi konglomeraty, a co za tym idzie - odchodzenie od ścisłego podziału banków(TABELA).
Holdingi bankowe to korporacje, które są właścicielami co najmniej jednego banku. Tworzone są przez instytucje niebankowe: firmy ubezpieczeniowe, leasingowe, faktoringowe, hipoteczne itp. Mają one szerszy wachlarz usług i mniejsze możliwości bankructwa, z drugiej jednak strony ograniczają one konkurencję oraz, ze względu na swoją wielkość, nie uwzględniają potrzeb rynków lokalnych.
Konglomeraty finansowe są rodzajem holdingów finansowych. Świadczą one usługi zarówno bankowe, leasingowe, jak i ubezpieczeniowe i maklerskie.
Polski sektor bankowy jest największym z krajów, które weszły w 2004 roku wraz z Polską do UE. Na koniec czerwca 2004 aktywa polskiego sektora bankowego wyniosły 515,8 miliardów złotych. Jednak w porównaniu do największych banków działających w skali globalnej aktywa polskiego sektora stanowiły jedynie 11% aktywów największego pod tym względem banku świata(Mizuho Financial Group). Największy polski bank znajdował się na 287 pozycji listy Top 1000 World Banks.
Istotnym procesem przemian polskiego systemu bankowego po 1989 roku była prywatyzacja i konsolidacja. W ich wyniku zdecydowanie zmienił się wygląd polskiego systemu bankowego. Procesy te spowodowały również wzrost koncentracji usług bankowych. Udział 10 największych banków w aktywach, depozytach i kredytach sektora wyniósł odpowiednio 73,4%, 79,5% i 68,6%.
Na początku przemian systemowych w Polsce wiele kontrowersji wzbudzał udział kapitału zagranicznego. Wydaje się jednak, że mimo niebezpieczeństwa wynikającego z możliwości nieuwzględniania przez obcy kapitał niektórych interesów Polski, z punktu widzenia unowocześnienia, rozwoju, modernizacji i wzrostu efektywności oraz konkurencyjności polskiego sektora bankowego ,kapitał obcy był niezbędny.