Oświecenie było pierwszą epoką w nowożytnych dziejach formacją kulturową całkowicie świadomą swego istnienia. Ówcześni mówili często o swych czasach

jako o "wieku rozumu" (w Anglii), "wieku filozofów" (we Francji), wieku "oświeconym" lub "epoce świateł". Okres ten nazwano oświeceniem, bo przywiązywał on szczególną wagę do siły rozumu jako światła rozjaśniającego drogi poznania człowieka i świata. Życie społeczne i kulturalne nacechowane było krytycyzmem wobec istniejącej rzeczywistości i pragnieniem wyzwolenia człowieka z więzów feudalnych, krępujących jego myśli, hamujących rozwój postępu, nauki i oświaty.

Intelektualnym podłożem oświecenia były nasilające się już pod koniec wieku XVII w nauce angielskiej i francuskiej tendencje racjonalistyczne i empiryczne.

Na Zachodzie Europy oświecenie trwało od końca XVII w do końca XVIII w. Oświeceniowe doświadczenia Zachodu w dużym stopniu różniły się od naszych polskich założeń. Podczas gdy Zachód kumulował swe siły do walki z monarchią absolutną (np. działalność Woltera, Monteskiusza), Polacy starali się wzmocnić władzę monarszą, aby ratować chylącą się ku upadkowi państwowość polską. Polskie oświecenie walczy z zacofaniem kojarzonym ze zjawiskiem sarmatyzmu, natomiast zachodnioeuropejskie dążenia to: liberalizacja życia społecznego i walka o prawa człowieka. Okres oświecenia w Polsce można podzielić na trzy fazy:

- wczesną - od lat 40-tych XVII w. do roku 1764;

- dojrzałą (zwaną też czasami stanisławowskimi) - lata 1764-1795;

- schyłkową (zwaną też późnym oświeceniem lub oświeceniem

postanisławowskim) - lata 1795-1822.

Główne nurty artystyczne okresu Oświecenia:

- klasycyzm - kierunek artystyczno-literacki, mający swoje źródła w kulturze antycznej (czyli klasycznej: grecko-rzymskiej). Sztuka epok późniejszych nawiązywała do tradycji antyku, wykorzystując jego wzorce. Wyróżniamy klasycyzm renesansowy, oświeceniowy oraz neoklasycyzm (przeł. XIX i XX w).

Główne założenia klasycyzmu:

- piękno jest jedyne i obiektywne - istnieją ustalone kanony piękna

- sztuka ma wyrażać harmonię i zachowywać ład (proporcje, równowaga, statyczność)

- należy tworzyć według ustalonych reguł (poetyk, podręczników sztuki)

- należy wzorować się na sztuce antycznej (greckiej i rzymskiej), która najlepiej oddawała harmonię natury

- piękno ma wynikać z prostoty, a nie z zawiłości

- sentymentalizm - prąd umysłowy i literacki konkurencyjny wobec oświeceniowego klasycyzmu, który został stworzony przez filozofa francuskiego J.J. Rousseau. Doświadczenie jednostki Rousseau uważa za główne źródło wiedzy o świecie. Klasycznym przekonaniom o harmonii i ładzie świata przeciwstawia napięcie

i emocje świadczące o kryzysie współczesnej cywilizacji.

Głównym przedstawicielem polskiej literatury sentymentalnej jest Franciszek Karpiński.

- rokoko - styl ten miał najmniejszy udział w tworzeniu dorobku piśmienniczego epoki oświecenia. Charakterystyczne dla wytwornej i subtelnej, niejako rozrywkowej twórczości. Rokoko było znamienne dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy. Istotą tego stylu było rozumienie piękna jako wartości podstawowej, dającej przyjemność obcowania z wytworami sztuki. Poza literaturą rokoko najpełniej zostało zrealizowane w małych formach architektonicznych oraz w architekturze pałacowych i salonowych wnętrz: w eleganckiej ornamentyce, w lekkości i dekoracyjności wystroju, w porcelanowych bibelotach,

w malarskich miniaturach i w miłosnej tematyce obrazów francuskich mistrzów: Jana Watteau czy Francois Bouchera. W kulturze polskiej przykładem ogrodu urządzonego w stylu rokoko są Powązki Izabeli Czartoryskiej (patrz również hasło: "Powązki").

Gatunki literackie oświecenia:

- bajka - wierszowana alegoryczna opowieść o zwierzętach lub ludziach, niekiedy o roślinach czy przedmiotach, która służy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze ogólnym i powszechnym, dotyczącej stosunków między ludźmi. Prawda ta wypowiadana jest bezpośrednio, zwykle jako pointa (morał)

na końcu utworu, niekiedy już na początku, bądź też jest tylko sugerowana czytelnikowi; postacie działające wyposażone są w pewne cechy jednoznaczne

i niezmienne (wilk-drapieżnik, lis-zdrajca). Bajki w literaturze polskiej pisali: I. Krasicki, S. Trembecki, A. Mickiewicz.

- satyra - utwór literacki o celu dydaktycznym, wytykający i ośmieszający wady i występki zarówno natury ludzkiej, jak i życia zbiorowego - obyczajowego, społecznego, politycznego. Istotą satyry jest krytyka wobec przedstawionych zjawisk, posługuje się więc ona często deformacją, groteską, wyostrzeniem atakowanych cech, a także dowcipem, ironią, kpiną i szyderstwem. W Polsce satyra rozwinęła się zwłaszcza w okresie oświecenia (I. Krasicki, A. Naruszewicz).

- poemat heroikomiczny - utwór epicki, stanowiący parodię eposu bohaterskiego. Styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencją dla eposu, stosuje się

w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy błahe i codzienne. Zazwyczaj postacie ukazane w parodystyczny sposób przeżywają wydarzenia niezwykle doniosłe i poważne. Takie zestawienie powoduje efekt śmieszności. Cel poematu heroikomicznego jest satyryczno-dydaktyczny lub żartobliwo-rozrywkowy, cechuje go również dygresyjność (patrz hasło: dygresja) tonu, liczne sentencje.

- komedia - gatunek dramatu, do którego należą utwory o pogodnej tematyce i żywej najczęściej akcji, z elementami komizmu i satyry. Komedia powstała

w starożytnej Grecji w V w. p.n.e. w wyniku przekształcenia pochodów ku czci boga winnej latorośli Dionizosa. Gatunek ten należał do kategorii gatunków niskich. Jego najwybitniejszym przedstawicielem w starożytnej Grecji był Arystofanes. Antyk i klasycyzm traktowały komedię jako przeciwieństwo tragedii.

- sielanka - inne nazwy: bukolika, idylla. Gatunek poetycki wywodzący się z antycznej Grecji (twórcą sielanki był Teokryt w III w. p.n.e.), obejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie, opowiadające o życiu pasterzy lub wieśniaków. Sielanki związane są z arkadią, mityczną krainą wiecznej szczęśliwości, gdzie

w zgodzie z naturą i w spokoju żyją pasterze.

- powieść - jest to rozbudowany gatunek epicki, obejmujący utwory o znacznej objętości i swobodnej kompozycji, pozwalający na łączenie wielu wątków

w rozbudowanej fabule, a także powoływanie dużej liczby bohaterów w dowolnej formule świata przedstawionego. Wyróżniamy typy powieści:

- tendencyjną

- realistyczną

- historyczną

Powieść to jeden z głównych gatunków nowożytnej prozy epickiej, cechujący się na ogół większym rozmachem, obszerniejszym układem wątków i postaci, a także zdarzeniowym charakterem świata przedstawionego; ukazane w powieści postacie i zdarzenia są przeważnie fikcyjne, zarazem jednak wyraźnie zindywidualizowane, ukonkretnione, wyposażone w bogactwo szczegółów; naczelną kategorią opisu jest kategoria narratora.

- esej - (franc. "essai" - "próba") to wypowiedź o tematyce literackiej, publicystycznej lub filozoficznej, wyróżniająca się swobodnym, osobistym tonem

oraz dbałością o formę. Od rozprawy (wypowiedzi naukowej lub filozoficznej, prezentującej wyczerpująco materiał dowodowy) esej różni się większą elastycznością formy, sięganiem po środki literackie (np. metaforę, obraz, luźną kompozycję, tok skojarzeniowy) oraz tym, że nie dąży do pełnej syntezy,

lecz wyraża refleksje autora; stwarza iluzję szczerości. Esej jest szkicem filozoficznym, naukowym, publicystycznym, krytycznym, w którym konieczna jest dbałość o piękny i oryginalny sposób przekazu.

- felieton - (franc. "feuilleton" - "zeszycik, powieść w odcinku") to gatunek publicystyczny, podejmujący na ogół aktualną problematykę w sposób swobodny, impresyjny, posługujący się metaforą i skojarzeniem, niekiedy fikcją literacką. Atrakcyjna forma łączy się z lekkością tonu i często żartobliwym lub satyrycznym charakterem, aktualny temat jest traktowany w felietonie w sposób dygresyjny, zróżnicowany stylistycznie, subiektywny, a uogólnienia mają charakter raczej hipotetyczny. Dotyczy aktualnych wydarzeń, ale nie jest programowym komentarzem do nich. Swobodne rozważania, często o zabarwieniu satyrycznym.

Mogą występować elementy fikcji literackiej - podporządkowane są doraźnym celom publicystycznym. Od eseju różni się mniejszymi rozmiarami i koniecznością aktualności tematyki. Zależnie od tematów wyróżnia się: felieton obyczajowy, literacki, itp.

- poemat opisowy - utwór dydaktyczno-filozoficzny, którego treścią jest przedstawienie jakiegoś fragmentu rzeczywistości jako podstawy do szerszych uogólnień; opis podporządkowany jest wizji ogólnej, określonej koncepcji natury, świata; w okresie oświecenia poemat opisowy wyrażał pochwałę człowieka jako twórcy przyrody.

- oda - utwór poetycki, który charakteryzuje wzniosłość tematu i stylu, sławiący osobę, ideę, wydarzenie; gatunek wykształcony w starożytności. Wg poetyki klasycystycznej oda miała łączyć elementy retoryczne i liryczne. Miało się w niej wyrażać uniesienie, dopuszczalna więc była pewna swoboda kompozycyjna.

W okresie oświecenia oda służyła do wyrażania tematyki okolicznościowej oraz filozoficzno-moralnej.

Kierunki filozoficzne w XVIII w.:

- racjonalizm - pogląd filozoficzny uznający rozum za jedyne i konieczne narzędzie poznania świata. Twórcą racjonalizmu był Kartezjusz ("Rozprawa o metodzie"), który przywiązywał szczególną wagę do roli rozumu w poznawaniu prawdy, był zwolennikiem systematycznego, rozumowego ładu w dochodzeniu do prawdy, odrzucał wszelkie uprzedzenia i przesądy. Przedstawicielami tego kierunku byli Wolter oraz Diderot.

- empiryzm -pogląd filozoficzny uznający doświadczenie zmysłowe za jedyne źródło poznania świata. "Empiria" znaczy "doświadczenie". Prekursorem tego nurtu był angielski filozof Francis Bacon (1561-1626). Kładł on nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata, odrzucając to wszystko, czego nie da się potwierdzić praktycznie.

- deizm - pogląd filozoficzny zakładający istnienie Boga - stwórcy świata, jednak nie ingerującego w bieg wydarzeń na tym świecie. Deizm to owoc racjonalizmu przeciwstawiającego się wiedzy objawionej i dogmatom wiary; deiści uznawali wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucali natomiast objawienie

i wyznaniowe formy wiary. Deistami byli Diderot oraz Wolter, obaj walczący z fanatyzmem religijnym.

- ateizm - Pogląd odrzucający istnienie Boga i przeczący istnieniu wszelkich sił nadprzyrodzonych. Pojawił się w pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha. W oświeceniu był to nurt bardzo rozpowszechniony ze względu na to, że uznano podstawy religii katolickiej za niezgodne z rozumem.

- teizm - wiara w jednego boga transcendentnego - znajdującego się poza i ponad przyrodą, istotę nadprzyrodzoną i rozumną, osobowego stwórcę świata, stale wpływającego na jego losy.

- irracjonalizm - pogląd filozoficzny, głoszący, że rzeczywistość jest niedostępna poznaniu rozumowemu. Nurt ten odwołuje się do przekonań wyprowadzonych

z intuicji, wiary, instynktu i tradycji. Wykształcił się pod koniec epoki oświecenia jako protest przeciw racjonalizmowi.

- sensualizm - pogląd uznający, że źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe. Twórcą tej doktryny był John Locke (1632-1704), który twierdził, że człowiek rodzi się jako "czysta karta" ("tabula rasa"), czyli że nie ma doświadczeń, wrodzonych idei czy zasad i kształtują się one dopiero w ciągu życia.

Postawę ludzi oświeceniowych znamionowały: utylitaryzm (najwyższy cel postępowania to pożytek jednostki i społeczeństwa), humanitaryzm, optymizm, krytycyzm.

---