DZIEJE POLSKIEGO SŁOWNIKARSTWA I MYŚLI LEKSYKOGRAFICZNEJ
DOBA STAROPOLSKA
Obfitośś słowników w wysokim stopniu zależna jest od kulturalnego poziomu danego narodu. Najdawniejsze świadectwa pewnej staranności i twórczości w dziedzinie leksykografii to glosy polskie, rozsiane po tekstach łacińskich a także polskich
GLOSA - wyraz lub wyrażenie wprowadzone dodatkowo przez pisarza, przepisywacza, komentatora lub czytelnika w tekst oryginału. Jest kilka rodzajów glos:
glosy w aktach i dokumentach - maja zapobiec nieścisłemu rozumienie terminu.
Glosy w kazaniach - maja ułatwić wyzyskanie łacińskiego wzoru, maja mu podać rzadziej używany wyraz.
Glosy w tekstach literacki - pojawiają się dla celów dydaktyczno - stylistycznych.
Drugim kierunkiem zainteresowania zasobami słownictwa są rozmówki polsko - łacińskie. Przeznaczone do użytku szkolnego, zawierają tekst łaciński z polskim przekładem utrzymanym w mowie potocznej.
Najciekawszym objawem gromadzenia słownictwa były słowniki.
Mammotrekty - małe rozmiarami. Najstarszy pochodzi z 1426 roku, zawiera 19 wyrazów rzadszych, spotykanych w piśmie świętym. Mammotrekty z 2 poł. XV w. Zawierają po kilka tysięcy wyrazów np. mammotrekt łacińsko - polski do Biblii.
Słownik łaciński z 1455 roku - przepisany, zawiera dodatkowo słownik łacińsko - polski po literę „e”, oraz zbiorki wyrazów z różnych dziedzin życiowych. Pokazuje próbki różnych metod słownikarskich epoki.
„Vocabulista” Bertolda Eisenacha - wierszowany zbiór wyrazów łacińskich z prozaicznym objaśnieniem. Polski przepisywacz umieścił na jego marginesie słownik łacińsko - polski oraz zbiór nazw sprzętów, ubiorów, wyrazów prawniczych itp.
DOBA ŚREDNIOPOLSKA
1526 r. słownik typu staropolskiego „Dictionarius Johannis Murmelii” - miał układ tematyczny: o Bogu i rzeczach niebieskich, o żywicielach, o kwiatach, ziołach, pokarmach. W zakończeniu słownika znajduje się alfabetyczny spis objaśnionych wyrazów.
Słownik łacińsko - polski Jana Mączyńskiego - 1564 - najwybitniejsze dzieło polskiego słownikarstwa XVI w. wskrzesza wyrazy zapomniane, czerpie z języka potocznego, prowincjonalnego, wyławia wyrazy dobitne, które oddają znaczenie uczuciowe i odcienie znaczeniowe, ucieka się do neologizmów. Z powodu braku pewnych pojęć w ówczesnej polszczyźnie uciekał się do omówień. Zwracał uwagę na pożyczki, głównie niemiecki, co zaznaczał w słowniku. Jest w zasadzie alfabetyczny, chociaż po wyrazie głównym znajdują się jego odpowiedniki już nie w porządku.
Grzegorz Knapski- słownik polsko - łaciński - 1621 r. - najwyższe osiągniecie słownikarstwa XVII w. hasła ułożone w porządku alfabetycznym; znaczenia podane od ogólniejszych do szczegółowych. Rzadko podaje definicje znaczenia. Kanpski chciał zebrać pełne słownictwo przeciętnej poprawnej polszczyzny. Na pierwsze miejsce wysunął się wzgląd na czystość i rodzimość. Rozumiał potrzebę zachowania latynizmów niezbędnych, a tępił te, które można zastąpić wyrazem polskim. Unikał wyrazów hasłowych sprośnych i plugawych, aby nie demoralizować młodzieży. Unikał archaizmów.
DOBA NOWOPOLSKA
Słownik Lindego - 1807 -1814 - słownik języka polskiego - składał się z 6 tomów. Pierwszy słownik historyczny. Opiera się na materiale z lat 1500 - 1800, pomijając wiek XVI. Korzystał tylko z druków, a pominął literaturę rękopiśmienną. Przykłady użycia wyrazów pochodzą od innych autorów, z zaznaczeniem skąd pochodzi cytat, podaniem źródła.
Słownik wileński - 1861r. - zawiera słownictwo od czasów najdawniejszych po współczesne im czasy. Wskazówki posługiwania się językiem ujęte systematycznie. Podstawą był słownik Lindego. Nie miał on charakteru naukowego. Cytaty pozbawione nazwisk oraz dzieł skąd zostały zaczerpnięte.
Słownik warszawski - 1900 r. - Karłowicz, Kryński, Niedżwiedzki - rozszerza granice materiału zawarte w poprzednich słownikach. Składa się z 8 tomów. Sięga do zabytków średniowiecznych oraz do pisarzy nowszych, aż po okres Młodej Polski. Uwzględniono dużą ilość wyrazów gwarowych, żargonu miejskiego, słownictwo fachowe i specjalne. Wyciągnięto zapożyczenia. Prócz definicji znaczeń znajdujemy przytoczenia autorów, wskazówki dot. etymologii wyrazu, prowincjonalizmy, archaizmy. Cytaty nie podają dzieł, nie4 wszystkie hasła znajdują poparcie w przytoczeniach, trafiają się przytoczenie etymologiczne fałszywe.