Etyka. Wykład 4. Kulturowe zróżnicowanie przekonań moralnych - religie świata

1. Etyka w systemach religijnych - zagadnienia ogólne

- jak badać etykę w religiach? Filozofia religii a moralność w religiach

- kulturowe zróżnicowanie przekonań moralnych jako punkt wyjścia dla różnych propozycji analitycznych i metodologicznych

- antropologia kulturowa - relatywizm kulturowy jako opcja badawcza

- relatywizm kulturowy w odmianie normatywnej i opisowej. Relatywizm kulturowy a relatywizm moralny (relatywizm wartości)

- funkcjono­wanie oceny („jest dobre") i opisu („jest uważane za dobre", zestawy norm i kody moralne) na terenie zjawisk moralnych w różnych formacjach religijnych

- moralność jako rdzeń doświadczenia religijnego i fundament religii

- Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela jako przykład kulturowej wspól­ności dyspozycji moralnych i niezbywalnych praw człowieka. Postulat tolerancji moralnej wobec tendencji uniwersalistycznych i absolutystycznych

- sacrum a profanum jako źródło moralności

- relacja między poziomem praktycznym i idealnym systemu moralnego na wybranych przykładach systemów etycznych w różnych kulturach

- niezmienność ideałów etyczno-aksjologicznych w odmiennych kulturach/religiach

- prawo moralne nad człowiekiem (Kościół, Święte Księgi) a immanentne prawo moralne ustanowione przez podmiot (mistyka)

2. Wielkie religie świata i homo religiosus

łac.: religio - bojaźń, cześć; relegere - zwracać się, rozważać; religari - przywiązać się;

I. Prehistoria

pierwszy etap rozwoju kultury ludzkiej - starsza epoka kamienia: pojawienie się człowieka

(ok. 3 000 000 pne)

okres bezreligijny - dolny (starszy) paleolit - 1 000 000 - 100 000 pne

początki umiejętności myślenia - środkowy paleolit - 100 000 - 40 000 pne

- górny (młodszy) paleolit - 40 000 - 14 000 pne

pierwsze wyobrażenia religijne

- mitologia metafizyki śmierci

- magia graficzna, destrukcyjna, reprodukcyjna

religie pierwotne (np. szamanizm) - brak oryginalnego piśmiennictwa - 30 000 - 7 000 pne

- późny paleolit - 14 000 - 8 000 pne

II. Klasyfikacja

Religa Święta księga Założyciel (wybitna postać) Daty powstania

religie Mezopotamii - . . Enuma Elisz . . . - . . . . . Hammurabi . . . . 4000 - 3500 pne

religie staroegipskie - . . Księga zmarłych . - . . . . . Menes . . . . . . 3000 - 2200 pne

hinduizm - . . Upaniszady . . . - . . . . . Śwetaketu . . . . 2600 - 1600 pne

judaizm - . . . Tora (Pięcioksiąg) - . . . . . Mojżesz . . . . 1280 -1180 pne

religie staroirańskie - . Awesta . . . . - . . . . . Zaratustra . . . . 1000? pne

taoizm - . . . Tao-te king . . . - . . . . . Lao-Tsy . . . . . 604 - 517 pne

buddyzm - . . . Dhammapada . . - . . . . . Budda . . . . . . 560 - 480 pne

konfucjanizm - . . . Księga praw . . . - . . . . . Konfucjusz . . . . 551 - 479 pne

chrześcijaństwo - . . . Nowy Testament - . . . . . Jezus . . . . . . 7/6 pne - 30 ne

islam - . . . Koran . . . . . - . . . . . Mahomet . . . . . 570 - 630 ne

Przegląd głównych religii świata

Cecha

Chrześcijaństwo

Islam

Judaizm

Hinduizm

Buddyzm

Konfucjanizm

Taoizm

Czas powstania

I w. n.e.

VII w. n.e.

1300 r. p.n.e

Różnie w zależności od tradycji

Ok. 500 p.n.e.

722-481 r. p.n.e.(Okres Wiosen i Jesieni)

Liczba wyznawców

2,1 mld

1-1,3 mld

14,5 mln

828 mln

364 mln

Różne dane

Różne dane

Bóstwo

Bóg

Allah

Jahwe

różnie w zależności od tradycji - głownie Wisznu i Śiwa

zagadnienie nie rozpatrywane przez religię

Niebo (duchy przodków)

brak lub politeizm

Założyciel

Jezus Chrystus

Mahomet

przekaz ustny

przekaz ustny

Budda Siakjamuni

Konfucjusz

Laozi

Główne założenia

Wiara w istnienie jednego Boga w trzech osobach (Bóg Ojciec, Jezus Chrystus-Syn Boży, Duch Święty). Syn Boży urodził się jako Człowiek-Mesjasz i dla zbawienia ludzi zginął ukrzyżowany i zmartwychwstał.

Allah jest jedynym bogiem, nie posiada potomstwa, a Mahomet był jego prorokiem.

Jahwe jest jedynym Bogiem i ma on zesłać Mesjasza.

wiara w reinkarnację, karmę, dążenie do nirwany (jako niebo) lub naraki (jako piekło).

Cztery Szlachetne Prawdy

Zbudowanie idealnego społeczeństwa i osiągnięcie pokoju na świecie jest możliwe pod warunkiem przestrzegania obowiązków wynikających z hierarchii społecznej oraz zachowywania tradycji, czystości, ładu i porządku.

Energia dao jest esencją wszechświata i stanowi podłoże wszelkich zmian.

Poglądy na życie po śmierci

Po śmierci człowiek jest sądzony za swoje czyny i wiarę za życia. Jeśli sąd jest dla niego pomyślny, osiąga zbawienie, co zapewnia mu szczęśliwe życie w niebie. W przeciwnym wypadku zaś, w zależności od wyznania, jego dusza umiera lub jest skazywana na potępienie, np. pełne cierpienia życie w piekle, wieczną separację od Boga.

Reinkarnacja - wszystkie istoty rodzą się ponownie, w zależności od postępowania za życia przechodząc na wyższy lub niższy poziom egzystencji.

Godni zmarli wchodzą w skład nieba - bezosobowego bytu sterującego losami świata.

Bliżej niesprecyzowane życie wieczne.

Cel i droga do jego osiągnięcia

Osiągnięcie zbawienia poprzez etyczne życie, wiarę i modlitwy.

Zakończenie cyklu ponownych narodzin i śmierci i osiągnięcie nirwany. Sposób osiągnięcia zależy od tradycji

Osiągnięcie oświecenia, zakończenie cyklu ponownych narodzin i śmierci i osiągnięcie nirwany. Sposób osiągnięcia zależy od tradycji

Wejście w skład nieba poprzez przestrzeganie niebiańskiego porządku.

Osiągnięcie szczęścia poprzez „niedziałanie” - życie w harmonii z dao i nurtem wszechświata.

Główne rytuały

modlitwa, Eucharystia

modlitwa, pięć filarów islamu

modlitwa, szabat

joga, medytacja

medytacja, tantra

szczegółowe zasady postępowania w codziennym życiu

medytacja

Święte pisma

Biblia

Koran

Tora oraz Talmud

Agamy, Brahmasutra, Dewimahatmja, Gita, Jogasutry, Manusmryti, Natjaśastra, Purany, Smryti, Upaniszady, Wedy, śastry

Pięcioksiąg konfucjański

Daodejing (Tao-te-king) oraz Zhuangzi (Chuang-tzu)

3. Etyka w systemach religijnych - zagadnienia szczegółowe

- Religie staroirańskie: zaratusztrianizm (zoroastryzm, Zaratusztra ok. 1000 pne) - prawdopodobnie (część religioznawców) od niego pochodzą podstawowe zasady chrześcijaństwa i islamu. Ahura Mazda (Ormuzd) i Angra Mainju (Aryman). Manicheizm (Mani - III w ne). Walka przeciw złu (procesy poznawcze - rozum narzędziem zbawienia) jako podstawowy obowiązek moralny. Dualizm ontologiczny a dualizm moralny. Dobro i zło a wolność człowieka. Materia jest przejawem zła. Pesymizm: zło jest wszędzie i jest wieczne. Dobre: myśli, słowa i czyny.

Awesta, tłum. P. Żyra i A. Skwara, Sandomierz 2011

Awesta, por. H. Glasenapp, Religie niechrześcijańskie, Warszawa 1966

M. Eliade, Historia wierzeń i idei religijnych, Warszawa 1988

- Braminizm i hinduizm (sziwaizm, krisznaizm, dżinizm). System pojęciowy i poziomy interpretacyjne. Źródła moralno­ści. Etyka jako podstawa życia duchowego. Postulaty moralne. Moral­ność a system kastowy, etapy życia, cele życia. Praktycyzm duchowy. Dominacja etyki indywi­dualnej nad społeczną.

Upaniszady, Warszawa-Kraków 1924.

Hymny Rigwedy, Wrocław 1971.

L. Cyboran, O etyce indyjskiej, (w:) Klasyczna joga indyjska, Warszawa 1986.

- Buddyzm. Immanentne prawo moralne świata. Aktywna forma mahajany
i pasywna hinajany. Przykazania moralności praktycznej i skutek karmiczny czynów. Funkcja mandali i mantramów. Kosmiczny charakter praw moralnych.

Dhammapada (Ścieżka prawdy), Warszawa 1925, Łódź 1948.

Buddyzm, opr. J. Sieradzan, Kraków 1987.

S. Jedynak, Etyka starożytnego Wschodu, Warszawa 1972.

- Taoizm. Tao jako droga ku moralnemu doskonaleniu. Yin i Yang jako zasady dopełniające się w tao. Opozycja wobec moralności zinstytucjonalizowanych kultur (w tym opresji modelu społeczeństwa, proponowanego przez Konfucjusza). Odrzucenie moralności jako konwencji. Ja indywidualne stanu naturalnego. Filozofia „tu i teraz" - doktryna wu-wei - niedziałania (harmonii z tao). Poznanie praw świata zapewnia spokój ducha.

Tao-te-king, (w:) Literatura na świecie" 1/1987

Taoizm, red. M. Dziwisz, Kraków 1988

- Konfucjanizm. Rola obrzędów i rytuałów. Znaczenie autorytetu - sensem życia jest wypełnianie obowiązków. Reguła złotego środka. Państwowość i niehierarchiczność moralności. Moralność praktycznego życia. Tożsamość porządku moralnego i egzystencjalnego.

Dialogi Konfucjańskie, Warszawa-Wrocław 2012, 1976

M.J. Kunstler, Sprawa Konfucjusza, Warszawa 1983.

- Judaizm. Przykazania Boskie jako metafizyczna podstawa etyki. Odrzu­
cenie determinizmu egzystencjalnego, łaski i grzechu pierworodnego.
Dekalog. Przykazania społeczne i dotyczące kultu Jahwe.

Stary Testament.

Judaizm, red. M. Dziwisz, Kraków 1989.

W. Tyloch, Judaizm, Warszawa 1987.

- Chrześcijaństwo. Nadprzyrodzone źródło zasad moralnych. Dekalog jako
podstawa moralności. Postulaty uniwersalistyczne. Moralność Nowego
Testamentu. Teologiczna interpretacja nakazów moralnych.

Nowy Testament.

Moralność chrześcijańska, red. L. Balter, Poznań-Warszawa 1987.

J. Keller, Etyka katolicka, Warszawa 1957.

- Islam. Wiara jako podstawa życia moralnego. Założenia wyjściowe etyki
Koranu. Moralność jako źródło religii arabskiej. Objawienie jako kryterium
prawdy i podstawa dla interpretacji moralnej. Postulaty moralne.

Koran, Warszawa 1986.

A. Mez, Renesans Islamu, Warszawa 1981.

Literatura

M. Klöcker, Etyka wielkich religii, Warszawa 2002

Zarys dziejów religii, pr. zbiór., Warszawa 1988.

A. Tokarczyk, Religie współczesnego świata, Warszawa 1986.

M. Eliade, Traktat o historii religii, Warszawa 1966.

CG. Jung, Podróż na Wschód, Warszawa 1989.

* * *

Kulturowe zróżnicowanie przekonań moralnych stanowi przykład inte­gracji systemu etycznego z systemem światopoglądowym. Istnieją różne stanowiska wobec problemu tej integracji. Z metodologicznego punktu wi­dzenia można wyróżnić podejście opisowe bądź normatywne. W stanowisku opisowym relatywizm kulturowy jest przeciwstawiany uniwersalizmowi.

Płaszczyzna dyskusji jest tu konstruowana przez twierdzenia empiryczne o charakterze opisowym i obejmuje relacje między partykularyzmem kultu­rowym (ludzie różnych kultur reprezentują różne przekonania moralne), a kul­turowymi powszechnikami (dyspozycje moralne ludzi z różnych kultur są identyczne, a różnice dotyczą jedynie sposobu ich przejawiania się). W sta­nowisku normatywnym relatywizm kulturowy jest przeciwstawiany absolu­tyzmowi. Dyskusje tu przeprowadzone opierają się na twierdzeniach teore­tycznych o charakterze wartościującym i dotyczą relacji między aksjologi­czną dominacją norm moralnych jednej kultury nad inną, a uznaniem rów­norzędnej wartości norm różnych kultur i przekonaniem, że w istocie nie ma systemów moralnych lepszych i gorszych.

Wykład ten jest przykładem kulturoznawczego/religioznawczego podejścia do analizy pro­blematyki społecznej. Zwraca się tu uwagę na potrzebę tolerancji przy okre­ślaniu ważności stawianych zagadnień i próbach wartościowania kulturowo różnych poglądów. Obok przedstawienia różnic uważa się za cenne omó­wienie również elementów wspólnych występujących w różnych kulturach moralnych (np. postulaty moralne, poziom praktyczny i idealny przekonań moralnych, problem autorytetu moralnego i inne).

---