POLSKA DROGA DO KAPITALIZMU (1)

• Przełom 1989 r.: konieczność przejścia od scentralizowanej gosp. planistycznej do gosp. rynkowej;

• Społ. akceptacja tego celu; spór wokół dróg jego osiągnięcia, modeli kapitalizmu, priorytetów i tempa przemian;

• Specyfika polskiej drogi: „stabilizacja przed prywatyzacją”

→ błyskawiczne przejście do gosp. rynkowej

→ jednoczesne zastosowanie wielu środków dla odblokowania rynkowych mechanizmów:

• dla umożliwienia funkcjonowania prawa podaży i popytu nastąpiło: „uwolnienie” cen, demonopolizacja państw. handlu zagr., otwarcie granic dla importu, ograniczenie wydatków państwa - zwł. subwencji i inwestycji;

• w celu zmniejszenia popytu na dobra inw. i konsumpc. i dla opanowania hiperinflacji: ograniczono dynamikę płac, podwyższono stopę proc., zredukowano zakres kredytów preferencyjnych;

• w ramach reformy pieniężnej nastąpiła: dewaluacja złotego, wprowadzenie jego wewn. wymienialności, ustabilizowanie kursu walutowego oraz reforma systemu bankowego i zagwarantowanie Bankowi Centralnemu (NBP) politycznej niezależności.

W/w przedsięwzięcia = „plan Balcerowicza”; cel: osiągnięcie równowagi rynkowej i opanowanie inflacji; priorytet uzyskuje stabilizacja gosp.

Argumenty na rzecz takiego priorytetu: prywatyzację można rozpocząć tylko w warunkach rynkowej stabilności, gdyż:

• chaos rynkowy nie sprzyja dopływowi kapitału; zwiększając ryzyko inw. - skutecznie odstręcza potencjalnych inwestorów;

• wymienialność złotówki stwarza szansę przyciągnięcia zagr. inwestorów.

Mimo to plan Balcerowicza budził wielkie emocje i kontrowersje. Miał gorących zwolenników i nieprzejednanych przeciwników.

POLSKA DROGA DO KAPITALIZMU (2)

Makroekonomiczna charakterystyka transformującej się gospodarki

BEZROBOCIE = nowa „kwestia społeczna”

• Przeszło 3 mln bezrobotnych = obciążenie finansowe gosp., zagrożenie dla pokoju społ. i dla demokracji; dramaty indyw. i konflikty rodzinne;

• pojawiło się nagle, społ-wo jest nieprzygotowane do radzenia sobie z nim

• nie jest wyłącznie skutkiem przemian; przed 1989: „bezrobocie ukryte”; niemniej sposoby i tempo transformacji pogłębiły jego neg. skutki.

HANDEL ZAGRANICZNY

• 1989-1992: dodatni bilans handlowy; 1993: ujemne saldo = 2 mlr $;

• Liberalizacja handlu zagr. → gwałtownie krytykowana; otwarcie granic dla importu = czynnik równowagi rynkowej, ale nasycenie polskiego rynku tanimi towarami zagraża produkcji krajowej (nie jest ona przygotowana do konkurencji);

• Rynki zagr. są zaś mniej dostępne dla polskich towarów:

→ po rozwiązaniu RWPG nastąpiło załamanie się rynków wschodnich;

→ państwa zachodnie (UE) przeżywają recesję i niechętnie rozluźniają protekcjonist. bariery, np. dla towarów ze stali, rolnych, tekstylnych;

• Kolejne rządy podejmowały więc środki dla ożywienia eksportu (np. cła na towary rolne)

• Po załamaniu w 1993 r., w następnych latach nastąpił wzrost eksportu (w 1994 - o 16%), wyprzedzający dynamikę PKB, ale przy wysokim imporcie - ciągle występował deficyt w handlu zagr.

• Odbiorcami prawie ¾ polskiego eksportu są kraje zachodnie.

POLSKA DROGA DO KAPITALIZMU (3)

Prywatyzacja (a)

• Szybka restrukturyzacja porządku własnościowego nie powiodła się;

• Rozbieżne interesy, upolitycznienie tego procesu, przewaga emocji nad dyskursem, popełnione błędy, ofiary społeczne - powodują cofnięcie społ. przyzwolenia, napięcia i przyhamowanie tempa przemian;

• Nacjonalizację zadekretowano i przeprowadzono natychmiast, zaś denacjonalizacja trwa całe lata; prywatyzacja transformacyjna = proces bez precedensu (prywatyzacja całej gospodarki);

• Mimo to od 1991 większość czynnych zawodowo Polaków pracuje w sektorze prywatnym, a od 1993 - powstaje tu ponad 50% PKB; ale te dane obejmują i rolnictwo.

Mała prywatyzacja = spontaniczny, oddolny proces tworzenia nowych prywatnych firm, zwł. handlowych i usługowych oraz prywatyzacja drobnych firm i sklepów państwowych (w ramach tzw. ścieżki likwidacyjnej)

→ w latach 1990-92 liczba małych i średnich przeds. (MŚP) podwoiła się (ich ilość 1992: 1,6 mln; obecnie: ok. 2,5 mln); zatrudniały one 2,6 mln osób

→ największą dynamikę wykazuje handel, w latach 1990-94 liczba sklepów wzrasta 10-krotnie.

Wielka prywatyzacja → mniej udana

• Spośród istniejących w 1994 r. 8441 średnich i dużych przeds. państwowych, w ciągu 4 lat tylko co czwarte skierowano na drogę prywatyzacji, a co dziesiąte - zmienia ostatecznie właściciela;

• Koniec 1994: istnieje 5000 przeds. państwowych

• 2001 r. : ok. 70% sprywatyzowanych przeds.

POLSKA DROGA DO KAPITALIZMU (4)

Prywatyzacja (b)

Program powszechnej prywatyzacji (PPP)₁

→ proces nieudany, przeciągany w czasie, modyfikowany

• Strategia ta przewidywała przekształcenie w I etapie 200, w II etapie 400 średnich i dużych przeds. państwowych w spółki akcyjne;

• Autorzy: „liberałowie gdańscy”, m.in. J. Lewandowski, J. Szomburg

• Uzasadnienie: sprawiedliwe upowszechnienie własności;

• lipiec 1993: Sejm uchwala zmodyfikowaną (okrojoną) wersję PPP, zwaną też programem Narodowych Funduszy Inwestycyjnych (NFI);

• realizacja PPP ciągle przesuwała się w czasie; dopiero po 2 latach, po licznych perypetiach i przeróbkach rozpoczyna się prywatyzacja 514 firm (w b. NRD Urząd Powierniczy powołany dla prywatyzacji rozwiązuje się 30.12.1994).

POLSKA DROGA DO KAPITALIZMU (5)

Prywatyzacja (c)

Program powszechnej prywatyzacji (PPP)₂

Zasady PPP

• Przeds. przekształcają się w spółki akcyjne, wszystkie akcje ma skarb państwa (nie można ich bezp. rozdzielać obywatelom, gdyż kondycja przeds. jest różna; pojawia się też kwestia zarządzania nimi);

• Zarządzanie powierzono 15 wyspecjalizowanym firmom, wyłonionym drogą konkursu spośród krajowych i zagr. grup menedżerskich i konsultingowych oraz banków;

• 514 przeds. pogrupowano w 15 „zestawów” zwanych NFI; każda firma zarządzająca kieruje 1 NFI, grupującym 34-35 przeds. (tzw. „spółki parterowe”)

• Podział akcji każdej spółki

→ 33% udziałów otrzymuje wiodący NFI (zapewnia mu to kontrolę)

→ 27% jest rozdzielonych proporcjonalnie między pozostałe NFI

→ 15% kapitału akcyjnego otrzymują bezpłatnie załogi

→ 25% zachowuje Skarb Państwa

• Skład rad nadzorczych spółek:

→ 4 przedstawicieli typuje wiodący NFI

→ 2 reprezentuje pozostałe NFI

→ 2 reprezentuje załogę spółki

→ 1 reprezentuje Skarb Państwa

• Mobilizacją do efektywności gosp. ma być sposób wynagr. kierownictwa firm zarządz.; honoraria zależą od wyników finansowych spółek;

POLSKA DROGA DO KAPITALIZMU (6)

Prywatyzacja (d) - Program powszechnej prywatyzacji (PPP)₃

• Powszechne Świadectwo Udziałowe:

→ dokument stwierdzający prawo własności części majątku należącego do NFI; jest to papier wartościowy na okaziciela (jak pieniądz), zabezpieczony przed podrobieniem;

→ przetarg na dystrybucję ŚU wygrał Bank PKO;

→ od 22.11.1995 każdy obywatel (który 31.12.1994 ukończył 18 lat) mógł odebrać ŚU; 1 rok czasu na odebranie, odnotowano je pieczęcią w dowodzie; opłata rejestracyjna: 20 zł

→ 26 mln odebranych ŚU (na 28 mln uprawnionych); początkowa wartość 1 ŚU - ok. 130 - 150 zł

→ ograniczony termin ważności ŚU; jeśli po 1 roku od zakończenia wydawania nie zostanie wymienione na akcje NFI - traci wartość;

→ ŚU były prawnie dopuszczone do obrotu publicznego; handel nimi był prowadzony przez biura maklerskie, banki, kantory walutowe; ich wart. wyznaczał rynek;

• Akcje NFI - każdy z 15 NFI sam ma formę spółki akcyjnej, której akcje dopuszczono do obrotu; jest to „spółka spółek”, tzw. fundusz inw. typu zamkniętego; każdy posiadacz ŚU do 31.12.1998 mógł je zamienić na akcje NFI, tzn. dokonać zamiany posiadanego papieru na komputerowy zapis na r-ku inw. w biurze maklerskim (dematerializacja)

• Spółki parterowe:

→ początkowo ich akcje były imienne, handlowano nimi w obrocie pozagiełdowym - niepublicznym np. między pracownikami, sprzedaż NFI;

→ aby akcje spółek parterowych, będące papierami na okaziciela, trafiły do obrotu publicznego, NFI musiały spełnić surowe wymogi: przedstawić bilanse, sporządzić prospekty emisyjne, poddać je nadzorowi Komisji Papierów Wartościowych i Giełd

POLSKA DROGA DO KAPITALIZMU (7)

Prywatyzacja (e)

Ścieżka likwidacyjna: sprzedaż całego majątku przeds. lub jego części

• Przeważa w polskiej prywatyzacji (3/4 przeds. wybrało tę drogę);

• Nie wymaga długich przygotowań;

• Nie trzeba tworzyć ciała pośredniego: jednoosobowej spółki skarbu państwa, gdzie pozycja dyrektora ulega osłabieniu;

• Przedsiębiorstwa uzyskują właścicieli sensu stricto;

• Ale - nie gwarantuje dopływu prywatnego kapitału, umożliwiającego inwestowanie

Ścieżka kapitałowa: poprzez rynek kapitałowy

• Zapewnia możl. partycypacji we własności prod. wszystkim zainteresowanym: załodze danej firmy, inwestorom prywatnym i instytucjonalnym, krajowym i zagranicznym;

• Jest procedurą skomplikowaną i pracochłonną;

• Zakłada przypływ kapitału finansowego;

• Wobec jego niedoborów i możl. korzystnych (początkowo) pozainwestycyjnych lokat kapitałowych oraz małego zainteresowania dyrektorów - była „ścieżką” rzadziej wybieraną

→ Z ekonom. punktu widzenia taka struktura polskiej prywatyzacji, która nie gwarantuje znaczącego dopływu prywatnego kapitału umożliwiającego inwestowanie, nie jest korzystna.

POLSKA DROGA DO KAPITALIZMU (8)

Prywatyzacja (f)

Upowszechnienie własności czy koncentracja kapitału?

• Teoretycznie w/w procedury transferu praw własności stwarzają szansę i załodze, i społ-wu partycypację we własności prywatyzowanego mienia państwowego;

• Skromne zasoby kapitałowe, zubożenie części społ-wa, zastój PPP nie pozwalają wykorz. tej szansy;

• W ramach „ścieżki likwidacyjnej” powstało ok. 200 nieźle funkcjonujących spółek pracowniczych; załogi podejmują w nich współodpowiedzialność za firmę; tradycje samorządowe i potrzeba uczestnictwa w zarządzaniu okazały się tu b. silne; zasięg i znaczenie ekonom. tych spółek są jednak skromne;

• Prywatyzacja w Polsce uruchomiła wyraźny trend do koncentracji kapitału; wobec wzrostu w gosp. światowej udziału kapitału w tworzeniu produktu globalnego oznacza to odsunięcie szerokich kręgów społ-wa od odpowiedzialności za dobro wspólne oraz brak warunków do kształtowania się „klasy średniej”.

Prywatyzacja nomenklaturowa: nielegalna lub na wpół legalna redystrybucja majątku państwowego na rzecz osób (związanych z dawnym, partyjnym aparatem władzy) posiadających dostęp do informacji, wpływ na obniżenie wart. aktywów przeds. lub jego wycenę oraz dostęp do środków na zakup akcji lub praw własności.

• Trudno ocenić skalę zjawiska; oburza ono opinię publ.

• Jest jednym z powodów cofnięcia społ. przyzwolenia dla prywatyzacji.

Reprywatyzacja: zwrot dawnym właścicielom niesłusznie zagarniętego majątku - niedokończona.

POLSKA DROGA DO KAPITALIZMU (9)

Społeczne koszty reform

• W polskiej transformacji (a zwł. w prywatyzacji) występuje przewaga efektu redystrybucyjnego nad poprawą efektywności gosp.;

• Następuje polaryzacja i rozwarstwienie dochodowe polskiego społ-wa; jedni zostali wyniesieni na szczyty hierarchii społ, inni- trwale upośledzeni materialnie i socjalnie;

• Sukces nie zawsze był udziałem najzdolniejszych, zaradnych i pracowitych, często był efektem indyw. przebiegłości i nieuczciwości;

• Ofiarami są często ludzie słabi, niezaradni, oszukani; płacą niespraw. wysoką cenę za dokonujące się przemiany;

• Wg różnych danych (m.in. Banku Światowego z 1994) poniżej granicy ubóstwa znalazło się aż 5,5 mln Polaków. Oznacza to: bezradność, poczucie beznadziejności, niekiedy - protesty, niepokoje społ., strajki.

POLSKA DROGA DO KAPITALIZMU (9)

Ewaluacja (a)

• Wobec splotu wzajemnie warunkujących się czynników ekonom., pol. i społ. - trudno dokonać sprawiedliwej oceny i określić, co jest skutkiem wybranej drogi reform, a co efektem „trudności obiektywnych”, np. sytuacji na rynkach zagr.; co jest efektem nieuczciwości, a co błędów itp.

• Nieuprawnione są skrajne sądy:

→ poz.: że była to jedyna możliwa droga wiodąca szybko (po 3 lub 4-letnim okresie przejściowym) i bezboleśnie do gosp. rozkwitu (por. hasło wyborcze postkomunistów z kampanii 1993: „tak dalej być nie musi”);

→ neg.: „etykietowanie” reformatorskich koncepcji hasłami: „skrajny liberalizm”, „manchasteryzm”, „monetaryzm”; zarzuty o uleganiu tajemnym siłom światowej finansjery (zgodne ze spiskową teorią historii), o wyprzedaży majątku narodowego (przeczę im redukcje polskiego zadłużenia, prolongata terminów płatności i minimalne zaang. zagr. kapitału w polskiej gosp.);

• Z drugiej strony głosy odpowiedzi na rzeczową krytykę formułowano w tonie „odgórnej wszystkowiedzy”, a na odmowę akceptacji reform reagowano obrażaniem się na społ-wo; krytyki reform niekoniecznie dokonywał polski homo sovieticus, ulegający populistycznej propagandzie.

POLSKA DROGA DO KAPITALIZMU (10)

Ewaluacja (b)

TEMPO REFORM wywoływało najwięcej kontrowersji, stąd określenie „terapia szokowa” lub „wstrząsowa”.

Argumenty „za” szybkim tempem:

• Natychmiastowe zastosowanie wielu radykalnych środków dla urynkowienia gospodarki miało stworzyć warunki dla szybkiego rozwoju. Jego owoce miały zrekompensować początkowe wyrzeczenia;

• Przeciąganie reform wydłuży wychodzenie z kryzysu i pozwoli na umocnienie się antyreformatorskich struktur;

• Polska, jako inicjator przemian w Europie Śr.-Wsch. miała 1-sza wkroczyć na drogę kapitalizmu;

• Zakładano, że trudności, konflikty i ofiary pokryje kapitał solidarnościowego entuzjazmu (społeczna akceptacja szybkich reform była wysoka: 1990 - 47% Polaków uważa, że reformy rynkowe przebiegają zbyt wolno; 13% - zbyt szybko);

• O kierunku transformacji trzeba było decydować szybko; nie było czasu na skrupulatne rozważanie alternatyw;

• Uważa się, że „plan Balcerowicza” nie mógłby zostać przyjęty przez w pełni demokratyczny, „niekontraktowy” parlament;

→ Wydaje się, że warunki polityczne i społ. akceptacja reform przemawiały za realizacją radykalnej strategii.

POLSKA DROGA DO KAPITALIZMU (11)

Ewaluacja (c)

Popełnione błędy:

• niedocenianie wagi poparcia dla reform; zbyt łatwe roztrwonienie kapitału społecznego zaufania z 1989 r.

• zła polityka informacyjna kolejnych rządów: niewiele zrobiono, aby podtrzymać gotowość uczestnictwa w przemianach, wyjaśnić sens reform, nawiązać dialog ze społ-wem;

• Elity władzy nie wypełniły swej funkcji edukacyjnej, usiłowały narzucić społ-wu swój punkt widzenia - stąd ich porażka w wyborach 19.09.1993.

(Badania z IX.1993: 45% społ-wa domaga się zwolnienia tempa reform, krytycznie ocenia dokonania, niepokoi się myślą o przyszłość; 75% badanych popiera reformy pod warunkiem większej osłony socjalnej).

MAKROEKONOMICZNA CHARAKTERYSTYKA

TRANSFORMUJĄCEJ SIĘ GOSPODARKI

- PKB: tempo zmian w %; rok poprzedni=100

• Tempo wzrostu inflacji w %: rok poprzedni=100

• Deficyt budżetu państwa - % w relacji do PKB

• Stopa bezrobocia w %

• Udział sektora prywatnego w tworzeniu PKB, w %

	1990	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999	2000	2001
PKB	-8	-7	2,6	3,8	5,2	7,0	6,0	6,8	4,8	4,1	4,0	1,0
Inflacja	585,8	70,3	43,0	35,3	32,2	27,8	19,9	14,9	11,8	7,3	10,1	5,5
Deficyt budż.		4,0	6,4	3,3	3,3	3,3	3,3	2,6	2,4	2,0	2,2	4,5
Stopa bezrob.	6,5	12,2	14,3	16,4	16,0	14,9	13,2	10,3	10,4	13,1	15,1	17,4
Sektor pryw. w PKB	30,9	42,1	47,2	52,0	53,3	60,6	62,7	67,1	69,5	70,4	71,5	72,0

---