Założenia Metody Dobrego Startu
Zadaniem Metody Dobrego Startu jest wspieranie rozwoju psychomotorycznego
dziecka, jego rehabilitacji i edukacji z zastosowaniem polisensorycznego, czyli wielozmysłowego uczenia się. Aktywizuje funkcje uczestniczące w procesie czytania i pisania oraz współdziałanie między nimi. Szczególnie pomocna jest w poznawaniu i utrwalaniu liter oraz z powodzeniem wykorzystywana w pracy z dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w przedszkolach i klasach integracyjnych, szkołach specjalnych i placówkach rehabilitacyjnych. Eksperymentalnie stosuje się ją w wielu przedszkolach, poradniach, ogniskach przedszkolnych i zespołach wyrównawczych oraz próbnie w szkole specjalnej, zarówno podczas zajęć indywidualnych, jak i zbiorowych. Ma zastosowanie w rehabilitacji i w profilaktyce. Może być stosowana w odniesieniu do dzieci o prawidłowym rozwoju psychomotorycznym (aktywizując ten rozwój), jak i do dzieci, których rozwój jest
zaburzony (usprawniając nieprawidłowe rozwijające się funkcje). Zwykle stosuje się ją
jako jedyną z wielu metod oddziaływania terapeutycznego, zwłaszcza wobec dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu. Metoda dobrego startu to system ćwiczeń oddziałujących przede wszystkim na procesy instrumentalne: percepcyjne i motoryczne. Zasadniczą rolę odgrywają w tej metodzie trzy elementy: wzrokowy (wzory graficzne), słuchowy (piosenka) i motoryczne (wykonywanie ruchów zorganizowanych w czasie i przestrzeni, odtwarzanie wzorów graficznych, zharmonizowanych z rytmem piosenki). Celem metody jest jednoczesne usprawnienie czynności analizatorów: wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno-ruchowego, kształcenie lateralizacji, orientacji w schemacie ciała i przestrzeni. W jej założeniach leży więc usprawnienie i koordynacja, czyli integrowanie funkcji wzrokowo-słuchowo-ruchowych, a także harmonizowanie wszystkich funkcji psychomotorycznych. Dzięki tej integracji dochodzi do wykształcenia prawidłowej orientacji czasowo-przestrzennej, możliwości wykonywania ruchów dowolnych, coraz lepiej zorganizowanych, zlokalizowanych w określonej przestrzeni i czasie. Metoda dobrego startu oprócz rozwijania percepcji, motoryki i integracji percepcyjno-motorycznej kształci też zdolność rozumienia i operowania symbolami abstrakcyjnymi, co ma szczególne znaczenie dla dzieci rozpoczynających naukę szkolną. Zespołowa forma prowadzenia zajęć ułatwia nawiązanie kontaktów społecznych i uczy współdziałania dzieci mające trudności w przystosowaniu się lub zaburzone emocjonalnie. Metoda Dobrego Startu ma za zadanie uzupełnienie stosowanych metod oddziaływania pedagogicznego. Ze względu na celowe i planowe ukierunkowanie ćwiczeń na usprawnienie czynności analizatorów i współdziałanie między nimi oraz ujęcie ich w cykl ćwiczeń o wzrastającym stopniu trudności zajęcia te szybciej i skuteczniej niż inne pozwalają osiągnąć postęp w rozwoju funkcji percepcyjno-motorycznych i ich integracji. Należy jednak zaznaczyć, że metoda oddziałuje też na inne funkcje psychiczne, sprzyjając rozwojowi wielu aspektów osobowości.
Cele i zadania metody
Główne zadanie Metody Dobrego Startu to jednoczesne rozwijanie funkcji
językowych i spostrzeżeniowych (wzrokowych, słuchowych, dotykowych, kinestetycznych i motorycznych) oraz współdziałanie między tymi funkcjami, czyli integracja percepcyjno -
motoryczna.
Celem metody jest:
- równoczesne usprawnianie czynności analizatorów,
- kształcenie lateralizacji oraz orientacji w schemacie ciała i przestrzeni,
- usprawnianie uwagi, pamięci, wyobraźni słuchowej i wzrokowej, motoryki
i koordynacji wzrokowo -słuchowo- ruchowej,
- kształcenie zdolności rozumienia i posługiwania się symbolami abstrakcyjnymi, co ma istotne znaczenie w nauce pisania, czytania i liczenia.
Ćwiczenia wykorzystywane w ramach Metody Dobrego Startu mogą być używane do wspomagania rozwoju psychoruchowego, przygotowania do nauki czytania i pisania, korygowania parcjalnych i fragmentarycznych opóźnień rozwoju, w celu profilaktyki niepowodzeń szkolnych, wielozmysłowego uczenia dziecka wykonywania ruchów zharmonizowanych w określonej przestrzeni i czasie oraz rozwijania podstawowych funkcji spostrzegania i motoryki.
Formy i techniki pracy Metody Dobrego Startu
Metoda Dobrego Startu przez 30 lat jej stosowania ulegała modyfikacjom w wyniku,
których powstały trzy podstawowe jej warianty: piosenki i rysunki, piosenki i znaki oraz piosenki i litery.
Pierwszy rodzaj zawiera proste wzory graficzne i piosenki. Stanowi program wspierania rozwoju psychoruchowego najmłodszych dzieci, szczególnie dla dzieci od 4 roku życia i starszych z opóźnieniem w rozwoju.
Piosenki i znaki z kolei zawierają złożone wzory i piosenki. Program przygotowuje do nauki czytania i pisania. Jest adresowany dla dzieci w wieku przedszkolnym, w klasach zerowych, dla dzieci z ryzyka dysleksji, oraz dla dzieci starszych z opóźnieniem rozwoju, w okresie poprzedzającym naukę liter.
Natomiast Piosenki i litery to program dla uczniów rozpoczynających naukę czytania i pisania w zerówce i w klasie pierwszej szkoły podstawowej oraz dla uczniów z trudnościami w czytaniu i pisaniu, czyli uczniów „ryzyka dysleksji” i dyslektycznych. Zawiera on w sobie litery z alfabetu łacińskiego i litery polskie oraz piosenki.
Struktura zajęć
W Metodzie Dobrego Startu wyodrębnia się trzy podstawowe rodzaje ćwiczeń: ćwiczenia ruchowe - usprawniające analizator kinestetyczno- ruchowy, a więc motorykę, ćwiczenia ruchowo - słuchowe - angażujące dwa analizatory: kinestetyczno-ruchowy i słuchowy oraz ćwiczenia ruchowo- słuchowo - wzrokowe, których zadaniem jest usprawnianie trzech analizatorów równocześnie: kinestetyczno - ruchowego, słuchowego i wzrokowego. Powyższe ćwiczenia powinny występować kolejno w każdych zajęciach.
Zajęcia prowadzone Metodą Dobrego Startu z punktu widzenia ich organizacji przebiegają według stałego schematu. Realizowane są one w zajęciach wprowadzających, właściwych oraz końcowych.
Wskazane jest, aby spotkanie z dzieckiem rozpocząć zajęciami wprowadzającymi, które służą rozwijaniu koncentracji uwagi dziecka, funkcji słuchowo-językowych, kształtowaniu orientacji w schemacie ciała i w przestrzeni oraz umiejętności społecznych.
. Zajęcia wprowadzające
Ćwiczenia rozwijające świadomość osoby przeprowadza się na początku zajęć, kiedy uczestnicy się witają. Służą temu gesty takie jak podanie dłoni czy serdeczny uścisk. Dzieci mogą witać się także przy pomocy piosenki „Witaj”, kierując jej słowa kolejno do wszystkich uczestników spotkania. Taka forma rozpoczęcia zajęć uświadamia każdemu dziecku jego tożsamość, daje mu poczucie własnej wartości i umożliwia budowanie więzi w grupie.
„Witaj,….(imię dziecka), witaj…(imię dziecka).
Jak się masz? Jak się masz? (machamy ręką, spoglądamy w oczy)
Wszyscy Cię witamy (podajemy dłoń w geście powitalnym)
Wszyscy Cię kochamy, (krzyżujemy ręce na piersiach na znak obejmowania)
Bądź wśród nas, bądź wśród nas. (wszyscy chwytają się za ręce)”
Ćwiczenia usprawniające orientację w schemacie ciała mogą mieć także formę powitania, czyli zabawy ruchowej, podczas której dzieci rozpoznają i nazywają części ciała, rozróżniają prawą i lewą stronę ciała („witają się” wymienionymi przez prowadzącego częściami ciała, np. lewymi kolanami, prawymi łokciami).
Ćwiczenia kształtujące orientację w przestrzeni stwarzają natomiast okazję do utrwalania umiejętności rozróżniania kierunków oraz pojęć określających relacje przestrzenne: góra - dół, nad - pod, obok, dookoła, w strona lewa - strona prawa.
Następnie dzieci poznają piosenkę (wierszyk), która będzie im towarzyszyła w dalszej części zajęć. Prowadzący rozmawia z grupa na temat utworu, wyjaśnia znaczenie trudnych słów (ta część zajęć służy rozwijaniu mowy). Rozmowę o piosence (wierszyku) i ćwiczenia językowe można prowadzić, korzystając z pytań i poleceń zamieszczonych w scenariuszach zajęć znajdujących się w publikacjach programów Metody Dobrego Startu. Zważając na możliwości dzieci, należy wybierać jedynie te pytania, które nie sprawiają im zbyt dużych trudności, należy również zachęcać uczestników zajęć do spontanicznych wypowiedzi i stawiania pytań.
Do treści piosenki (wiersza) nawiązuje się także w ćwiczeniach językowych, ponieważ jednym z celów zajęć wprowadzających jest rozwijanie kompetencji językowych w zakresie trzech aspektów: fonologicznego, morfologiczno-syntaktycznego i semantycznego (w ćwiczeniach wykorzystywany jest materiał językowy: zdania, wyrazy, logotomy, sylaby, głoski - fonemy). Dzieci dokonują operacji na poziomie epijęzykowym (nieświadomym) i metajęzykowym (z udziałem świadomości fonologicznej). Przykładowo, na poziomie epijęzykowym stwierdzają, czy dwa słowa się różnią, natomiast na poziomie metajęzykowym objaśniają różnice.
Kompetencja językowa jest rozwijana w trzech aspektach:
- fonologicznym - przez ćwiczenia polegające na różnicowaniu i rozpoznawaniu dźwięków mowy - głosek (słuch fonemowy), (np. odróżniania głosek podczas porównywania paronimów, czyli par słów różniących się tylko jedną głoską), dokonywaniu analizy logotomowej, sylabowej i głoskowej wyrazów, czyli wyodrębnianiu ze słów cząstek podobnie brzmiących (na początku słowa - aliteracje lub na końcu - rymy), wyróżnianiu sylab i głosek, dokonywaniu syntezy logotomowej, sylabowej i fonemowej, czyli łączeniu izolowanych cząstek (logotypów, sylab i głosek) w wyrazy, dokonywaniu innych operacji na logotomach, sylabach i głoskach, np. porównywaniu par słów różniących się strukturą głoskową - liczbą, rodzajem lub kolejnością głosek; przestawianiu sylab, logotomów i głosek w parach słów; odszukiwaniu słów ukrytych w dłuższych wyrazach,
- syntaktycznym - przez ćwiczenia polegające na wyodrębnianiu w tekstach zdań lub słów, ustalaniu poprawności wyrazów i zdań pod względem gramatycznym czy przekształcaniu form gramatycznych,
- semantycznym - przez ćwiczenia polegające na poszerzaniu słownictwa, uwrażliwianiu na znaczenie słów i ich rozróżnianiu, definiowaniu wyrazów i zaliczaniu ich do właściwej kategorii (np. nazwy zwierząt, roślin, imiona dziewcząt).
Na zajęcia wprowadzające składają się następujące elementy:
a) ćwiczenia orientacyjno -porządkowe, których zadaniem jest koncentrowanie uwagi
i kształcenie orientacji w schemacie ciała i przestrzeni np. marsz przy muzyce, zbiórka
w szeregu, dwuszeregu, przyjmowanie postawy: baczność, spocznij, ćwiczenia orientacji
w lewej i prawej stronie schematu ciała, różne sposoby powitania: np. przez podanie rąk,
salutowanie, powitanie paluszków, czyli zestawienie odpowiadających sobie palców prawej
i lewej ręki dwóch witających się osób.
b) nauka piosenki - słuchanie i nauka piosenki, która będzie towarzyszyć dzieciom we
wszystkich rodzajach ćwiczeń. W tej fazie wykorzystuje się zwykle schemat obowiązujący
przy wprowadzaniu piosenki. Jest to okazja do analizy treści, rozszerzania i kształtowania
pojęć, udzielania odpowiedzi na zadawane pytania, sprawdzenia stopnia zrozumienia treści.
W ten sposób zapraszamy niejako dziecko do analizowania, syntetyzowania, porównywania,
uogólniania i abstrahowania, kształcąc tym samym proces myślenia.
c) zabawa w „zagadki językowe” - wykorzystuje tekst piosenki do rozwijania kompetencji
językowych w 3 płaszczyznach:
- fonologicznej ( rozpoznawanie głosek, sylab, odszukiwanie słów ukrytych w innych
słowach),
- syntaktycznej - wydzielanie z tekstu zdań, słów
- i semantycznej.
.Zajęcia właściwe
Zajęcia właściwe rozpoczynają się ćwiczeniami ruchowymi, które aktywizując analizator kinestetyczno-ruchowy, usprawniają motorykę dużą i małą. Są one prowadzone w formie zabawy ruchowej nawiązującej do treści piosenki (wiersza). Dzieci podczas zabawy wykonują ćwiczenia doskonalące ruchy rąk, umiejętność utrzymywania równowagi oraz zadania rozwijające sprawność i koordynację ruchów całego ciała.
Kolejny etap to ćwiczenia ruchowo-słuchowe. Angażują one dwa analizatory: kinestetyczno-ruchowy i słuchowy. Dzieci śpiewając piosenkę (wypowiadając rytmicznie wierszyk), wystukują jej rytm dłońmi, pięściami, palcami (jednym, dwoma, wszystkim po kolei) lub łokciami. Na koniec same proponują w jaki sposób odtworzyć rytm. W trakcie ćwiczeń wykorzystuje się rozmaite pomoce: woreczki z ryżem lub innym materiałem sypkim, sznurki, gumy, wstążki, szarfy, balony, chusteczki, instrumenty muzyczne (np. bębenki) lub przedmioty, które mogą te instrumenty zastąpić (np. plastikowe butelki czy pokrywki).
Następnie podczas ćwiczeń ruchowo-słuchowo-wzrokowy, które angażują trzy analizatory: kinestetyczno-ruchowy, słuchowy i wzrokowy, dzieci uczą się kreślić wzór w rytm jednocześnie śpiewanej piosenki (mówionego wierszyka).
Ćwiczenia ruchowe mają charakter relaksujący i prowadzone są w formie zabawy, nawiązującej do temat i tekstu piosenki np. zabawa w pociąg. Dzieci wykonują ruchy całymi kończynami, dłońmi, stopami, palcami odtwarzając np. lot ptaka, otrzepywanie rąk z wody, nawijanie wełny na kłębek, kopanie piłki, grę na instrumentach itp. Program ćwiczeń uwzględnia podstawową zasadę dydaktyki przechodzenia od ćwiczeń łatwych do trudniejszych. Dlatego zaczynamy od ćwiczeń obejmujących całe ciało (w obrębie tzw. motoryki wielkiej), aby następnie przejść do ćwiczeń w obrębie tzw. motoryki małej, czyli ćwiczeń obejmujących, dłonie, nadgarstki i palce. Obok ćwiczeń doskonalących koordynację ruchów wprowadzamy ćwiczenia o charakterze relaksacyjnym. Prowadzone na przemian z ćwiczeniami aktywizującymi, wymagającymi napięcia mięśni, mają na celu uświadomienie dziecku, że ma możliwość samodzielnego regulowania napięciem mięśni. Zbyt duże napięcie, powoduje spowolnienie tempa pracy i szybsze zmęczenie. Objawy te można zaobserwować podczas zajęć graficznych. Dzieci, które nie potrafią regulować napięcia mięśni, mają usztywniony staw nadgarstkowy, pracują wolniej, i szybciej się męczą. Często też nieprawidłowo trzymają ołówek lub długopis, silnie je naciskając. Pismo i rysunki tych dzieci, są mało staranne o niskim poziomie graficznym. Ćwiczenia ruchowe uzupełniamy elementami kształtującymi i utrwalającymi orientację w schemacie ciała i przestrzeni, stosując polecenia: lewa, prawa, (ręka, noga), na prawo, na lewo, w górę, w dół, w przód, nad, pod, za, przed. Wśród ćwiczeń ruchowych wyróżniamy ćwiczenia usprawniające ruchy rąk np. popularne zabawy paluszkami: idzie rak, idzie kominiarz po drabinie, bawimy się paluszkami, powitanie paluszków. Polegają one na wykonywaniu ruchów palcami z jednoczesnym wypowiadaniem wierszyka. Ćwiczenia ruchowe kształcą motorykę i rozwijają orientację w schemacie ciała i przestrzeni.
Ćwiczenia ruchowo - słuchowe polegają na dołączeniu do ćwiczeń ruchowych dołączony elementu muzycznego lub słuchowego (piosenka, wierszyk, wyliczanka). Dzieci śpiewają piosenkę i odtwarzają jej rytm np. na woreczkach, wałeczku z sypkim materiałem lub ulepionym z plasteliny. Ćwiczenia te to: uderzanie pięścią, uderzanie otwartą dłonią, stroną wewnętrzną dłoni, zewnętrzną i brzegiem dłoni, następnie wybijanie rytmu palcami: jednym palcem, dwoma palcami, oraz wszystkimi palcami po kolei. Potem dochodzą rytmiczne ruchy łokci i całego ciała. Do ćwiczeń można też wykorzystać: sznurki wstążki, szarfy, chusteczki, instrumenty muzyczne. Najpierw stosuje się ćwiczenia jedną ręką - dominującą, następnie ćwiczenia obejmują ruchy obu rąk. Może to być układ prosty, wtedy ręce ułożone są równolegle obok siebie, lub skrzyżowany, czyli ręce złożone są na krzyż. Początkowo dziecko wybija rytm na wałeczku w samym miejscu np. po środku, a potem w różnych układach przestrzennych. Najpierw rytm wystukiwany jest od strony lewej do prawej, potem od prawej do lewej, i na końcu tam i z powrotem. Ćwiczenia mogą przybierać różne formy np. uderzania w wałeczek, podrzucania piłki, woreczka, przekładania go z ręki do ręki, klaskania w dłonie, uderzania dłońmi o uda. Ćwiczenia ruchowo - słuchowe to także zabawy polegające na ilustrowaniu ruchem treści piosenki. Ćwiczenia te kształcą precyzję i elastyczność ruchów, koordynację ruchów obu rąk, kształcą orientację w stronach ciała i w przestrzeni mają wszechstronne znaczenie w rehabilitacji zaburzonych funkcji psychomotorycznych.
Ćwiczenia ruchowo - słuchowo- wzrokowe są zasadniczą częścią Metody Dobrego Startu. Polegają na uczeniu się odtwarzania wzorów figur geometrycznych lub liter w rytm jednocześnie śpiewanej piosenki. Ćwiczenie składa się z trzech etapów:
a) demonstracja wzoru i sposobu wykonania ćwiczenia. Jest to pokaz i omówienie wzoru, (jakie ma elementy, ile ich jest, jak są położone w przestrzeni). Następnie nauczyciel demonstruje sposób wykonania wzoru,( figury geometrycznej, litery) jednocześnie śpiewając piosenkę i wodząc ręką po wzorze.
b) uczenie się polisensoryczne. Dziecko próbuje odtwarzać wzór w rytm piosenki najpierw z pomocą nauczyciela a potem samodzielnie. Wykonuje wzór z materiałów o różnej fakturze i barwie. Zapamiętuje go dotykiem, ruchem, opisuje słownie. Celem tego etapu jest wielozmysłowe utrwalenie figury/ litery i jego powiązanie z piosenką. W ten sposób dziecko uczy się i zapamiętuje wzrokiem, dotykiem, ruchem wzór przewidziany w danym zajęciu.
c) reprodukowanie wzoru. Dzieci wielokrotnie i różnymi technikami odtwarzają zapamiętany wzór ( figurę/ literę). Przebiega to etapowo. Początkowo dziecko całą ręką - dominującą - w powietrzu rysuje wzór śpiewając jednocześnie piosenkę -( początkowo w obecności wzoru, a potem pamięci). Następnie dziecko siedząc, kreśli wzór palcem na podłodze, na stole, na tackach z kaszą. Kolejnie przechodzą do graficznego wykonania wzoru na dużym arkuszu papieru, na tabliczkach, kawałkach kartonu, gumy, płytkach. Dziecko kreśli wzór kolorową kredą, węglem, mazakiem, pędzlem śpiewając piosenkę. Dalej reprodukcje wzoru są wykonywane cienkim mazakiem, kredką, ołówkiem na kartce bez liniatury. Ćwiczenie kończymy omówieniem wykonanych prac - oceny dokonują dzieci- błędy staranność, estetykę. Rysowanie po śladzie lub z wykorzystaniem kropek poprzedza pisanie w zeszycie w linie -najpierw ołówkiem potem długopisem. Kolejne ćwiczenia mają coraz większy stopień trudności w zakresie motoryki; zwiększa się zakres i precyzja ruchów. Istotny jest również sposób odtwarzania elementów wzoru przestrzennego. Linie pionowe winny być rysowane z góry na dół, linie poziome od strony lewej do prawej, okręgi od góry, przeciwnie do ruchu wskazówek zegara- tak jak litera O. Jeżeli wzór złożony jest z kilku elementów, należy rozpocząć rysowanie od elementów znajdujących się z lewej strony.
Przestrzeganie powyższych zasad wdraża do prawidłowego pisania liter w zeszycie: od strony lewej do prawej. Ćwiczenia ruchowo-słuchowo- wzrokowe są najistotniejsze w Metodzie Dobrego Startu. Wszechstronnie kształcą one funkcje psychomotoryczne. Rozwijają percepcję wzrokową i koordynację wzrokowo- ruchową w toku analizowania wzoru graficznego i jego odtwarzania. Usprawniają motorykę kończyn, doskonalą precyzję i dobrą koordynację ruchów, ćwiczą pamięć wzrokową, kształcą orientację przestrzenną, rozwijają współdziałanie analizatora ruchowego, słuchowego i wzrokowego.
Zajęcia końcowe
Zakończenie ćwiczeń to zajęcia wyciszające i ćwiczenia relaksacyjne np. ptaszki
otrzepują piórka. Można je zakończyć zabawą z piosenką.
Model struktury zajęć jest wspólny dla wszystkich modyfikacji Metody Dobrego Startu. Stanowi on podstawę do prowadzenia zajęć. Jednak powinien być on gruntownie zmieniany i dostosowywany do potrzeb dzieci, z jakimi pracujemy. Będzie on inny, gdy pracuje się indywidualnie z jednym dzieckiem i odmienny, gdy prowadzimy zajęcia z grupą dzieci. Struktura zajęć musi się zmieniać przede wszystkim z uwagi na specjalne potrzeby edukacyjne, możliwości i ograniczenia dzieci, które biorą udział w zajęciach. Zajęcia prowadzone MDS mają charakter zajęć dydaktycznych, choć prowadzone są w formie zabawy. Przebiegają w atmosferze pogody, akceptacji i radości, dzięki czemu stają się wyjątkową okazją do odreagowania negatywnych napięć emocjonalnych powstałych wskutek
trudności i sprzyjają kształtowaniu właściwej postawy wobec otoczenia i siebie samego.
Metoda może być wykorzystywana jako forma pracy dydaktycznej z dziećmi o prawidłowym rozwoju - w celu stymulowania go, a także jako forma pracy z osobami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.
Opracowały:
Ewa Neubauer
Karolina Peplińska