WULKANY
Wulkan - to miejsce gdzie wydobywa się lawa i gazy wulkaniczne które mogą wytworzyć charakterystyczne formy geologiczne ( np. stożek wulkaniczny)
Typy wulkanów:
wulkan czynny - ustawicznie lub sporadycznie przedstawia działalność
wulkan drzemiący - to taki który w historycznych czasach działał ale od dłuższego czasu nie przejawia działalności
wulkan wygasły - to taki który w czasach historycznych nie przejawiał działalności
Wybuch wulkanu ( erupcja, eksplozja) - gwałtowne wydobywanie się lawy i głazów; wyrzucanie z wnętrza ziemi dużych brył zlepionej lawy ( bomby wulkaniczne) drobnych brył skalnych ( lapilli ) które mogą być wielkości oraz jeszcze drobniejszy materiał wielkości piasku tzw. popiół wulkaniczny.
W głębi ziemi znajduje się ognisto płynna magma, która przebija się przez skorupę ziemską zmniejsza swoje ciśnienie a na zewnątrz wydobywa się lawa oraz gazy. Jeżeli lawa dostaje się od wody ( np. do morza ) wytwarza się biała skalista porowata masa (pumeks). Popiół po pewnym czasie się zestala w skałę która jest porowata ale spójna ( wygląda jak gąbka czerwona lub różowa ).
Erupcji wulkanicznej towarzyszy wydobywanie się gazów składających się z pary wodnej, dwutlenku węgla, siarki, siarkowodoru chlorowodoru, i innych gazów.
Miejsce wydobywania się lawy nazywamy kraterem. Wydobywająca się lawa tworzy tzw. stożek wulkaniczny. Lawa może wydobywać się również ze szczeliny skalnej tworząc tzw. rozlewnię.
Wybuchowi wulkanu towarzyszą obfite opady deszczu który łącząc się z popiołem wulkanicznym tworzy powodzie błotne ( nie do zatrzymania).
Wybuch wulkanu często poprzedzają trzęsienia ziemi.
Wulkany w Europie
Włochy
Wezuwiusz - położony na terenie Włoch na Półwyspie Apenińskim nad Zatoką Neapolitańską wysoki na ok. 1300 m.n.p.m. ( obecnie ulega obniżeniu). Cały czas z wulkanu wydobywają się gazy (dymy). Żyzne skały wulkaniczne sprawiły, że na stokach wulkanu można znaleźć bardzo zróżnicowane uprawy. W sadach owocowych rosną morele, pomidory i wiśnie. Na stokach, głównie Monte Soma znaleźć można winnice. Z warzyw uprawia się głównie koper, fasolę oraz brokuły. Najsłynniejsza erupcja miała miejsce 24 sierpnia 79 r., w którym zniszczone zostały miasta: Pompeje, Herkulanum i Stabie. (Wybuch poprzedzony był gwałtownym trzęsieniem ziemi; ogłuszający huk wybuchu; czarny dym; chmury z ciepłym deszczem i lapllami oraz trującymi gazami które zadusiły mieszkańców Pompej; później popiół pokrył miasto 18 cm. warstwą; ruiny odkryto przypadkowo podczas kopania studni). Od wybuchu który zniszczył Pompeje Wezuwiusz wybuchł ponad 40 razy.
Etna- położony we Włoszech na wschodnim wybrzeżu Sycylii. Wysokość 3340 m n.p.m.. Jest to masyw górski który składa się z wielu pomniejszych stożków ( ponad 270 ) .
Stromboli - położony na wyspie w archipelagu Wysp Liparyjskich (część Włoch), położona na Morzu Tyrreńskim. czynny wulkan o wysokości 926 m n.p.m. (podwodna część wznosi się z głębokości ok. 2300 m p.p.m.) i tworzy wysepkę o tej samej nazwie (na wyspie mieszka ok 600 osób) Na stokach Stromboli kwitnie uprawa winnej latorośli (spowodowana żyznymi wulkanicznymi glebami). Na wyspie rozwinięta jest turystyka. Z krateru Stromboli wydobywają się ognie które wyglądają jak sztuczne ognie.
Vulcano - wyspa wulkaniczna na Morzu Tyrreńskim, najbardziej na południe wysunięta w archipelagu Wysp Liparyjskich. Wchodzi w skład terytorium Włoch.
Islandia
Hekla - wulkan w południowo-zachodniej Islandii, położony 115 km na wschód od stolicy kraju Reykjavíku. Najwyższy czynny wulkan wyspy - 1491 m n.p.m. - należy też do najbardziej aktywnych.. Hekla jest wulkanem który powstał w rezultacie wylewów o charakterze liniowym z kilku szczelinowych kraterów, rozsianych na obszarze kilkunastu kilometrów. W czasie erupcji wulkan wyrzuca duże ilości różnych produktów wulkanicznych: bomby, popioły, gazy oraz lawę.
Na Islandii najczęściej występują wulkany szczelinowe. Skały wyrzucane przez wulkan mogą być kwaśne lub zasadowe( częściej występują skały zasadowe - wolniej krzepną i są zbite). Skały porośnięte są mchami nie rosną tam drzewa ani krzewy.
Islandia w znacznej części pokryta jest czaszą lodowca Vatnajökull. Cała Islandia jest wyspą wulkaniczną ( posiada wulkany znajdujące się pod lodowcem). Czasza Vatnajökull ma do tysiąca metrów grubości w momencie wybuchu lud topnieje co powoduje wypłynięcie wody z pod lodowca co grozi powodzią, może dojść do załamania się pokrywy lodu i wtedy kawałki lodu i skały wydobywają się na powierzchnię jest to zjawisko bardzo niebezpieczne.
Indonezja
Krakatau - wyspa ( ok. 9 km długości) znajdująca się w Cieśninie Sundajskiej, pomiędzy wyspami Sumatra i Jawa w Indonezji. Podobnie jak Etna jest to zespół stożków wulkanicznych. 27 sierpnia 1883 roku doszło do jednej z największych odnotowanych erupcji wulkanu (i jednocześnie wszystkich katastrof żywiołowych) w dziejach ludzkości. Huk było słychać z odległości 3200 km. Potężna erupcja rozpoczęła się 26 sierpnia o godzinie 12:53. W nocy wybuchy słyszane były z odległości 4325 km. Słup dymu, popiołu i gazów osiągnął 27 km wysokości. 27 sierpnia o 5:30, 6:42 i 8:20 czasu lokalnego nastąpiły kolejne erupcje. Każda z nich spowodowała katastrofalne fale tsunami. Niewyobrażalna eksplozja Krakatau spowodowała najgłośniejszy i odnotowany rekord odległości przebyty przez dźwięk. Fala uderzeniowa jaka powstała przy eksplozji przemieszczała się z prędkością ponad 1100 km/h. Szacuje się, że poziom natężenia dźwięku w odległości 160 km od epicentrum wynosił ponad 180 decybeli! 2/3 wyspy zniknęło z powierzchni ziemi. Fala tsunami (wysokości do 40 metrów i prędkość ponad 700 km/h) zmyła miejscowe wioski na pobliskim lądzie i obiegła połowę planety, zanim zupełnie zanikła. Po wybuchu Krakatau w 1883 roku pozostały trzy wyspy, z czego na jednej pozostał aktywny wulkan, nosząca nazwę Anak Krakatau ("Dziecko Krakatau").
Japonia
Fudżi - Wulkan jest celem licznych wycieczek turystycznych i pielgrzymek (zwany jest "świętą górą"). Jego ostatnia erupcja miała miejsce w 1707 w epoce Edo. Jest sklasyfikowany jako aktywny z niewielkim prawdopodobieństwem erupcji. Charakterystyczna sylwetka pokrytego śniegiem wulkanu była i jest bardzo lubianym motywem w sztuce. Fudżi jest też świętą górą dla wyznawców shintō. Szczyt rocznie odwiedza ok. 3 miliony osób ( nawet 30 tyś turystów na dzień) jest to wielka atrakcja turystyczna i zarazem wielki problem organizacyjny.
Tanzania
Kilimandżaro -góra w Tanzanii leżąca przy pograniczu z Kenią. Jest najwyższą górą Afryki i jednym z najwyższych samotnych masywów. W jego skład wchodzą trzy szczyty będące pozostałością po trzech wulkanach. Rozbudowany układ pięter roślinnych - od podnóża: stepy, rzadkie suche lasy, wiecznie zielone lasy górskie, roślinność krzewiasta, łąki górskie, wieczne śniegi. U podnóża ( na sawannie ) występuje temperatura ok. 40 °C na szczycie występuje lodowiec.
Wulkany błotne - wzniesienie w kształcie stożka lub bardzo płaskiej kopuły z kraterem, utworzone w miejscu wydobywania się na powierzchnię błotnistej mieszaniny wody, iłu, piasku itp. Wulkany błotne nie są związane z wulkanami lawowymi. Występują na Islandii oraz na wybrzeżu Morza Kaspijskiego i na Jawie . występują często w kraterach drzemiących wulkanów, temperatura błota może wynieś nawet 100 °C.
Gorące źródła ( cieplice) - - źródło, z którego wypływa woda o temperaturze wyższej od średniej rocznej temperatury powietrza na danym obszarze lub wyższej niż 20°C .Powstawanie źródeł termalnych związane jest z obszarami współczesnej lub przeszłej aktywności wulkanicznej - Nowa Zelandia, Japonia, Islandia, USA (Park Narodowy Yellowstone), Rosja (Kamczatka) i inne - lub z głęboką infiltracją wód opadowych, ogrzewanych ciepłem Ziemi i wydostających się na powierzchnię pod wpływem ciśnienia hydrostatycznego - Rosja (Kaukaz), Polska (Jaszczurówka koło Zakopanego - średnia temperatura wody 18°C przy średniej rocznej temperaturze powietrza 4,8°C; w niektórych uzdrowiskach: Cieplice Śląskie-Zdrój, Lądek-Zdrój i Ciechocinek) i inne.
Gorące wyziewy
Fumarola - rodzaj ekshalacji wulkanicznych towarzyszących czynnym wulkanom. Przez fumarole wydostają się gazy (głównie chlorowodory i siarkowodory) oraz para wodna pochodzenia wulkanicznego, bogate w różne składniki chemiczne, o temperaturze powyżej 300°C. Występuje najbliżej erupcji. Fumarole spotyka się m.in. na Alasce, Kamczatce, w Parku Yellowstone.
Solfatara - rodzaj ekshalacji wulkanicznych umiarkowanie gorących (o temperaturze 100 - 300ºC). Składają się głównie z przegrzanej pary wodnej, dwutlenku węgla i siarkowodoru, z którego wytrąca się nieraz duża ilość siarki. Zazwyczaj towarzyszą wulkanom drzemiącym i wygasającym. Często traktowane jako odmiana fumaroli.
Mofeta - rodzaj ekshalacji wulkanicznych, chłodny wyziew (o temperaturze poniżej 100°C), zawierający głównie dwutlenek węgla, bez większej obfitości pary wodnej. W Polsce zjawisko można zaobserwować w okolicach Szczawnika i Złockiego (Beskid Sądecki).
Kaldera - to wielkie, przeważnie koliste zagłębienie w szczytowej części wulkanu, w którym znajduje się nowy stożek z kraterem, np. Monte Somma jest krawędzią kaldery, w której mieści się stożek Wezuwiusza. Kaldery powstają wskutek gwałtownej eksplozji, niszczącej górną część stożka wulkanicznego (np. Krakatau), albo wskutek osiadania spowodowanego zapadaniem się stropu komory pomagmowej wraz z środkową częścią stożka wulkanicznego (Hawajów). Jedną z największych na świecie (o średnicy 10 km) jest kaldera Santorynu w Grecji (na zdjęciu obok). Największą kalderą, o powierzchni ok. 265 km2 jest krater Ngorongoro w północnej Tanzanii. W kalderach mogą występować tzw. jeziora kalderowe ( lub inaczej kraterowe).
Osobliwości skalne
Wapienie i piaskowce pękają i wietrzeją tworząc różnorodne formy. Występują również formy naciekowe ( przykład Maczuga Herkulesa)
Gołoborze - rodzaj pokrywy stokowej lub wierzchowinowej (grzbietowej) składającej się z rumoszu skalnego (gruzu, głazów lub bloków).Termin gołoborze jest określeniem regionalnym (Góry Świętokrzyskie) i oznacza miejsce "gołe", bez "boru". W terminologii geomorfologicznej używa się terminów: pole blokowe, morze blokowe, strumień blokowy, rzadziej rozwalisko, rumowisko skalne. Gołoborza świętokrzyskie powstały w wyniku wietrzenia górnokambryjskich piaskowców kwarcytowych w okresie czwartorzędu. Procesy te zachodziły w chłodnym klimacie jaki panował na obszarze Polski w plejstocenie. Głównym czynnikiem powstania gołoborzy były procesy mrozowe (zmiany temperatury - zamarzanie i rozmarzanie podłoża; zamarzanie wody w szczelinach i spękaniach ciosowych) powodujące rozpad blokowy skał. Największe gołoborza na ziemiach polskich występują w Karkonoszach i zbudowane są z granitów lub hornfelsów.
Przykłady osobliwości skalnych
Góry Stołowe - różne formy skalne np. w kształcie wielbłąda czy żółwia
Dolina rzeki Ren w Saksonii ( Niemcy)
Meteory w Grecji - oddzielne słupy skalne na których zbudowano klasztory do których mnisi dostawali się w koszach podciąganych na linach lub spinając się na linach.
Kapadocja w Turcji - Üçhisar - skalne miasto, Skalne kościoły w Göreme
Bułgaria - skamieniałe lasy
USA stan Arizona i Utah - westernowy krajobraz
Australia Ayers Rock - osobna skała na równinie 2,5 km długości, 400 m wysokości, 9 km w obwodzie; w zależności od oświetlenia zmienia się kolor skały dlatego przez Aborygenów uważana jest za świętą.
Jaskinie
W wyniku erozji chemicznej powstają korytarze, kominy, jaskinie ( komory - najpiękniejsze w wapieniach).
Naciek jaskiniowy, naciek krasowy - osady powstające przez wytrącanie się substancji mineralnej z roztworu wodnego na powierzchni skały lub w próżniach w jej obrębie (jaskiniach, szczelinach), ale w kontakcie z powietrzem atmosferycznym.
Stalaktyt, sopleniec - naciek jaskiniowy zazwyczaj w kształcie silnie wydłużonego sopla, narastającego od stropu jaskini ku dołowi
Stalagmit - naciek jaskiniowy w postaci słupa, stożka, guza itp., narastającego od dna jaskini ku górze.
Nacieki mogą mieć różne ubarwienie ze względu na domieszki organiczne lub inne które barwią biały wapień.
Przykłady
Góry Świętokrzyskie - Jaskinia Raj
Jaskinia Postojna - jaskinia słoweńska w pobliżu miasta Postojna mająca blisko 20 km podziemnych sal i korytarzy, udostępniona została turystom już na początku XIX wieku. Udostępniona jest trasa turystyczna o długości 5,5 km. Jaskinia posiada bardzo bogatą faunę ( pająki, skorpiony itp.) . Jaskinia wydrążona została w skałach przez rzekę Pivkę.
Jaskinia Carlsbad- Nowy Meksyk USA
Chiny okolice miasta Datong - 16 km od miasta; zespół 53 grot; w środku znajduje się niezliczona liczba posągów Buddy.
Wyspa Kuba częściowo zbudowana jest z wapienia znajduje się tam ponad 10 tyś zarejestrowanych jaskiń.
Ryt lub rysunki naskalne
Dużo występuje w Afryce np. w Tanzanii znaleziono odciśnięte stopy człowieka sprzed 1 mln 200 tyś lat.
Rzeki
Stają się atrakcją jeśli uruchomiona jest żegluga a na brzegach występują atrakcje.
Przykłady
W Europie
Dolina Renu - winnice
Dunaj- międzynarodowa rzeka po Dunaju można pływać pomiędzy wszystkimi krajami
Rzeka Łaba
Dniepr
Wołga
Nil - wycieczki po Nilu
Amazonka - w pewnych miejscach Amazonka osiąga szerokość 7-9 km i głębokość 70-90 metrów mogą tam wpływać okręty które pływają po oceanach; jest to jedyna droga do wielu terenów; różnice poziomu wody w zależności od pory roku wynosi nawet do 15 metrów.
Rzeka Missisipi - w tej chwili straciła swoje znaczenie dla gospodarki; pływają po niej reprodukcje statków z 19 wieku.
Rzeka Jangcy - występuje na niej duży ruch towarowy jak nigdzie na świecie.
Odcinki przełomowe - powstają gdy rzeka napotyka na skały odporne na działanie wody lub gdy podnosi się masyw ziemski np. przełom Dunajca.
Głębokie kaniony
Wielki Kanion - przełom rzeki Kolorado w stanie Arizona, USA. W obecnym kształcie Wielki Kanion ma 349 km długości i w najgłębszym miejscu i 2133 m głębokości. Skały w kanionie układają się warstwowo. Każda warstwa pochodzi z innego okresu są różnokolorowe występują skamieniałości szczątki roślin i zwierząt. Na szczycie kanionu rosną lasy natomiast na dnie występuje pół pustynia.
Wodospady
Dostarczają wrażeń słuchowych i wizualnych; występuje zjawisko tęczy: są atrakcją na skale międzynarodową.
Przykłady
Salto Angel- najwyższy wodospad na świecie na położonym w Wenezueli na Churun. Wysokość wodospadu wynosi ok. 979 metrów.
Park Narodowy Yosemite - park narodowy położony w USA, w środkowej Kalifornii, na zachodnich zboczach gór Sierra Nevada. (w tym parku występują sekwoje) występuje tam zespół wodospadów najwyższy ma 726 metrów wysokości
Wodospady Wiktorii - wodospady na rzece Zambezi, na granicy Zimbabwe i Zambii. Wysokość spadku wody wynosi 111 m, szerokość wodospadu 1,7 kilometra. W sezonie szczytowym w każdej sekundzie przetacza się tam ponad 9 milionów litrów wody. Jest to najpiękniejszy z afrykańskich wodospadów.
Wodospad Iguazu- wodospad leżący na granicy Brazylii i Argentyny na rzece Iguaçu.
Wodospad Niagara - to jedna z największych atrakcji środkowo-wschodniej części USA i Kanady. Rzeka Niagara, płynąca z jeziora Erie do jeziora Ontario, musi pokonać prawie stumetrową różnicę poziomów. Mniej więcej w połowie drogi rzeka rozwidla się na dwie części i spada w dół dwiema około 50-metrowymi kaskadami. Najbardziej znany i najczęściej odwiedzany wodospad.
Wodospady Islandii
Jeziora
Jeziora to znaczny walor turystyczny szczególnie gdy występują w zgrupowaniu. Np. Mazury
Osobliwe jeziora
Balaton, Jezioro Błotne - największe jezioro Węgier i zarazem Europy Środkowej, położone w północno-zachodnich Węgrzech. Balaton jest jeziorem dość płytkim o grząskim dnie, jest dobrze zagospodarowane( ośrodki sportów wodnych, ośrodki rekreacyjne itp.)
Morze Martwe - słone jezioro bezodpływowe położone na pograniczu Izraela i Jordanii. Występuje tam olbrzymie zasolenie ( nie można w nim utonąć) sól wykwita na brzegu w formie grzybów.
Bajkał - jezioro w Azji, położone na terytorium Rosji (Syberia). Jest ono najstarszym i najgłębszym jeziorem na świecie, a ponadto - pod względem powierzchni - trzecim jeziorem w Azji i ósmym na świecie. Rozciąga się na długość 663 km. Jego maksymalna szerokość wynosi 79 km. Wpływa do niego ponad 300 rzek i rzeczek.
Jezioro Bałchasz - bezodpływowe jezioro w Kazachstanie, w Kotlinie Bałchasko-Ałakolskiej. Północny brzeg jest wysoki i skalisty, południowy - niski i piaszczysty. W zachodniej części (płytszej) woda słodka, we wschodniej (głębszej) słona.
Jezioro Aralskie (nazywane przez miejscowych Morzem Aralskim) - bezodpływowe, słone jezioro w Kazachstanie i Uzbekistanie. Zjawisko klęski ekologicznej.