J. Rawls, Teoria sprawiedliwości, paragr. 1-6
Cel, który przyświeca autorowi to wypracowanie teorii sprawiedliwości alternatywnej wobec koncepcji utylitarystycznej oraz intuicjonistycznej
Rola sprawiedliwości
Każda osoba ma prawo do osobistej nietykalności, której nie można pozbawić nawet przez wzgląd na dobro całego społeczeństwa, nie możliwie jest by zadośćuczynieniem za wyrzeczenia narzucone nielicznym było zwiększenie sum korzyści odnoszonych przez wieluprawa obywatelskie nienaruszalne
-społeczeństwo- stowarzyszenie osób uznających pewne reguły postępowania i je respektujące; reguły- system kooperacji pomnażający dobro jego uczestników potrzebny jest zbiór pryncypiów umożliwiających dokonanie wyboru spośród różnych społecznych układów, pryncypia te to zasady społecznej sprawiedliwości
-społeczeństwo dobrze urządzone:1. każdy akceptuje te same zasad sprawiedliwości,2.podstwowe instytucje społeczne respektują te zasady
-odróżnienie pojęcia sprawiedliwości od rozmaitych jej koncepcji (warunek trwałej ludzkiej wspólnoty -1.zgodność koncepcji sprawiedliwości, 2.plany jednostek muszą być wzajemnie skoordynowane, 3.system społecznej kooperacji musi być stabilny)
Przedmiot sprawiedliwości
Sprawiedliwość społeczna-struktura społeczeństwa-sposób w jaki instytucje społeczne (konstytucja polityczna, układy ekonomiczne i społeczne) rozdzielają prawa i obowiązki oraz rozdzielają korzyści płynące z kooperacji system określający prawa i obowiązki ludzi oraz wywierający wpływ na ich życiowe perspektywy; instytucje faworyzują jedne pozycje społeczne wobec drugich, do tych właśnie nierówności stosować się muszą zasady społecznej sprawiedliwości
Zasady sprawiedliwości wystarczające dla podstawowej struktury społecznej mogą być bezużyteczne np. dla stowarzyszeń prywatnych, dobrowolnych związków kooperacyjnych, procedur zawierania umów
-teoria stosowalności częściowej-bada zasady radzenia sobie z niesprawiedliwością: teoria kary, doktryna wojny sprawiedliwej,
-on zajmuje się teorią stosowalności ścisłej
-Koncepcja sprawiedliwości społecznej ma dostarczać kryterium oceny wyznaczanego przez podstawową strukturę podziału dóbr
-pojęcie sprawiedliwości określane jest przez role jej zasad w przypisywaniu jej praw i obowiązków oraz właściwego podziału społecznych korzyści; koncepcja sprawiedliwości jest interpretacją tej roli
„sprawiedliwość” według Arystotelesa- powstrzymanie się od uzyskania korzyści przez przywłaszczenie sobie tego co do kogoś innego należy, bądź przez odmowę komuś czegoś co jest mu należne; definicja ta przyjmuje za ustalone co kto posiada i co się komu należy(nie zajmuje się strukturą)
Główna idea teorii sprawiedliwości
-teoria umowy społecznej(Lock, Rousseau, Kant)- przedmiotem pierwotnej ugody są zasady sprawiedliwości dla podstawowej struktury społecznej, zasad które luzie przyjęliby w wyjściowej sytuacji równości jako definicję podstawowych warunków swego stowarzyszenia, zasady te regulują wszelkie dalsze porozumienia; zasady sprawiedliwości tak pojmowane są określane: ”sprawiedliwość jako bezstronność”
-zasady sprawiedliwości- wybór racjonalnie myślących osób, którego dokonują w hipotetycznej sytuacji równej wolności- co jest sprawiedliwe a co niesprawiedliwe
-pierwotna sytuacja równości-odpowiednik stanu natury w teorii umowy społecznej
-sytuacja pierwotna-nikt nie zna swojej pozycji społecznej, statusu, jakie przymioty i uzdolnienia mu przypadną; zasady sprawiedliwości wybierane są za zasłoną niewiedzy, porozumienia osiągnięte w jej warunkach są uczciwe i bezstronne-dlatego „sprawiedliwość jako bezstronność”
-cechy koncepcji „sprawiedliwości jako bezstronności”: 1.założenie, że uczestnicy sytuacji wyjściowej są racjonalni i wzajemnie sobą nie zainteresowani; mają oni zakładać, że ich dążenia mogą spotkać się z opozycją ; racjonalność interpretowana w sensie ekonomicznym- branie środków najbardziej efektywnych do osiągnięcia żądanych celów
-główne zadanie przy wypracowywaniu koncepcji „sprawiedliwości jako bezstronności”- ustalenie jakie zasad sprawiedliwości zostałyby wybrane w sytuacji pierwotnej
-zasada użyteczności nie przystaje do koncepcji społecznej współpracy równych dla wzajemnej korzyści(skoro każdy chce chronić swoje interesy to nie ma powodu, że zgodził się na trwałą stratę własną by zwiększyć bilans ogólnej satysfakcji)
Ludzie w sytuacji wyjściowej wybrali by dwie inne zasady: 1.równość w przypisywaniu podstawowych praw i obowiązków, 2.nierówności społeczne lub ekonomiczne są sprawiedliwe tylko wtedy gdy dają w zamian korzyści wszystkim a zwłaszcza najmniej uprzywilejowanym członkom społeczeństwa
-„sprawiedliwość jako bezstronność” składa się z dwóch części: 1.interpretacja sytuacji społecznej i postawionego w niej problemu wyboru, 2.zbioru zasad, które zostałyby uzgodnione
-„sprawiedliwość jako bezstronność” -przypadek teorii umowy (teorii kontraktowej)
-teoria sprawiedliwości jest częścią teorii racjonalnego wyboru; zasady sprawiedliwości dotyczą stosunków między wieloma osobami lub grupami, które to akceptują dany podział korzyści
Sytuacja pierwotna i uzasadnianie
-sytuacja pierwotna- status quo, gwarantujące, że osiągnięte w jego ramach uzgodnienia będą uczciwe i bezstronne
-koncepcje sprawiedliwości można uszeregować wedle stopnia akceptacji -kiedy to osoby racjonalne w wyjściowej sytuacji uznają zasadę pierwszej koncepcji nie zaś drugiej jako wykładnię sprawiedliwości
Wydaje się racjonalne i akceptowalne jeśli przy dokonywaniu wyboru zasad nikt nie powinien być uprzywilejowany ani pokrzywdzony przez zrządzenie losu czy społeczne okoliczności, należy zadbać by indywidualne skłonności i aspiracje ,własne koncepcje dobra poszczególnych osób nie miały wpływu na przyjmowane zasady; należy założyć, że strony występujące w sytuacji pierwotnej są równe: mają te same prawa, mają własne koncepcje dobra i są obdarzone poczuciem sprawiedliwości
-wychodzimy od opisu odzwierciedlającego ogólnie podzielane i możliwie słabe założenia a następnie sprawdzam czy założenia te są wystarczające by doprowadzić nas do istotnego zbioru zasad; poruszamy się tam i z powrotem, powinniśmy znaleźć taki model sytuacji wyjściowej który spełniałby racjonalne warunki i prowadził do zasad zgodnych z naszymi przekonaniami-ten stan rzeczy to refleksyjna równowaga
Klasyczny utylitaryzm
Doktryna utylitaryzmu-porządek społeczny jest słuszny, a tym samym sprawiedliwy, gdy główne instytucje społeczne są tak zaprojektowane, by umożliwić uzyskanie najkorzystniejszego bilansu zadowolenia, jako sumy satysfakcji wszystkich członków danego społeczeństwa
Teorie teologiczne-dobro jest określone niezależnie od słuszności, słuszność-to co maksymalizuje dobro-implikuje to dwie rzeczy: 1.teoria traktuje nasze rozważne sądy co do tego, które rzeczy są dobre jako odrębną klasę sądów, intuicyjnie rozróżnianą za pomocą zdrowego rozsądku, 2.w myśl takiej teorii można ocenić, czy coś jest dobre nie odwołując się do pojęcia słuszności
Utylitarystyczny pogląd dotycząc sprawiedliwości-nieistotne jest to jak suma korzyści rozdzielana jest między jednostki ani w jaki sposób jeden człowiek rozkłada swoją satysfakcję w czasie, prawidłowy rozdział to taki który daje maksymalne spełnienie, dlatego nie ma powodu dla którego większe zyski jednych nie miałyby równoważyć mniejszych strat drugich
-najbardziej naturalną drogą wiodącą do utylitaryzmu jest przyjęcie dla społeczeństwa jako całości zasady racjonalnego wybory dla jednostki; bezstronny obserwator powinien dokonać stosownego zorganizowania pragnień wszystkich osób w jeden spójny system; utylitaryzm nie bierze poważnie różnic między poszczególnymi osobami
Niektóre rozbieżności w stosunku do utylitaryzmu
-utylitarysta zdaje sobie sprawę, że jego doktryna stoi w sprzeczności z odczuwaniem sprawiedliwości jako bezstronności, uważa, że zdroworozsądkowe nakazy sprawiedliwości i pojęcia prawa naturalnego mają podrzędną wartość zasad pochodnych a biorą się one stąd, że są użyteczne
-utylitarysta rozszerza na społeczeństwo zasadę wyboru indywidualnego; „sprawiedliwość jako bezstronność”- odmiana teorii umowy społecznej-przyjmuje, że zasady wyboru społecznego same są przedmiotem pierwotnej ugody
-utylitaryzm- stanowisko indywidualistyczne, obrońcy wolności i swobody myśli, na dobro społeczeństwa składają się korzyści będące udziałem jednostek
-utylitaryzm-teoria teleologiczna
- „sprawiedliwość jako bezstronność”- teoria deontologiczna (nieteleologiczna)
-w utylitaryzmie zaspokojenie pragnienia ma pewną wartość samoistną, która musi być wzięta pod uwagę przy decydowaniu o tym co słuszne (jeśli ludzie czerpią satysfakcję z dyskryminacji innych by wzmocnić poczucie własnej wartości, to pragnienie to musimy traktować na równi z innymi)
-w koncepcji „sprawiedliwości jako bezstronności”- ludzie z góry akceptują zasadę równej wolności; (przyjemność jaką czerpie osoba z np. pozbawiania wolności innych jest zła sama przez się: jej zaspokojenie wymaga pogwałcenia zasad sprawiedliwości, na którą osoba ta zgodziłaby się w sytuacji pierwotnej), ludzkie pragnienia i aspiracje są na początku ograniczone przez zasadę sprawiedliwości, pojęcie słuszności jest nadrzędne wobec pojęcia dobra
Odmienne sposoby widzenia społeczeństwa:
teoria umowy społecznej-
dobre urządzenie społeczeństwa- układ kooperacji służący wzajemnym korzyściom, regulowany przez zasady, jakie zostałyby przez ludzi wybrane w sytuacji wyjściowej
Utylitaryzm:-
dobre urządzeni społeczeństwa- efektywne administrowanie zasobami społecznymi, mające na celu maksymalne zaspokojenie systemu pragnień skonstruowanego przez bezstronnego obserwatora z wielu indywidualnych systemów celów przyjętych jako dane
dla Hume'a(odmiana utylitaryzmu) użyteczność jest czymś w rodzaju dobra ogółu, instytucje spełniają wymogi gdy służą wszystkim przynajmniej w dalszej perspektywie