CHARAKTERYSTYKA EKONOMII JAKO DYSCYPLINY NAUK.

• Miejsce ekonomii wśród innych dyscyplin - klasyfikacja nauk

• Nauki

• teologia - oparta na Objawieniu

• nauki oparte na rozumie

• filozofia

• nauki szczegółowe

• formalne; przedmiot: myślenie człow., prawidła myślenia, np. logika, matematyka, semiotyka

• przyrodnicze; przedmiot: przyroda nieożywiona i ożywiona, np. fizyka, chemia, biologia

• techniczne, tzn. wdrożeniowe

• humanistyczne

Klasyfikacja nauk humanistycznych - zob. schemat

• Specyfika ekonomii jako nauki humanistycznej - społecznej

• w przec. np. do nauk formalnych, pojęcia są tu niekiedy niewyraźne, desygnaty tych nauk nie są ściśle określone, np. towar, kapitał;

• badacz, pod wpływem określonego światopoglądu, przyjętej ideologii, często sam kształtuje znaczenie tych pojęć

• ten kontekst poglądów i przekonań wpływa też na wybór przedmiotu badawczego oraz na interpretację danych

• w teoriach tych nauk kryją się pewne założenia natury filozof., zwł. antropolog. (kim jest człow., społ-wo?)

• w naukach społ. elementem myślenia nauk. są dane pochodzące z obserwacji potocznej (są to uproszczone obserwacje i interpretacje)

• w związku z w/w w ekonomii (i innych naukach społ.) istnieją różne szkoły nauk. i kierunki badawcze, np. klasyczna, neoklasyczna, ordoliberalna, ekonomii instytucjonalnej itp.

Ekonomia jest nauką humanist. - społeczną, bo jej przedmiot, tj. gospodarowanie jest procesem społecznym.

Każda społeczność gospodarująca musi rozwiązać 3 podstawowe kwestie:

1/ co wytwarzać?

2/ jak wytwarzać?

3/ dla kogo wytwarzać?

Stąd jedna z definicji ekonomii: Ekonomia bada, w jaki sposób społeczeństwo gospodarujące decyduje o tym, co, jak i dla kogo wytwarzać (lub: ekonomia jest nauką o tym, jak racjonalnie podejmować decyzje w życiu gosp.)

- Ponieważ „społ-wo” odgrywa rolę w rozstrzyganiu tych kwestii, ekonomię zalicza się do nauk społ. Badają one i wyjaśniają zachowania ludzi.

- Choć ekonomia jest nauką humanist. (społeczną), sytuuje się na pograniczu nauk humanist. i ścisłych (formalnych).

- Jest nauką ścisłą nie ze względu na swój przedmiot, ale ze względu na sposób, w jaki ekonomiści analizują problemy (matematyzacja ekonomii).

• Przedmiot i cel ekonomii

Przedmiotem ekonomii jest obszar ludzkich zachowań, obejmujący produkcję, podział, wymianę, konsumpcję dóbr i usług.

Celem ekonomii jest formułowanie teorii ludzkich zachowań w gospodarce i ich weryfikacja. Można wyróżnić:

• cel czysto poznawczy: odpowiedź na pytanie, dlaczego gospodarka działa tak, a nie inaczej? Jak naprawdę ona funkcjonuje?

• cel pragmatyczny: chodzi o przewidywanie reakcji gosp. na zmianę warunków działania

• Wybrane definicje ekonomii

→ Ekonomia jest dyscypliną nauk. zajmującą się deskryptywnym, teoretycznym, pragmatycznym i normatywnym aspektem gospodarowania.

→ Ekonomia analizuje - niezbędną przy podziale pracy - koordynację zaangażowanych w gospodarowanie podmiotów gospodarujących (gosp. domowych, firm, państwa) w obszarach: prod., podział, wymiana, konsumpcja. Ponieważ dotyczy to nie tylko zdarzeń i relacji wewnątrz gospodarki narodowej, jej przedmiotem są też międzynar. stosunki gosp.

- Tę „koordynację” można badać z punktu widzenia opisu i wyjaśnienia danego stanu rzeczy (→ ekonomia pozytywna) oraz z punktu widzenia jego kształtowania (→ ekonomia normatywna).

→ Ekonomia pozytywna: ta część badań ekonom., która zajmuje się życiem gosp. takim, jakie ono jest; próbuje wyjaśniać, jak podejmuje się decyzje gosp.; bada konsekwencje zmian warunków gospodarowania i przedsięwzięć polityki gosp. Powstrzymuje się od wyrażania sądów wartościujących. Ekonomista pełni tu rolę niezależnego eksperta, określającego prawdopodobne następstwa działań gosp.

→ Ekonomia normatywna: bazuje na ustaleniach ekonomii pozytywnej; formułuje sądy wartościujące i określa jakie powinny być pewne wskaźniki ekonom., np. ceny, dochody, kierunki polityki gosp., płace minimalne itp. Sądy te zależą od preferencji, priorytetów, tradycji jednostek lub całych społeczności. Ekonomista pełni tu rolę doradczą.

• Charakterystyka problemu ekonomicznego

2 cechy otaczającego nas świata są rozstrzygające dla podejmowania działaln. gosp. (i rozwoju nauk ekonom.):

1/ świat jest skończony przestrzennie, a jego zasoby- ograniczone (np. konsument ma ograniczone zasoby pieniężne, czas);

zasoby = rzeczy wykorz. do prod. dóbr i usług; można zwiększyć ilość zasobów „odnawialnych”, ale to, co pozostaje aktualnie w naszej dyspozycji jest ograniczone. 4 kategorie zasobów:

a/ ziemia - jej powierzchnia i to, co zawiera: bogactwa naturalne, flora itp.

b/ praca - sposób wydatkowania ludzkiej energii umysłowej i fizycznej

c/ kapitał - efekt procesu gosp. przeznaczony do późniejszego wykorz. w procesie gosp.

d/ technologia - wiedza, jak można w produkcyjny sposób łączyć zasoby

+ przedsiębiorczość.

2/ ludzkie potrzeby są nieograniczone

Z (1) i (2) wynika fundamentalny dla gospodarowania fakt rzadkości. W związku z tym trzeba stale rozwiązywać szereg kwestii:

• co produkować?

• w jaki sposób (produkcja pracochłonna?, kapitałochłonna?, energochłonna?)

• kto otrzyma dobra i usługi? → problem podziału (równo?)

• jak odpowiadać na w/w pytania: indywidualnie?, kolektywnie? (problem systemu ekonomicznego)

• Alokacja zasobów, koszty alternatywne

→ Odpowiadając na pytania: co?, jak? i dla kogo? ekonomia podejmuje problem alokacji zasobów między konkurencyjne zastosowania.

→ Na pytania związane z rzadkością nie ma łatwych odp. (problem „krótkiej kołdry”).

→ Ponieważ problem rzadkości = korzeń ekonomii, stanowi niekiedy element definicyjny ekonomii.

→ Df.: Ekonomia to nauka badająca, jak ludzie radzą sobie z rzadkością, jak rozwiązują problem alokacji ograniczonych zasobów.

→ Jest to trudny problem, bo nasze decyzje co do wykorz. zasobów są uzależnione od tego, jak zachowają się inni (często nie mamy pełnej inf. na ten temat); ekonomia musi się więc zajmować także systemami komunikowania się; np. ceny rynkowe pełnią funkcje informacyjne.

→ Przy podejmowaniu decyzji związanych z ograniczonością zasobów przydatne jest pojęcie kosztów alternatywnych. Dotyczą one przyszłości (nie są to koszty już poniesione). Jeśli trzeba wybierać między wariantem A i B, to kosztem alternatywnym wyboru A są stracone korzyści wynikające z B. Koszt alternatywny wyboru jednego wariantu równa się korzyściom związanym z najlepszym z alternatywnych wariantów.

• Zakres ekonomii

→ bardzo rozległy, np. opisywanie procesów rynkowych, metody marketingu, kwestie bogactwa i ubóstwa, sposoby działania przedsiębiorstw itp.

→ Konwencjonalne problemy ekonom.: wzrost gosp., konkurencja, rynek, bezrobocie, inflacja, międzynar. problemy monetarne itp.

→ Czynnik jednoczący w/w (wyróżnik ekonomiii): ekonomiści przyjmują ogólne założenie, że ludzie wolą więcej tych rzeczy, które pragną i dążą do maksymalizacji swego dobrobytu (por. zasada gospodarczości)

Metoda ekonomii

- Ekonomia wykorzystuje metody (I) indukcyjne i (II) dedukcyjne.

Ad I - 4 etapy badawcze drogi indukcyjnej:

1/ poznawanie zjawisk gosp., czego rezultatem jest opis, w formie:

a/monografii(dokładny,szczegółowy opis, ale zaciera się obraz całości)

b/ modelu (ukazuje istotne elementy badanego zjawiska, ale jest uproszczony, schematyczny;

→ (a) i (b) winny się uzupełniać.

2/ poznanie związków łączących poszcz. zjawiska

a/ korelacyjne: stwierdzenie, „że” między zjawiskami występuje

powiązanie,np.podatki i ceny, poziom płac minimalnych i bezrobocie;

b/ funkcyjne, np. y = f (x), np. cena i popyt;

c/ kauzalne, tj. przyczynowo-skutkowe, np. wysokie cła i wzrost cen.

3/ poznanie praw życia gosp. (ekonomia = nauka nomologiczna); aby móc je poznać, zjawiska gosp. muszą się charakteryzować:

• regularnością przebiegu,

• powtarzalnością występowania

• muszą być dokładnie opisane;

Prawa ekonom. nie mają charakteru deterministycznego (choć można je próbować matematyzować) są to raczej reguły, tendencje.

4/ weryfikacja praw - ich konfrontacja z rzeczywistością.

Ad II - Dedukcja w ekonomii: analiza przebiega od b. ogólnych tez do bardziej precyzyjnych stwierdzeń.

- Etapy tworzenia teorii ekonom.:

1/ formułowanie b. ogólnych założeń, np. ludzie wolą mieć więcej czegoś niż mniej;

2/ wyprowadzanie z (1) logicznych dedukcji - hipotez co do przewidywanych sposobów zachowania się ludzi, np. z (1) można wydedukować, jak ludzie będą dzielić swój dochód przy określonych cenach (np. wielkość zakupów danej rzeczy rośnie, gdy spada cena)

3/ sprawdzenie trafności przewidywań przy pomocy obserwowanych faktów (np. czy naprawdę kupują więcej ziemniaków, gdy ich cena spada?)

Rola teorii w ekonomii

Analiza ekonom. musi być oparta o rzetelną teorię; jej wartość ocenia się na podst. faktów życia gosp.

Teoria - to model odzwierciedlający rzeczywistość, to próba odnalezienia porządku w losowych zdarzeniach życia codziennego.

Teoria ekonom. - to uproszczony model dotyczący życia gosp.; wyjaśnia, jak funkcjonuje gospodarka lub jej fragment (lub jak funkcjonowałaby w określonych warunkach). Przy konstruowaniu tych modeli często przyjmuje się pewne założenia upraszczające (np. przy prawie podaży i popytu - o jednorodności towarów). Przykładowe teorie ekonom.: cen, popytu, wzrostu gosp., koniunktur, zatrudnienia itp.

- Teoria nigdy nie jest kompletnym opisem realnego świata. Dobra teoria musi obejmować dużą liczbę danych, by móc symulować rzeczywistość. Winna dostarczać wyjaśnień przebiegu dotychczasowych zjawisk i pozwalać na przewidywanie przyszłości.

→ Problematykę ekonomii można porządkować według systemu hipotez, które konkurują między sobą przy objaśnianiu rzeczywistości gosp. Wg tego kryterium wyróżniamy w ekonomii różne szkoły: szkoła klasyczna, neoliberalna, ordoliberalizmu, keynesianizm, marksistowska, historyczna, matematyczna, instytucjonalizmu itp.

→ Inny sposób porządkowania wielości teorii: mikro- i makroekonomia

• Mikroekonomia

→ część ekonomii zajmująca się szczeg. badaniem jednego aspektu życia gosp. Koncentruje się na badaniu podejmowania indyw. decyzji, np. przez konsumentów, przedsiębiorców, firmy i ich wpływu na ilość i ceny sprzedawanych i kupowanych towarów oraz czynników prod.

→ Bada efektywną alokację rzadkich zasobów według alternatywnych możliwości ich zastosowań.

→ Zajmuje się teoriami: popytu, przedsiębiorstwa, związkami między rynkami i ogólną teorią równowagi.

→ Przykładowe kwestie mikroekonomiczne:

• co określa cenę poszcz. dóbr i usług?

• co określa wielkość produkcji poszcz. przeds. i gałęzi?

• co określa wysokość płac pracowników, stopy %, zysków firm?

• jak narzędzia polityki gosp. (wysokość płac minim., cen, ceł, podatków) wpływają na cenę i poziom prod. na poszcz. rynkach?

• Makroekonomia

→ Część ekonomii zajmująca się badaniami stosunków między dużymi systemami i podsystemami ekonom; zajmuje się tzw. zagregowanymi kategoriami, np. produkt krajowy, oszczędności, inwestycje, konsumpcja, zatrudnienie, podaż pieniądza, przeciętny poziom cen, eksport, import, płace, wzrost gosp.

→ U jej podstaw znajdują się badania mikroekonomiczne, tj. zjawiska i prawidłowości związane z poszcz. podmiotami gosp.

→ Ponieważ makroekonomia interesuje się związkami zachodzącymi w gospodarce jako całości, w swej metodzie upraszcza analizę, abstrahuje od szczegółów - w trosce o przejrzystość obrazu działania całej gospodarki.

→ Makroekonomia nie dezagreguje dóbr konsumpc. na: samochody, rowery, komputery itp., ale traktuje je jako 1 duży agregat „dóbr konsumpc.”

→ Pewne obszary teoretyczne, np. handel zagr. można przyporządkować częściowo do mikro-, a częściowo do makroekonomii. Granica między mikro- i makroekonomią nie jest sztywna.

→ 4 główne kategorie makroekonomiczne:

1/ PKB - wart. wszystkich dóbr i usług wytworzona w gosp. w ciągu 1 roku;

2/ wskaźnik cen - miernik przeciętnego poziomu cen dóbr i usług w gosp. (porównuje się ich poziom w danym okresie z jakimś okresem w przeszłości); kiedy wzrasta = inflacja;

3/ stopa bezrobocia - procentowy udział bezrobotnych w całości zasobów siły roboczej (czyli ludzi w wieku prod. gotowych podjąć pracę)

4/ wyrównany budżet.

• Nauki ekonomiczne

→ Ekonomia jest najważniejszą z nich; jest „królową” nauk ekonom.

→ Inne nauki ekonom.:

- historia gosp. - bada ewolucję procesów gosp. w czasie, np. historia gosp. Polski, rozwój stosunków towarowo-pieniężnych w późnym średn.

- ekonomia opisowa - bada konkretny przebieg współcz. procesów gosp.:

• statystyka gosp. - bada te procesy, które można ująć liczbowo

• geografia gosp. - bada procesy gosp. z punktu widzenia ich rozmieszczenia na Ziemi,

- ekonometria - nauka statystycznej weryfikacji teorii ekonom. i prognoz,

- polityka gospodarcza,

- ekonomiki, np. przemysłu, handlu, rolnictwa, budownictwa, pracy.

Nauki pomocnicze ekonomii: wszystkie nauki ekonom. (poza nią samą) oraz logika, matematyka, statystyka matemat., cybernetyka, prakseologia (nauka o skutecznym działaniu stworzona przez T. Kotarbińskiego /Traktat o dobrej robocie/; ma dla ekonomii znaczenie metodolog.; prakseolog. zasady postępowania są elementem praw ekonom.- zwł. tam, gdzie zachodzi kwantyfikacja celu i środków działaln. gosp., tzn. w gosp. towarowo-wymiennej)

• Nazwa ekonomii

→ pochodzi od Arystolelesa (384-322 przed Chr.); etymologia: gr. ojkos = dom, gospodarstwo domowe, nomos = prawo; czyli ekonomia = nauka o prawach gospodarstwa domowego.

→ Termin „ekonomia polityczna” wprowadził Antoine de Montchretieu (1575-1621); w książce Traktat o ekonomii politycznej omawia zasady gospodarstwa społecznego; gr. politikos = społeczeństwo, stąd nazwa:

→ ekonomia społeczna jest równoważna „ekonomii politycznej”. Używali jej ekonomiści w Polsce na przełomie XIX i XX w. ( po raz 1-szy: ekonomista fr. J. B. Say w 1804 r.)

→ pokrewna nazwa: nauka o gospodarstwie społecznym.

→ Nazwy „ekonomia polityczna” używano powszechnie we Francji i Anglii (później - w Rosji); stąd przejęli ją Marks i Engels oraz cała szkoła marksistowska; u Marksa była to krytyka ekonomii politycznej (tj. krytyka doktryn szkoły klasycznej).

→ Spośród marksistów jedynie Róża Luxemburg swe wykłady nazwała nauką o gospodarstwie narodowym (Volkswirtschaftslehre). Taka nazwa przyjęła się w lit. niem. Podkreśla ona specyficzną rolę narodu jako czynnika gosp., zwł. w tzw. szkole historycznej;

→ To samo dotyczy nazwy: ekonomia narodowa (Nationalökonomie)

→ Często stosuje się też nazwy ekonomia bez przymiotnika.

→ W krajach anglosaskich, od czasów Alfreda Marshalla (1842-1924) stosowana jest też nazwa ekonomika (economics), która stopniowo wyparła nazwę „ekonomia polityczna”. Łączy się z tym pewne przesunięcie akcentów w metodologii badań ekonom. W Polsce nazwy „ekonomika” używali: Adam Krzyżanowski (Założenia ekonomiki, Kraków 1919) i Edward Taylor (Wstęp do ekonomiki, Gdynia 1947).

• PODSTAWOWE POJĘCIA EKONOMICZNE

Potrzeby - pojęcie psycholog.: odczucie braku, związane z dążeniem do jego eliminacji. Są początkiem działaln. gosp., bodźcem do niej, nadają jej sens.

- Podział potrzeb - różnorodny:

→ „piramida Maslowa”: biologiczne, bezpieczeństwa, przynależności i miłości, uznania, samourzeczywistnienia, estetyczne, poznawcze;

→ 1/ potrzeby indywidualne, odczuwane i zaspokajane jednostkowo;

2/ potrzeby zbiorowe, odczuwane i zaspokajane zbiorowo, np. pragnienie pokoju społ., estetyka osiedla

→ 1/ potrzeby materialne - zaspokajane poprzez dobra materialne;

2/ potrzeby niematerialne (duchowe), np. potrzeba współżycia społ. współdziałania.

→ 1/ potrzeby pierwotne

2/ potrzeby wtórne

Charakter odczuwanych potrzeb jest zróżnicowany geogr., psychologicznie, historycznie i kulturowo.

- Ekonomię interesują potrzeby gospodarcze; nie są to tylko potrzeby materialne; także potrzeby duchowe mogą mieć gosp. charakter (np. potrzeba wiedzy → prod. wydawnicza, potrzeba wypoczynku → usługi turyst.); z drugiej strony niektóre potrzeby materialne można zaspokoić z pominięciem procesu gosp. (przez tzw. dobra wolne).

- Df.: potrzeby gosp. to takie potrzeby mat. i duchowe, których zaspokojenie wymaga podjęcia działaln. gosp. lub ma wpływ na naszą sytuację gosp.

Dobra - to materialne środki służące zaspokajaniu potrzeb ludzkich:

→ dobra wolne - bezp. dane przez przyrodę, nie wymagają „obróbki”, aby mogły zaspokajać potrzeby, np. powietrze, woda, światło; do niedawno uważano, że występują w przyrodzie w nieogr. ilości; m.in. wskutek zanieczyszczenia środowiska wiadomo, że są deficytowe (coś, co kiedyś było dobrem wolnym - może stać się dobrem gosp.)

Df.: dobra wolne - to dobra, których koszt alternatywny = 0; ich ilość jest większa, niż potrzeba do zaspokojenia potrzeb.

→ dobra gospodarcze - większość dóbr, aby mogła stać się środkiem zaspokojenia potrzeb - musi „przejść” proces gosp.; są one otrzymywane z przyrody drogą wydobywania, przetwarzania, przekształcania cech fiz., chem., biolog., przemieszczania w przestrzeni i przechowywania w czasie; ilość dóbr gosp. jest ograniczona; są one przedmiotem gospodarowania.

Klasyfikacja:

→ 1/ dobra materialne - zaspokajają potrzeby materialne,

2/ dobra i usługi kulturalne (niematerialne)- zaspokajają potrzeby

duchowe (granica między 1 i 2 - płynna);

→ 1/ dobra konsumpcyjne - zaspokajają potrzeby bezpośrednio,

2/ dobra produkcyjne- zaspokajają potrzeby pośrednio (służą do prod.

dóbr i usług konsumpcyjnych;

→ 1/ dobra (art.) 1-szej potrzeby - zaspokajają podst. potrzeby mat. człow.

2/ dobra luksusowe - zaspokajają potrzeby wyższe: komfortu, prestiżu,

→ dobra zaspokajające antypotrzeby - np. narkotyki, nikotyna

→ Inny podział dóbr:

1/ Dobra prywatne - są efektem działaln. podmiotów gospodarujących; służą do realizacji ich własnych celów; nikt poza daną osobą (gosp. domowym) nie może uczestniczyć w ich konsumpcji, która służy do maksymalizacji użyteczności tej-oto-osoby. Są one konkurencyjne w konsumpcji i wyłączne w korzyściach; są dzielone za pomocą rynków.

2/ Dobra publiczne - są niekonkurencyjne, tzn. nie ma rywalizacji w konsumpcji: mogą być jednocześnie bezpłatnie użytkowane przez wielu. Z tym wiąże się niewyłączność: nie można nikogo wyłączyć z używania tych dóbr (w przec. do dóbr prywatnych - z ich konsumpcji zostają wyłączone osoby, które nie są gotowe zapłacić określonej ceny); funkcjonują poza rynkiem;

• latarnia morska: oświetla daną przestrzeń i jest pomocą w orientacji;

• obrona narodowa: zaspokaja potrzebę bezp. każdego obywatela

• program radia i TV

Są dostarczane przez państwo, ale nie jest to ich cecha konstytutywna.

3/ Dobra zbiorowe - są to dobra dostarczone przez pewną grupę; jej członkowie skalkulowali, że swoje prywatne interesy lepiej osiągną za pomocą działań grupowych niż indyw. Są one niekonkurencyjne w konsumpcji. Stąd - problem free-riderów: opłaca się pozostawać na uboczu (nie włączać do działań własnej grupy), a mimo to korzystać z danego dobra. Np.:

• działania lobbingowe grupy biznesowej dla obniżenie podatków (wszyscy członkowie tej grupy korzystają z tego dobra)

• prywatna ochrona restauratorów przed haraczami.

Grupy interesu dostarczające dóbr zbiorowych - działają dla własnego interesu i ponoszą w tym celu koszty, nie są więc zaint. dostarczaniem dóbr publicznych, ale tzw. dóbr klubowych.

4/ Dobra klubowe - to takie dobra zbiorowe, które przynoszą korzyści wyłącznie członkom danej grupy - i tylko dla nich są to korzyści niekonkurencyjne. Powstają one w wyniku zastosowania mechanizmu wyłączania osób nie uczestniczących w działaniach zbiorowych.

→ W sferze rynku działania zbiorowe podejmują np. grupy biznesowe, zawodowe, pracownicze, konsumenckie.

→ Tylko niektóre z nich mogą być ekskluzywne, tj. mogą zastosować mechanizm wyłączania; są to tzw. grupy zaufania publicznego.

→ Grupy interesu inkluzywne nie ograniczają swej liczebności i nie stosują mechanizmu wyłączania; dobra dostarczane przez te grupy mogą być wykorzystywane przez free-riderów (co skutecznie zniechęca do uczestnictwa w takiej grupie i do ich tworzenia).

• Elementy procesu gospodarczego

1/ Kształtowanie potrzeb (? → należy raczej do dziedziny wychowania)

2/ Proces produkcji - zespół różnych czynności wykonywanych przez różne podmioty, w wyniku których powstają gotowe produkty. Do tej fazy wchodzą także wszelkie czynności org.: podejmowanie decyzji prod., organizowanie środków itp. Jest to świadoma i celowa działaln. ludzi polegająca na przekształcaniu zasobów przyrody przy pomocy śr. pracy dla zaspokojenia potrzeb ludzkich. Jest to działaln. stale się powtarzająca („proces”).

- Dochód społeczny powstaje też w sferze usług - w trakcie ich świadczenia, bezpośrednio (bez pośrednictwa dóbr mat.) zaspokaja się potrzeby ludzkie.

- Powodzenie (2) zależy od trafnego zestawienia ze sobą czynników prod., zwł. od właściwego współdziałania ludzi w tym procesie.

3/ Proces podziału (dystrybucji) dochodu społecznego = proces „wynagradzania” poszcz. czynników prod.;

• podział pierwotny - dokonuje się w przeds.;

• podział wtórny (redystrybucja) - za pośrednictwem budżetu państwa.

(3), a zwł. zakres redystrybucji zależy od systemu społ.-ekonom.

4/ Proces wymiany - w warunkach gospodarki towarowej (kiedy produkty stają się towarami) ma miejsce na rynku; odbywa się zgodnie z prawem podaży i popytu

5/ Proces konsumpcji = finalizacja całego procesu gosp. i warunek dalszego gospodarowania. Głównym podmiotem (5) jest gospodarstwo domowe. Gospodaruje się dla zaspokajania potrzeb, ale czasem jest odwrotnie - produkcja „stwarza” konsumpcję, budzi potrzeby; w ramach procesu wymiany - manipuluje się konsumentami. Rodzaje konsumpcji:

→ a/ jednorazowa, np. żywności; b/ stopniowa, np. odzieży;

→ a/ indywidualna - gdy zaspokaja potrzeby indywidualne; b/ zbiorowa - gdy zaspokaja potrzeby zbiorowe (w gosp. socjalist. - szeroki zakres.

Produkty, towary, dobra

• Rezultatem procesu prod. są gotowe produkty;

• kiedy sprzedajemy je na rynku po określonej cenie - są towarami;

• jako środki zaspokajania potrzeb - nazywamy je dobrami.

• Elementy niezbędne do produkcji

1/ Praca - świadomy i celowy ludzki wysiłek, mający na celu przekształcenie otaczającego świata przyrodniczego w świat „ludzki”.

Df.: „Praca jest to wolna choć naturalnie konieczna działaln. człow., wypływająca z poczucia obowiązku, połączona z trudem i radością, a mająca na celu tworzenie użytecznych społecznie wartości duchowych i materialnych” (Cz. Strzeszewski).

→ Pojęcie pokrewne: siła robocza= duchowa i fiz. zdolność do pracy, na którą składają się: wykształcenie, umiejętności, kwalifikacje, staż (jest to jakby „praca potencjalna”); rozpatruje się np. „zasoby siły rob.” danego społ-wa.

→ Praca ma zawsze charakter społeczny; ludzie współpracują ze sobą (kooperacja); w społ.-wie ma miejsce podział pracy: w ramach firmy, gosp. narodowej, międzynarodowy

2/ Przedmioty pracy - to, na co skierowana jest praca ludzka; to, co podlega przetwarzaniu:

a/ bogactwa naturalne, np. ziemia dla rolnika, węgiel pod ziemią, inne zasoby przyrody nie poddane uprzednim zabiegom człow.

b/ surowce - te przedm. pracy, które już zostały poddane wstępnej obróbce, ale nie otrzymały jeszcze postaci nadających się do spożycia dóbr, np. węgiel wydobyty na powierzchnię, zebrana bawełna, ścięte drzewo itp.

c/ półfabrykaty - część składowa przyszłego produktu, wymaga jeszcze pewnej obróbki, np. przędza w fabryce włókienniczej, kwas siarkowy w przem. chemicznym, cukier w fabryce czekolady

3/ Środki pracy - to, za pomocą czego człow. oddziałuje na przedm. pracy:

a/ narzędzia, maszyny, środki transportu ....

b/ wszelkie urządzenia umożliwiające produkcję, np. budynki, składy, porty, drogi, oświetlenie itp.

→ Rozróżnienie między (2) i (3) ma charakter funkcjonalny; (2) - są poddawane obróbce, (3) - służą do obróbki. Jedna i ta sama rzecz raz może być (2), raz - (3), np. ziemia dla rolnika i jako teren zakładu pracy.

→ Przedm. pracy - zwykle stają się materialną substancją produktu; a środki pracy nie wchodzą materialnie do produktu, ale „przekazują” część swej wartości, są więc uwzględniane w kalkulacji kosztów jako amortyzacja

Środki produkcji - to przedm. pracy i środki pracy razem wzięte. W ich skład wchodzą wszystkie elementy rzeczowe niezbędne w gospodarowaniu.

→ Środkami produkcji nie służą bezp. zaspokajaniu potrzeb, ale ponieważ służą temu celowi pośrednio, nazywamy je też dobrami produkcyjnymi.

→ Dobra produkcyjne nie są konsumowane, ale zużywają się w procesie prod. - podobnie jak dobra konsumpcyjne:

• albo jednorazowo (jak surowce)

• albo stopniowo (jak maszyny).

Dlatego przez analogię takie zużywanie śr. prod. nazywamy konsumpcją produkcyjną lub ich zużyciem.

→ Rozróżnienie między dobrami produkcyjnymi a dobrami konsumpcyjnymi też ma charakter funkcjonalny. Ten sam przedmiot raz jest śr. prod. (np. węgiel w kopalni czy hucie), innym razem - środkiem konsumpcji (węgiel spalany w piecu pokojowym).

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GOSPODARKI

GOSPODARKA RYNKOWA

= system, w którym alokacja środków produkcji polega głównie na interakcji między podażą a popytem.

CECHY:

• Wolność gospodarcza

• Samostanowienie

• Zasada interesu własnego

• Gospodarka pieniężna

• Ekonomiczny charakter stosunków między podmiotami gospodarczymi

• System zdecentralizowany

• Dominacja prywatnej własności czynników prod.

• Konkurencja

• Gospodarka rynkowa i gosp. kapitalistyczna to nie synonimy!

• Gospodarka kapitalistyczna jest gosp. rynkową;

• Gospodarka rynkowa może nie być kapitalistyczna (np. jako element składowy feudalizmu).

PODSTAWOWE WŁAŚCIWOŚCI SYSTEMU KAPITALIST.:

1/ od strony instytucji, czyli mniej lub bardziej sformalizowanych reguł określających działaln. gosp. oraz jej formy organizacyjne (system - to zbiór zgodnych wzajemnie instytucji gosp.);

2/ od strony utrwalonych, powtarzających się zachowań głównych podmiotów życia gosp.

Ad 1 Najważniejsze to: prywatna własność, samodzielne przedsiębiorstwo, pieniądz, rynek dóbr i czynników produkcji, ceny (w tym - płace, stopy procentowe, kursy walut), giełda papierów wartościowych, swoboda wejścia na rynek (także zagr.); czyli - jest to zespół instytucji gospodarki prywatnej, pieniężno-rynkowej, otwartej.

• Ad 2 - Główne właściwości tych zachowań:

1/ są to zachowania racjonalne, oparte na świadomym wyborze (nie - rutynowe, polegające na powielaniu rozwiązań tradycyjnych);

2/ są to zachowania rynkowe, tzn. działaln. nastawiona jest na wymianę (a nie na własne potrzeby), polega na reagowaniu w określony sposób na zmiany cen;

3/ są to zachowania polegające na dokonywaniu nakładów (w pieniądzu lub naturze) po to, aby osiągnąć nadwyżkę, zysk; zachowaniem wyróżniającym kapitalistę jest inwestowanie.

Lit. J. Beksiak, O restauracji kapitalizmu w Polsce, w: Pięć lat po czerwcu, pr. zb., Warszawa 1994

Antropologia gosp. - relacja: człowiek - gospodarka;

3 cechy tej relacji:

1/ zależność człow. od dóbr - człow. ciągle odczuwa potrzeby (powtarzalność potrzeb) i ciągle od nowa musi je zaspokajać przy pomocy dóbr

2/ rzadkość (ograniczoność) dóbr - co do ilości i jakości;

3/ trud gospodarowania - środki dla zaspokojenia potrzeb uzyskuje się „w pocie czoła” (wysiłek fiz., umysłowy, konieczność akceptacji ograniczeń związanych ze społ. charakterem gospodarki).

→ Z w/w wynika prawo i obowiązek gospodarowania:

• człow. może osiągnąć swój cel jedynie gospodarując ograniczonymi środkami (przesłanką samourzeczywistnienia jest gospodarowanie);

• konsekwencją tego jest powinność (obowiązek) gospodarowania; z drugiej strony każdy ma prawo sam troszczyć się o zaspokojenie potrzeb swoich i swej rodziny.

→ Formy gospodarowania (czyli: racjonalnego obchodzenia się z dobrami rzadkimi dla zaspokojenia potrzeb) są zmienne hist., zależne od kontekstu polityczno-etyczno-kulturowego. Zawsze jednak chodzi o to, że człow. - pozostając w relacji do przyrody i innych ludzi - zabezpiecza sobie swą egzystencję.

Antropologia gosp. - relacja: społeczeństwo - gospodarka;

• Proces gospodarowania jest procesem społ.; „społeczność gospodarująca” musi być odpowiednio zorganizowana; musi istnieć pewien ład gosp. W ekonomii wyrażają go następujące pojęcia:

→ System (model) gosp. - to pewna koncepcja teoretyczna (lub suma doświadczeń całych pokoleń) uporządkowania gospodarki - tak całościowa, jak i poszcz. jej części; jest to pewien „typ idealny”.

→ Porządek (ład) gosp. - to zrealizowany system, zespół reguł i instytucji gosp. dla urzeczywistnienia założeń systemowych.

→ Ustrój gosp. - to obowiązujące w danej „społeczności gospodarującej” (gospodarce narodowej, UE) reguły prawne życia gosp. - korelatywne do porządku gosp.

2 typy idealne sposobu organizacji „społeczności gospodarującej”:

1/ gospodarka administr. centralnie (planistyczna, nakazowo-rozdzielcza)

2/ gospodarka rynkowa (wolna) - por. w/w cechy

• Ad 1/ - Pozornie wydaje się, że na wolnym rynku jest dużo marnotrawstwa (np. na reklamę, marketing), występują duże dysproporcje, nierówności.

→ Stąd pomysł centralnego planowania: zamiast tysięcy niezależnych jednostek - jedna centrala steruje gospodarką.

→ Władza planistyczna wyznacza: co, ile, kiedy, gdzie, jak przez kogo będzie produkowane oraz jak będą dzielone dobra; zarządza i kontroluje; polecenia władz planist. są bezwzględnie obowiązujące (plan dyrektywny).

→ Celem jest ograniczenie prod. luksusowej; inw.- głównie w przem. ciężki.

→ Centralne planowanie nie sprawdziło się m.in. z tego powodu, że odgórnie stanowione ceny były sztuczne; przestały pełnić funkcję informacyjną - co prowadzi do marnotrawstwa.

→ Nastąpiła „ideologizacja gospodarki”; rezultat: „gospodarka niedoborów”; „chora praca”, gosp. absurdy - i bankructwo tego systemu.

• PLANOWANIE DYREKTYWNE

w gospodarce administrowanej centralnie (nakazowo-rozdzielczej; „gospodarce niedoborów”)

Centralny organ planujący,

np. Komisja Planowania przy Radzie Ministrów

(plany 5-letnie, plany roczne)

↓POLECENIA

Ministerstwa działowo-gałęziowe

↓POLECENIA

Zjednoczenia / Kombinaty

↓POLECENIA

Przedsiębiorstwa

• Gospodarcze konsekwencje systemu nakazowo-rozdzielczego i systemu rynkowego

SYSTEM NAKAZOWO-ROZDZIELCZY	SYSTEM RYNKOWY
		1. nieprawidłowa alokacja zasobów gosp.; centralna reglamentacja środków produkcji, dewiz, kredytów itp. 2. system nieelastyczny; nie dostosowywał struktury produkcji do potrzeb odbiorców 3. system niezdolny do absorpcji innowacji 4. hamuje inicjatywę oddolną i kreatywność 5. tendencje do ukrywania rezerw, do zniekształcania informacji gosp. dla uniknięcia wzrostu wskaźników planu 6. rozrost administracji gospodarczej 7. uniemożliwia rozwój instytucji demokracji gosp.	1. sprzyja racjonalnej alokacji zasobów gosp.; decyduje o niej wolna gra sił rynkowych 2. system elastyczny; optymalne wykorzystanie potencjału ludzkiego i materialnego 3. stymuluje innowacyjność 4. sprzyja osiąganiu korzystnych relacji między nakładami a efektami 5. skraca czas reagowania na zjawiska gosp. i podejmowania decyzji 6. sprzyja osiąganiu równowagi gosp. 7. umożliwia nieskrępowaną działalność gosp. i rozwój instytucji demokracji gosp.

• Pojęcie gospodarki

a/ Desygnat nazwy „gospodarka” (odp. na pytanie: o czym się orzeka orzekając „gospodarka”; przedmiot materialny ekonomii)

[1] Działania - dla zdobycia środków utrzymania, w których ludzie współdziałają ze sobą ...

[2] Zespół przedmiotów- urządzenia (budynki, narzędzia, aparatura, maszyny) i sposoby postępowania: technika

[3] Zespół podmiotów - krąg osób pełniących różne role: przedsiębiorcy, menedżerowie, pracownicy, konsumenci itp.

b/ Treść gospodarki (odp. na pytanie: co się orzeka orzekając „gospodarka”; przedmiot formalny ekonomii); znajduje wyraz w definicjach, np.:

„Gospodarka jest działaniem dla uzyskania środków utrzymania (a), w trakcie którego człow. pozostaje w społecznym związku z innymi (b), wybiera (c) i wykorzystuje system środków natury (d), aby spełnić się jako istota duchowo-cielesna (e).”

[a] - prawo i powinność ciągłego zaspokajania potrzeb;

[b] - konsekwencją wspólnego gospodarowania jest m.in. podział pracy;

[c] - w trakcie gospodarowania podejmuje się decyzje, dokonuje się aktów wolnego wyboru: celów, środków działania (samostanowienie podmiotu); gospodarowanie jest zawsze rozporządzaniem czymś: jest wyborem właściwych rzeczy do możliwych zastosowań; wolność na rynku oznacza:

• możl. wyboru oferowanych towarów → wolność konsumpcji

• możl. rozporządzania własnością→ wolność posiadania, prawo własn.

• możl. wyboru kontrahentów → wolność zawierania umów

[d] - ograniczone zasoby środowiska naturalnego;

[e] - gospodarka jest instrumentem do samourzeczywistnienia człow.; dostarczając środków utrzymania - czyni go wolnym, otwartym na dobra duchowe; wszystkie obszary kultury są uzależnione od dóbr gosp.; ale i w trakcie samego gospodarowania następuje samorealizacja: człow. się rozwija, podejmuje odpowiedzialność, doświadcza radości tworzenia itp. Gospodarka jest więc społecznym procesem kulturowym.

MERKANTYLIZM

(~ 1600 - 1750 r.)

= Polityka ekonomiczna państwa w epoce wczesnego kapitalizmu i odpowiadający jej makroekonomiczny system teoretyczny.

Nazwa

• fr. mercantilisme; wł. mercante - handlowiec

• rozpowszechnienie nazwy „merkantylizm” - dzięki Adamowi Smithowi

Przedstawiciele

Th. Mun, J. Child (Anglia)

A. Serra (Włochy)

B. Laffemas, J. B. Colbert, A. Montchretien (Francja)

J. Justi, J. Sonnenfels (Niemcy)

A. M. Fredro, W. Gostkowski, P. Grabowski, J. Grodwagner, M. Kopernik, S. Zaremba (Polska)

• Kontekst gospodarczy, społeczny i polityczny

• Gospodarka przedindustrialna XV - połowa XVIII w.

• Bardzo wolny, prawie niezauważalny wzrost gospodarczy i wzrost liczby ludności

• Ekspansja handlowa; handel zagr. = główny czynnik gosp.

• Rozpad zależności opartych na systemie feudalnym

• Zmiana mechanizmów stratyfikacji społ. (zamiast urodzenia i reguły dziedziczenia - reguła bogactwa i stanu posiadania)

• Wyłanianie się nowych warstw i klas: nowe grupy rzemieślników, kupców, robotników rolnych, pracowników manufaktur

• Wzrost zamożności stanu kupieckiego

• Proces tworzenia państw narodowych

• Wzrost potęgi wielkich terytorialnie państw

• Świecki „oświecony absolutyzm”

• Umacnianie władzy królewskiej monarchii absolutnych: utrzymywanie najemnej armii i lokalnej biurokracji

• Podbój krajów zamorskich

• Zasada monopolu w handlu ze swoimi koloniami

• Interwencjonizm gosp. państwa, regulacja życia gospodarczego

• Nacjonalistyczne koncepcje życia gospodarczego

→ Zapotrzebowanie na teorię handlu i teorię regulowanej gospodarki

Kontekst ideowy

• XVI/XVII w.: następuje „odczarowanie świata” (M. Weber): rozpad chrześcijaństwa, pluralizacja światopoglądów, obecność świeckich sytemów światopogl., początek procesu sekularyzacji

• Ład społeczny przestaje dysponować nadprzyr. sankcją; postrzega się go jako dzieło ludzkiej mądrości, jako efekt niemal socjotechnicznej umiejętności godzenia sprzecznych interesów.

• Społeczeństwo jest agregatem antagonistycznych jednostek

• Państwo to nie naturalna wspólnota, ale kreacja władcy (por. „Książę” N. Machiavellego), który okazał się dostatecznie silny, by narzucić innym swą wolę

• Bez silnego władcy i prawodawstwa następuje rozkład życia społecznego, chaos, a lud przekształca się w motłoch

• Rozpowszechnienie się postaw indywidualistycznych. Jednostki pozbawione kulturowego zakorzenienia i paternalistycznej opieki socjalnej /w ramach średniow. wspólnot gosp./, poddane procesowi prywatyzacji światopoglądu, coraz bardziej będą zdane na własną inicjatywę i kierowanie swym losem.

Podstawowe twierdzenia

• Zapasy metali szlachetnych są najważniejszą miarą dobrobytu narodu: jego bogactwa i potęgi. Polityka gosp. państwa polega głównie na gromadzeniu bogactwa pieniężnego (złota, srebra)

• Źródłem gromadzenia metali szlachetnych jest - obok kopalnictwa - głównie handel

• W gospodarce narodowej niezbędna jest przewaga eksportu nad importem, czyli dodatni bilans handlowy

• Aby zapewnić sobie rynki zbytu i dodatni bilans handlowy, niezbędne jest posiadanie kolonii

• Aby kolonie stanowiły rynki zbytu dla metropolii i aby były źródłem zaopatrzenia w surowce, konieczny jest zakaz zakładania w nich manufaktur

• Bogactwo i potęga państwa zwiększa się przez zubożenie sąsiada (teza oparta na sukcesach epoki ekspansywnego, awanturniczego kapitalizmu kupieckiego)

• Niechęć do konkurencji jako źródła zbędnego ryzyka

• Interwencjonizm gosp. - opieka nad rodzimą produkcją:

• monopolistyczna kontrola cen

• wprowadzenie wysokich ochronnych ceł zewnętrznych

• znoszenie typowych dla feudalizmu ceł wewnętrznych

• przywileje i subwencje dla wybranych grup producentów, zwłaszcza życzliwe nastawienie wobec stanu kupieckiego

• dbałość o infrastrukturę: drogi, kanały

ODMIANY

Merkantylizm - ANGLIA, za panowania Elżbiety I

• Państwowa kontrola pracy i jej warunków

• Państwo ustala ceny

Colbertyzm - FRANCJA

(Jean B. Colbert, 1619-1683, fr. mąż stanu za Ludwika XIV, reformy finansowe, w dziedzinie przemysłu, oświaty)

• Cel: zwiększenie bogactwa Francji przez jej uprzemysłowienie

• Centralizacja państwa, zniesienie przywilejów prowincji i miast, podporządkowanie ich jednolitemu prawodawstwu

• Państwo umacnia gildie, organizuje przekopywanie kanałów, wznoszenie gmachów publicznych, uprawę nieużytków

• Uproszczenie miar i wag, reforma systemu podatkowego, zniesienie ceł wewnętrznych

• Utworzenie akademii nauk - dla kierowania nauką i sztukami pięknymi

Kameralizm - PRUSY, za rządów Fryderyka Wielkiego, od 1740

• Cel: zdyscyplinowanie narodu, mobilizacja do maksymalizacji osiągnięć; odbudowa kraju zniszczonego i wyludnionego po wojnie 30-letniej

• Daleko idąca interwencja państwa w gospodarkę narodową (wobec braku kolonii, handel - na drugim planie)

• Wprowadzenie w życie zasad skutecznego administrowania państwem dla zapewnienia bezpieczeństwa kraju

• Drobiazgowa regulacja i kontrola każdego przejawu życia obywateli (od pracy na roli po obrzędy religijne)

• Rozwój statystyki, pierwsze spisy ludności

• Aktywna polityka ludnościowa państwa

• Rozbudowa państwowych manufaktur

• Wspieranie modernizacji rozwoju rzemiosła i handlu

• Ewaluacja

• Koncepcja działalności gosp. jako gry o sumie zerowej (korzyść jednostki lub kraju jest równoznaczna ze stratą drugiej strony, jeden zyskuje, drugi traci)

• System woluntarystyczny; wola ludzka, zwłaszcza wola polityczna decyduje o rozwoju ekonomicznym

• Prymat polityki nad gospodarką

• Praktyki protekcjonistyczne ograniczały aktywność handlową; państwa europejskie wyrządzały sobie wzajemnie szkody w dziedzinie handlu

• Utożsamienie pieniądza z kapitałem (gospodarka cierpiała na chroniczny brak kapitału rzeczowego; merkantylizm - koncentrując się na tworzeniu bogactwa - niewiele wniósł do rozwiązania problemów w makroskali)

• Przyspieszenie kapitalistycznego uprzemysłowienia, orientacja na przemysł i handel (jako twory ludzkiej woli); rolnictwo - w cieniu

• Silna państwowa reglamentacja i kontrola

• Państwo przejmuje znaczną część profitów - silny fiskalizm; wzmocnienie monarchii absolutnych

FIZJOKRATYZM

(od ~ 1750 r.)

= Nurt opozycyjny wobec doktryny i praktyki merkantylizmu:

• reakcja przeciw merkantylistycznej reglamentacji i kontroli życia gospodarczego,

• krytyka „opiekuńczej represji”,

• polemika z ograniczaniem wolności przemysłu i handlu przez interwencje państwa

Nazwa

• gr. physis = natura; kratos = władza;

= Nurt uznający dominującą rolę natury w życiu gospodarczym

Przedstawiciele - głównie: szkoła francuska

• Fr. Quesnay (lekarz nadworny Ludwika XV), P. Du Pont de Nemours, V. R. Mirabeau, A. Turgot

• w Polsce: A. Popławski, H. Stroynowski, J. S. Dembowski, H. Kołłątaj; główny postulat: zniesienie pańszczyzny

Elementy filozofii społecznej:

= Filozofia naturalizmu, oparta na odkryciach naukowych Newtona

• Społecznością ludzką, tak jak światem fiz., rządzi kilka prostych praw;

• W świecie istnieje dobroczynny porządek, oparty na prawie natury; należy przystosować się do naturalnych praw;

• Deizm: Bóg jako „Wielki Zegarmistrz”;

• Nie należy kierować procesami społ., bo można zniszczyć ten porządek;

• Koncepcja natury: nie tyle „pierwotny”, ile „normalny” stan ludzkości;

• Teza epistemologiczna: porządek naturalny poznaje się nie empirycznie (przez obserwację faktów), ale drogą introspekcji;

• Tezy antropologiczne: wolność osobista, swoboda działania (w tym - prawo własności), autonomia jednostki wobec tradycji, instytucji religijnych i polit., interes własny (jako główny bodziec działalności gosp. i warunek jej efektywności), jednostki mają te same naturalne uprawnienia (choć różne zdolności), człowiek jest przeznaczony do życia społ.;

• Koncepcja społeczeństwa: suma jednostek; cel: zabieganie o wzrost dobrobytu, tj. wzrost szczęśliwości;

• Koncepcja władzy i rządu: zło konieczne; legitymizacją rządu jest umowa społeczna; jego interwencje należy ograniczyć do minimum; rząd ma zabezpieczać naturalne prawa człowieka przed kolizją z prawami innych; najlepsza forma rządu: monarchia dziedziczna;

• Zadania gospodarcze rządu:

• zabezpieczenie wolności handlu i nieograniczonej konkurencji (zniesienie wszystkich monopoli)

• dystans wobec gospodarki, ma interweniować tylko dla zapewnienia swobodnego działania naturalnego porządku rzeczy.

→ → → Koncepcja laissez-faire

Doktryna (makro)ekonomiczna

• Koncepcja laissez-faire (powolić działać)

Komplikująca się sfera gosp., obejmująca rosnącą liczbę jednostek, coraz trudniej poddaje się regulacji ze strony: tradycji, obyczaju i władzy politycznej. Zasada laissez-faire jest formą odczytania tych zmian.

• Centralne idee :

1/ wolność gospodarowania, stąd postulaty:

• zniesienie wewnętrznych barier celnych, czyli (m.in.) uwolnienie handlu zbożem od ograniczeń wprowadzanych w interesie kupców, a wbrew interesowi właścicieli ziemskich;

• zniesienie państwowych synekur i monopoli oraz ustaw dających przywileje klasie kupców i rzemieślników, kosztem rolnictwa;

• zniesienie systemu merkantylistycznych umów, spółek, porozumień z państwem (gdyż jest to sprzeczne z prawem naturalnym)

2/ koncepcja obiektywnych i niezmiennych praw naturalnyc w ekonomii

• Rolnictwo - najważniejszą częścią gospodarki (por. niżej)

• Statyczne pojmowanie gospodarowania - okresowo powtarza się okrężny obieg procesu produkcji i dystrybucji między 3 sektorami: właścicielami ziemi - farmerami - pozarolniczą „klasą jałową” (rzemieślnicy, przemysłowcy, kupcy)

• „Teoria jednego podatku” = podatek nakładany na posiadłości gruntowe, nie powinien przekraczać 1/3 „produktu netto”

• Ewaluacja

• Fizjokratyzm = wewnętrznie spójny system; najważniejsze elementy: koncepcja porządku naturalnego i „produktu netto”

• Fizjokraci to prekursorzy szkoły klasycznej; wywarli wpływ na Adama Smitha i Dawida Ricardo

• Rolnictwo - najważniejszą częścią gospodarki

• rozwój gospodarczy i społeczny następuje tylko dzięki rolnictwu;

• tylko uprawa ziemi jest działalnością produktywną;

• wszelkie bogactwo pochodzi z rolnictwa, gdyż

→ w handlu przed i po transakcji mamy ten sam towar (nic do niego nie dodano);

→ w przemyśle dodaje się jedynie pracę do płodów ziemi, a więc też nie powstaje nic nowego;

• produkcją jest raczej wytwarzanie pewnej nadwyżki („produkcja netto”, „produkcja czysta”) niż samo wytwarzanie; ziemia daje produkt przewyższający potrzeby uprawiających ją; dzięki tej nadwyżce możliwy jest handel, rzemiosło, przemysł;

• cywilizacja rozpoczęła się od rolnictwa; wraz z nim nastało życie osiadłe, nastąpił wzrost liczby ludności, ukształtowały się: własność i rząd;

• preferowanie wielkich, farmerskich gospodarstw rolnych;

• kontekst teologiczny: „tworzenie” produktów rolnych jest dziełem Boga, handel i manufaktura są dziełem człowieka, przetwarzają jedynie płody rolne

• kontekst „ducha czasu”:

• powszechny sentyment dla natury i pierwotnej prostoty,

• ujmowanie prawa naturalnego jako „porządku naturalnego”; uprawę ziemi i hodowlę zwierząt cechuje „naturalność”; czynności te wyznaczają: pory roku, cykle wegetacji, zjawiska atmosferyczne, a nie „sztuczne” umowy czy koncesje; ponieważ działalności kupieckiej nie przysługuje taka „naturalność”, przypisano jej jedynie rolę wspomagającą przy tworzeniu bogactwa;

• oburzenie na nędzę ludności Francji

MERKANTYLIZM I FIZJOKRATYZM: Elementy wspólne

• Systemy racjonalistyczne lub empiryczne (a nie spekulacyjne), niezależne od autorytetu tradycji i religii,;

• Systemy deklarujące badanie „praw natury” kierujących przyrodą, jednostką, społeczeństwem;

• „Prawo naturalne” to porządek koniecznych, niezależnych od człowieka praw dotyczących jednostki i społeczeństwa;

• Racjonalne są te reguły gospodarowania, które są zgodne z tymi naturalnymi koniecznościami;

• Człowiek winien poddać się tym prawom - w imię moralnie słusznego postępu ludzkości; stawianie oporu, obstawanie przy tradycyjnych sposobach gospodarowania - to przejaw niewiedzy i niedouczenia - szkodzi dobru wspólnemu

• Systemy nie tylko teoretyczne, ale zawierające praktyczne reguły reorganizacji świata w imię „Postępu i Dobra ludzkości”

• zamiar budowy lepszego świata doczesnej egzystencji, nowego ładu społ.: zgodnego z naturą, a więc rozumnego, gwarantującego wolność i szczęście jednostki oraz harmonię interesów indyw. i zbiorowych;

• Nadrzędną wartością (głównie w fizjokratyzmie) jest autonomia jednostki;

ADAM SMITH (1723-90)

„ojciec” ekonomii; twórca szkoły klasycznej

• Szkot, profesor filozofii moralnej na uniw. w Glasgow

• zwolennik koncepcji porządku naturalnego i liberalizmu

• przedstawiciel tzw. szkockiego oświecenia

• 1776: Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów; dzieło to zawiera elementy filozofii politycznej, filozofii moralnej i teorii ekonomicznej; w ujęciu Smitha stanowią one jednolitą i spoistą koncepcję

FILOZOFIA POLITYCZNA ADAMA SMITHA

• Nawiązanie do doktryny fizjokratów (którą oni przejęli od Locke'a, Monteskiusza i Hume'a) o istnieniu naturalnego i dobroczynnego porządku, przenikającego wszechświat i zjawiska społeczne;

• Człowiek nie jest w stanie zmienić tego porządku, a więc nie powinien usiłować to czynić;

• Atak na restryktywną działalność państwa, zalecaną przez merkantylistów; postulat natychmiastowego uchylenia wszelkich przepisów państwowych ograniczających handel i przemysł;

• Szczęście ludzkości i „bogactwo narodów” najszybciej osiąga się przez wprowadzenie całkowitej wolności przemysłu i handlu;

• System nieskrępowanej konkurencji pozwala zharmonizować życie gosp. z dobroczynnym porządkiem natury;

• Filozofia pol. łączy się tu z teorią ekonom; Smith nie oddzielał polityki od ekonomii (tak jak to zrobił w przypadku etyki i ekonomii);

• Funkcje państwa

1/ obrona obywateli przed ingerencją obcych państw (bezp. zewnętrzne)

2/ przestrzeganie prawa i sprawiedliwości, zwł. ochrona praw własności (bezp. wewnętrzne)

3/ utrzymanie niektórych urządzeń publicznych, prowadzenie robót publicznych, troska o edukację

→ Koncepcja państwa jako „stróża nocnego”, „państwa minimum”

• W/w = teorie laissez faire; były głównym elementem liberalizmu ekonomicznego i indywidualizmu politycznego, który dominował w Europie w I połowie XIX w.

FILOZOFIA MORALNA ADAMA SMITHA - „Teoria sympatii” (oddźwięku uczuciowego)

• Związek teorii moralnej z ekonomią: ekonom. analiza podziału pracy i filozof. analiza sympatii - to dwa aspekty (ekonom. i moralny) tego samego faktu zrzeszania się, opartego na stosunku wzajemności i wymiany

• Teza antropologiczna - człowiek jest istotą jednocześnie

1/ potężną i twórczą

2/ słabą i niepełną

dopiero relacja wzajemności (spontaniczna, pozaracjonalna) tworzy całość;

• Według „teorii sympatii” (oddźwięku uczuciowego) rozwój moralny możliwy jest dlatego, że ludzie są wzajemnie dla siebie „zwierciadłami”. Dzięki temu altruistyczne zachowania doznają aprobaty i ulegają pozytywnemu wzmocnieniu;

• „Zwierciadłem” dla jednostek jest też społeczeństwo;

• Koncepcja „Bezstronnego Obserwatora”: proces emocjonalno-intelektualnego oddziaływania społeczeństwa na jednostkę; jednostka traktuje społ-wo jako widza, który spoglądając z zewnątrz na jej postępowanie, pochwala je lub potępia;

• Bez społ-wa jednostka nie byłaby w stanie ocenić swego postępowania i charakteru, jego piękna lub brzydoty (tak jak bez zwierciadła nie znałaby swej twarzy);

• Podmiot, jednostka konstytuuje się dzięki temu „zwierciadłu”; nie ma ludzkiego „ja” poza społeczeństwem; nawet uświadomienie sobie własnego interesu wymaga bycia w społ-wie; jednostka otrzymuje od natury jedynie pewne zadatki - zdolności, które rozwija w społ-wie

TEORIE EKONOMICZNE ADAMA SMITHA - Ogólna charakterystyka

• W Bogactwie narodów moralna zasada wzajemności przybiera postać ekonom. zasady wymiany; jednostka potrzebuje innych nie tylko dla aprobaty swego postępowania, ale i dla zaspokojenia swych potrzeb mat.

• Bezstronnym Obserwatorem w życiu gosp. jest RYNEK, który pozwala jednostce sprawdzić jakość własnej pracy i odkryć, czy jest potrzebna społ-wu; rynek jest zwierciadłem, w którym reguluje ona swe działania ekonom. (tak jak w oczach domniemanego „obserwatora” regulowała swe działania moralne);

• Smith ma ambicje uniwersalistyczne, dąży do odkrycia „istoty” systemu gosp.; reguły wymiany są ostatecznymi siłami decydującymi o bogactwie narodów; są one „naturalnymi” zasadami samoregulującej się gosp.

• Ostatecznym źródłem wszelkiego bogactwa i rzeczywistą miarą wartości jest PRACA; zapoczątkowanie długiej dyskusji w ekonomii nad płacami, zyskiem, procentem i rentą; wg Smitha:

1/ płace - to wynagr. za pracę, ich wysokość wyznacza popyt i podaż na rynku pracy, bo praca jest towarem

2/ zyski - to wynagr. za kapitał

3/ procent jest częścią zysków, która powstaje z wypożyczenia kapitału

4/ renta jest wynagr. dla właścicieli ziemi

• Dogłębna analiza podziału pracy (pierwsza tak szeroka analiza od czasów Państwa Platona); kształtuje się on żywiołowo, jest skutkiem pewnej skłonności natury ludzkiej do wymiany i handlu; jest procesem koniecznym, ale bardzo powolnym;

• Znaczenie Adama Smitha

→ otwarł nową epokę przez swój atak na merkantylizm

→ opracował pierwszy wielki, systematyczny traktat ekonomii;

→ obrona systemu laissez faire i nieskrępowanej konkurencji

• Koncepcja społeczeństwa ekonomicznego

• Społeczeństwo ekonomiczne efektywnie i harmonijnie współdziała na rzecz wspólnego „bogactwa”. Funkcjonuje w systemie rynkowym, tj. w strukturze społ-ekonom., której elementy (jednostki, grupy) współpracują ze sobą mimo braku centralnego organu zarządzania;

• Bogactwo narodów opisuje i tłumaczy całość życia gosp. w kategoriach ładu, który nie jest aplikacją jakiegoś projektu. Ten ład wynika w sposób naturalny z funkcjonowania reguł wymiany rynkowej; transakcje wymienne są dokonywane między jednostkami, z których każda dąży do własnych korzyści;

• Kontekst aksjologiczny koncepcji A. Smitha (zwł. „niewidzialnej ręki) = kontekst filozofii Oświecenia;

→ naczelna idea: autonomia, ona decyduje o postępie

→ zerwanie ze starym porządkiem feudalnym miało być wyzwoleniem jednostki z ograniczeń narzucanych przez tradycję, obyczaj, religię (ich symbolem było państwo);

→ nowy porządek ekonom. polega na tym, że jedn. nie jest związana statusem wyznaczonym przez reguły obowiązujące w cechach czy innych stowarzyszeniach; jest kimś, kto ma prawną władzę zawierania umów;

• Koncepcja „niewidzialnej ręki”

• = pewna stała prawidłowość, właściwa i dla przyrody, i dla życia społ.; ma wyrażać wolę osiągania celów, wyznaczonych przez Boga; są to też reguły komunikacji i kooperacji wykształcone w toku ewolucji;

• Kształtujący się żywiołowo porządek nie jest tworem jakiegoś projektu. Pomyślność ogółu tworzy się samorzutnie

→ bogactwo narodu nie jest konsekwencją jakiegoś planu;

→ gospodarujące jednostki nie kierują się chęcią osiągnięcia wspólnego celu; kierują się „naturalną” chęcią osiągnięcia własnych korzyści;

• Mechanizm konkurencji sprawia, że efekty jednostkowych działań (choć ich intencją nie jest dobro wspólne) prowadzą w konsekwencji - w dłuższej perspektywie - do bogactwa społ.;

• Pomyślność społ-wa jest wypadkową jednostkowych działań, lecz nie wynika z jednostkowych zamierzeń;

• Mechanizm konkurencji jest w stanie „wymusić” zgodność interesów prywatnych ze społeczną efektywnością gospodarowania;

• Racjonalnie gospodarujące jednostki, kierujące się „naturalną” chęcią zysku i realizacji własnych interesów nie mogą do swego celu dążyć inaczej, niż przez działania jak najbardziej efektywne; jest to tożsame z maksymalizacją bogactwa społecznego;

• Podstawa tego rozumowania: interes społ-wa pokrywa się z sumą interesów jego członków; zaspokajanie potrzeb indyw. oznacza zaspokojenie potrzeb całego społ.-wa;

• Wniosek: harmonia jednostkowych interesów w gospodarce rynkowej tworzy „ład samorzutny” (termin. F. von Hayek'a);

• W życiu społ. (zwłaszcza w gospodarce) funkcjonują racjonalne reguły, które są „mądrzejsze” od wiedzy, którą dysponują jednostki;

Typy argumentacji na rzecz „niewidzialnej ręki”

• „Niewidzialna ręka” jest metaforą gospodarki rynkowej;

• Teza o rynkowej samoregulacji jest fundamentalną przesłanką tezy o efektywności i racjonalności gosp. rynkowej i o jej ekonom. wyższości wobec innych systemów gospodarowania;

• Niejednolitość (3 typy) argumentacji na rzecz „niewidzialnej ręki”:

1/ Argumentacja utylitarystyczna

→ ANTROPOLOGIA, bazująca na brytyjskim Oświeceniu (D. Hume):

• Ludźmi kierują „naturalne skłonności” (instynkty, uczucia, impulsy), sprowadzające się do zaspokajania egoistycznych interesów - wcześniejsze niż namysł, refleksja, rozumowanie;

• Jest to ujęcie emotywistyczne, człowiek jest istotą „nieracjonalną”; istotą odczuwającą instynktowne potrzeby;

• W/w = przyrodnicza (mechanistyczna) koncepcja natury ludzkiej, jednoznacznie determinująca postępowanie jednostek;

• Wynika z tego, że na czyny ludzkie nie można nakładać kwalifikacji moralnej; postępowanie egoistyczne jest uniwersalne i niezmienne, a więc nie może być winą czy grzechem;

• Zadanie filozofa: rozpoznanie i opis tych mechanizmów;

• Argumentacja ta skupiona jest wokół „zasady użyteczności” J. Benthama i J. S. Milla: czyny są dobre, jeśli przyczyniają się do szczęścia (tj. przyjemności, braku cierpienia), a złe, jeśli powodują nieszczęście ;

• Wolny rynek jest miejscem, w którym zaspokojenie utylitarnego instynktu przyjemności producenta (tj. sprzedaż po najwyższej cenie) łączy się harmonijnie z zaspokojeniem opozycyjnego instynktu przyjemności konsumenta (kupno po cenie najniższej); pożądana harmonia tworzy się dzięki wzajemnie akceptowanym i korzystnym dla obu stron kompromisom, przetargom, wymianie;

2/ Argumentacja racjonalistyczna

• System reguł rynkowych jest częścią szerszego, rozumnego porządku wszechrzeczy; w wersji racjonalizmu metafizycznego ten porządek jest dziełem Stwórcy (deizm) bądź immanentną cechą rzeczywistości;

• Empiryczna różnorodność zjawisk i procesów gosp. nie jest chaosem lub ciągiem przypadkowych zdarzeń; stanowi odbicie logicznej struktury rzeczywistości;

• Moralna słuszność działań oraz ich racjonalność ekonom. zależą od stopnia, w jakim odpowiadają one regułom życia społ., pojmowanym uniwersalistycznie, tj. niezależnie od warunków hist.-kulturowych;

• Ta racjonalistyczna racja tłumaczy i sankcjonuje nierówności materialne i różnice społeczne; są one efektem indyw. niedostosowania się poszczególnych jednostek (z powodu braku kompetencji i wiedzy) do reguł tego porządku;

3/ Argumentacja ewolucjonistyczna

• Mechanizmy rynkowe są wynikiem pewnych procesów kulturowych; kumulują w sobie „istotę” zachodniego dziedzictwa i wyrażają końcowy, ostateczny etap rozwoju zachodniej cywilizacji;

• Wolny rynek, wraz z „wbudowanym” weń mechanizmem „niewidzialnej ręki” - to „naturalny” produkt przeszłości, powstały wskutek różnych zdarzeń i okoliczności (np. oświata staroż. Grecji i Rzymu, działaln. kościołów chrz., polityka amerykańskich kolonii), powiązanych łańcuchem zależności przyczynowo-skutkowych;

• Wolny rynek jako najwyższy etap rozwoju - w sensie specjalizacji i podziału pracy, wzrostu integracji społ. i poszerzenia sfery indyw. wolności, jest ucieleśnieniem dokonującego się w społ-wie postępu;

• Ta myśl jest podstawą słynnej periodyzacji dziejów ludzkości na: 1/ wiek myśliwych, 2/ wiek pasterzy, 3/ wiek rolnictwa, 4/ wiek handlu;

• W dziejach ludzkości wykształciły się naturalne mechanizmy kooperacji i komunikacji, koordynujące egoist. i sprzeczne działania jednostek;

• Sytuacja umożliwiająca ukształtowanie się równowagi rynkowej symbolizowanej mechanizmem „niewidzialnej ręki” tworzyła się w sposób niezauważalny;

• Doniosłą rolę odegrała przy tym ang. tradycja common law (prawa zwyczajowego), instytucje parlamentaryzmu, monarchii i demokracji, arystokracja i moralny rygoryzm brytyjskiego systemu wychowania;

• Społ-wo cywilizacji kapitalist. oraz charakterystyczny dlań typ osobowości: bourgeois - są rezultatem skomplikowanego procesu ewolucyjnego; jest to jednak rezultat ucieleśniający najwyższy stopień ekonom. i moralnej doskonałości;

• Cechy osobowości jednostki: motyw korzyści własnej, lojalność wobec rynku, tradycji, religii, prawa, generalna niechęć do zmian reguł życia społ.

• Swobodne więzi między ludźmi tworzą się dzięki ewolucyjnie ukształtowanemu podziałowi pracy;

• Istnieją „naturalne” mechanizmy samodoskonalenia się struktur społ., a więc deprecjonuje się rolę polityczną rządów i odmawia sensu projektom całościowych reform;

• Nierówności w obrębie społ-wa czy dysproporcje między społ-wami uzyskują tu uzasadnienie - jako stany rzeczy, których obecność i zanikanie wynika z praw ewoluowania tych całości;

→ Koncepcje A. Smitha były rozwijane w szkole klasycznej przez J. B. Say'a, Th. Malthusa, D. Ricardo, J. S. Milla

• ZASADA GOSPODARCZOŚCI

Nazwy: zasada gospodarczości (ZG), z. gospodarności, z. najmniejszego wysiłku, z. ekonomiczna, z. racjonalnego gospodarowania, z. ekonomii, z. racjonalnego działania, z. wydajności, z. rządności;

Spory formalne wokół ZG: zasada?, teoria?, paradygmat?, model?; zasada istotna, płodna teoretycznie czy banalna?

Geneza:

• od początku historii ludzkości w działalności gosp. ludzie posługiwali się rozumem, działali wg pewnych reguł, co pozwoliło minimalizować nakłady, bądź maksymalizować efekty;

• uświadomienie sobie tej prawidłowości i jej pierwsze sformułowanie nastąpiło dopiero w XVIII w. i zbiegło się (nie przypadkiem) z kształtowaniem się ekonomii jako nauki

ZG = przesłanka metodologiczna ekonomii

• Nauki ekonom. przyjmują dziś założenie o racjonalnym działaniu podmiotów gospodarujących; cała metoda ekonomii opiera się na ZG;

• ZG przesądziła o rozstrzygnięciu sporu co do statusu metodolog. ekonomii - czy jest ona nauką:

→ idiograficzną, czyli ograniczającą się do opisu pewnych niepowtarzalnych zjawisk; albo

→ nomologiczną, czyli nie tylko opisującą rzeczywistość, ale stwierdzającą powtarzalne zależności w badanych procesach.

• Ekonomia jest nauką generalizującą, poszukuje związków między badanymi zjawiskami i szuka w nich prawidłowości.

• Zasadność takiego wniosku bazuje właśnie na założeniu, że człow. w swej działaln. gosp. postępuje racjonalnie, że działania gosp. cechują pewne prawidłowości (a nie wyłącznie przypadek, kaprys, okoliczności).

• Jest to działanie, w którym człowiek chce osiągnąć maksimum celu przy danych środkach lub przy danym celu minimalizuje środki (= ~ ZG).

Ujęcie szkoły klasycznej

• F. QUESNAY (fizjokrata) - 1-sze sformułowanie ZG: „osiągnąć możliwie największy wzrost zadowolenia przez możliwie największe zmniejszenie wydatków stanowi doskonałość postępowania ekonomicznego” (O pracy rzemieślników, 1766)

• A. SMITH: uznaje złożoność motywów ludzkiego postępowania, ale w dziedzinie gospodarki dominuje interes jednostki, klasy czy stanu, zwany też egoizmem (altruizm dominuje w moralności); jest to naturalna skłonność człow., jej realizacja jest dobroczynna;

• OGÓLNIE KLASYCY:

→ Uzasadnieniem prawidłowości w życiu gosp. jest kierowanie się przez ludzi szczególnymi motywami (są one cechami natury ludzkiej), tj. chęcią uzyskania maximum korzyści;

→ Podział na motywy gosp. (egoistyczne) i inne (altruistyczne) izoluje zjawiska gosp., wyodrębnia jakby „gospodarczą” część duszy ludzkiej, oddziela ekonomię od innych nauk.

• J. S. MILL: przedstawił koncepcję homo oeconomicus (człowieka gospodarczego) jako założenie teorii ekonomii; wg niego w działaln. gosp. przeważają tzw. motywy gospodarcze, będące kombinacją 2 cech:

1/ dążenia do bogactwa

2/ psychologicznej prawidłowości, że woli się korzyść większą od mniejszej;

To pożądanie bogactwa jest obiektywnym faktem psycholog., podstawowym dla natury ludzkiej. Jest to pragnienie uzyskania największej ilości bogactwa najmniejszym nakładem pracy i poświęcenia (= ~ ZG).

Człow. pragnie bogactwa nade wszystko, czyli homo oeconomicus kieruje się zasadą chciwości.

Dalszy rozwój ujęcia klasycznego

→ Modyfikacja konstrukcji J. S. Milla, np.

• C. MENGER: motywy egoist., dążenie do osobistych korzyści - to najpotężniejszy instynkt ludzki; ekonomia jest więc nauką uczącą badać i rozumieć przejawy ludzkiego egoizmu;

• W. S. JEVONS: zadaniem działaln. gosp. jest takie zaspokajanie potrzeb, aby dostarczyć maksimum przyjemności najmniejszym wysiłkiem; czyli ekonomia jest rachunkiem przyjemności i przykrości.

Polscy ekonomiści zajmujący się ZG (m.in.):

• Adam Krzyżanowski (z. rządności): ma ona zastosowanie i poza ekonomią, w wielu dziedzinach, m.in. w technice;

• Edward Taylor: źródeł ZG szukał w filozofii greckiej, w hedonizmie;

• Oskar Lange: (z. gospodarności, z. racjonalnego działania)

Krytyka klasycznego ujęcia

• Koncepcja homo oeconomicus jest karykaturą żywego człowieka;

• Koncepcja ta wyrosła na podłożu filozofii hedonistycznej, utylitarnej, indywidualistycznej XVIII w. (głównie na gruncie filozofii i psychologii J. Benthama);

• Nieprawda, że człow. w swej działaln. gosp. kieruje się wyłącznie motywami egoistycznymi; motywy są wielorakie, np. przetrwanie firmy, ryzyko, twórczość i inne;

• ZG w ujęciu klasyków (i ich epigonów) była zasadą

1/ merytoryczną, tj. określającą, co jest treścią dążeń człow., jakie cele sobie stawia (egoistyczne, maksimum bogactwa i osobistych korzyści); analizowano ZG psychologicznie, w kontekście motywów działania;

2/ obiektywną, tj. dowodzono, że w/w egoist. motywy charakteryzują wszystkich ludzi wszystkich czasów, że należą do natury człow., mają walor powszechności, stałości i bezwzględności.

→ Takie ujęcie jest błędne, niezgodne z rzeczywistością;

→ Błędne w klasycznym ujęciu, np. u Quesnay'a, było też określanie jej jednym zdaniem, jako jednocześnie dążenie do maksimum korzyści przy minimalizacji środków (wg E. Taylora takie ujęcie jest logicznie sprzeczne).

Sformułowanie pozytywne

• Punkt wyjścia: działaln. gosp. jest działalnością świadomą i celową. Człowiek w życiu gosp. działa racjonalnie, jest homo sapiens, homo rationalis (a nie homo oeconomicus); ZG jest konsekwencją intelektualnej natury człow., który - mając do czynienia z alternatwnymi celami i ograniczonymi środkami - rozważa relacje nakładów do wyników;

• Dążenie do maksymalizacji efektów jest podstawowe dla teorii ekonomii, ale nie jako motyw psycholog., tylko jako zasada formalna, nie mająca nic wspólnego z egoizmem czy cnotą gospodarności;

• Bez względu na treść tego, co uważa się za godne dążenia do maksimum, działanie zgodne z ZG jest dążeniem do uzyskania możliwego w danych warunkach maksimum rezultatów z rozporządzalnych środków.

• „Zasada formalna” znaczy, że motywy działaln. gosp. i jej cele są obojętne, przyjmuje się je jako dane; przedmiotem zainteresowań ekonomisty jest działanie gospodarcze jako takie;

• ZG należy formułować ostrożnie, unikać sformułowań psychologizujących i określeń łączących w jednym zdaniu maksimum rezultatu i minimum środków;

• Właściwe sformułowanie ZG winno zawierać dwie części:

1/ Zasada formalnej maksymalizacji (zasada wydajności: z danego zasobu rozporządzalnych środków podmiot racjonalnie gospodarujący dąży do uzyskania maksimum efektów;

2/ Zasada najmniejszego środka (zasada oszczędności): do danego celu (uznanego przez podmiot gospodarujący za wartościowy) dąży się przy minimalizacji nakładów, czyli „najkrótszą drogą”;

Interpretacja subiektywna

• ZG ma rację bytu jedynie w interpretacji subiektywnej (a nie - obiektywnej, jak uważali klasycy), tzn. wybór jakiegoś celu wywołuje jako usprawiedliwienie tego wyboru przekonanie subiektywne o racjonalności użytego środka do celu;

• Modyfikacja treści ZG:

1/ Człowiek poświęcając dany środek pragnie uzyskać z niego maksimum rezultatu, jakie uważa subiektywnie za możliwe (zasada wydajności)

2/ Człowiek postawiwszy sobie cel zmierza do jego osiągnięcia najmniejszym według swego rozumienia kosztem (zasada oszczędności);

• Sformułowanie formalno-subiektywne ZG abstrahuje zatem od:

• celów konkretnych jednostek,

• od merytorycznego sposobu postępowania tych jednostek.

• ZG jako zasada subiektywnej racjonalności pełni rolę pożytecznego aksjomatu teoret. ekonomii. Choć twierdzenie, że człow. z definicji działa racjonalnie, jest banalne, to spełnia ono pożyteczną funkcję w ekonomii.

• Choć nie każdy człow. „tu i teraz” rzeczywiście działa racjonalnie, to nie można podważyć powszechności dążenia do działania subiektywnie racjonalnego. To dążenie cechuje i jednostki, i org. podejmujące decyzje.

• ZG jako (banalna) prawda subiektywna dotyczy człow. racjonalnego idealnie, natomiast konkretny człow. zbliża się jedynie do tego ideału.

Kalkulacja ilościowa celu i środków przy realizacji ZG

• Człowiek dążąc w procesie gospodarowania albo do maksimum efektów, albo do minimum środków, ujmuje te wielkości ilościowo, a nie jakościowo. Nakłady i wyniki poddaje kalkulacji ilościowej, wyraża je liczbowo. W metodologii ekonomii jest to „taksonomiczny” punkt widzenia.

• Pełna kwantyfikacja celu i środków ma miejsce dopiero w gosp. towarowo-pieniężnej, ale i w gosp. naturalnej występuje ta tendencja.

• W trakcie ewolucji co do zakresu kwantyfikacji celu i środków wyróżniamy w historii gospodarczej 2 typy idealne:

1/ gospodarka naturalna (zamknięte gospodarstwo domowe)

• Produkcja i dystrybucja są nastawione na bezp. zaspokajanie potrzeb.

• Wielkiej rozmaitości potrzeb odpowiada wielorakość celów działaln. gosp. (zdobycie pożywienia, odzieży, broni, ozdób itp.); te cele są ustalone przez zwyczaj, moralność, aprobowane przez religię, prawo.

• Środki dla realizacji tych celów (czyli technika działaln. gosp.) ustala się przez zbiorowe dośw., niejako metodą „prób i błędów”, żywiołowo. Następuje poniekąd „naturalny dobór” środków (skuteczne się zatrzymuje, nieskuteczne - odrzuca).

• Tak ustalone cele i odpowiadająca im technika (zespół środków) są przekazywane przez tradycję. Każde nowe pokolenie przejmuje cele i technikę poprzedniego pokolenia. Jest to zwyczajowa (tradycyjna) działaln. gosp.

2/ gospodarka towarowo-pieniężna

• Następuje zerwanie bezp. związku działaln. gosp. z zaspokajaniem potrzeb. Działaln. gosp. rozpada się na 2 odrębne rodzaje działalności:

1/ działalność zarobkowa: produkcja towarów i ich sprzedaż dla uzyskania dochodu pieniężnego;

2/ działalność w gospodarstwie domowym.

• Tworzy się nowy układ celów działalności gosp.:

→ w gospodarstwie domowym cele są dalej wyznaczane przez bezp. potrzeby; są one wielorakie - odpowiednio do wielorakości potrzeb (pożywienie, odzież, mieszkanie, rozrywki itp.)

→ działalność zarobkowa ma teraz tylko 1 cel: uzyskanie dochodu pieniężnego.

• Tworzy się swoista struktura celów: jeden cel (dochód pieniężny) staje się środkiem realizacji wszystkich innych celów.

• Ponieważ przy działaln. zarobkowej występuje tylko jeden cel, wszystkie środki tej działaln. (cała jej technika) zostają podporządkowane temu jednemu, wspólnemu celowi. Następuje więc integracja środków przez wspólny cel (w gosp. nat. występuje i wielorakość celów, i środków).

• Występuje też pełna kwantyfikacja celu i środków, wyrażona w jednolitych jedn. miary - w jedn. pieniężnych. Zarówno cel działaln. zarobkowej wyraża się ilościowo (w pieniądzu), jak i wszystkie nakłady (początkowo wyrażano je w jedn. fizycznych: funty, łokcie, sztuki, a potem też w jedn. pieniężnych).

• Powstaje zatem możliwość ilościowego porównania osiągniętego celu i zużytych środków i wyrażenia rezultatu tego porównania w pieniądzu.

• W formacjach przedkapitalistycznych współmierność nie jest jeszcze pełna, bo nie obejmuje nakładów pracy. Dopiero gdy w kapitalizmie zaczęto traktować siłę roboczą jak towar, czyli jako element kosztów wyrażony w jedn. pieniężnych - następuje całkowita współmierność celu i środków działaln. gosp.

• Ilościowe porównanie dochodu pieniężnego z poniesionym kosztem znajduje wyraz w kategorii zysku.

• Ta możl. kwantyfikacji celu wywołuje dążenie do maksymalizacji zysku, tj. do realizacji celu w największym możliwym w danych warunkach wymiarze ilościowym (zgodnie z ZG), albo też - dążenie do optymalnego zużycia środków, do wykluczenia ich marnotrawstwa.

Nauki o racjonalnym działaniu

• ZG to zasada wszelkiego działania ludzkiego, nie tylko gosp. Dotyczy więc różnych dziedzin racjonalnego postępowania człow. Wszędzie człow. dąży albo do maksymalizacji efektów, albo do minimalizacji nakładów. Dlatego ZG określa się też jako zasadę prakseologiczną racjonalnego działania. Nazwano ją „ZG” tylko dlatego, że po raz 1-szy została ona sformułowana na gruncie ekonomii.

• ZG nie jest czymś specyficznym dla życia gosp.; gdziekolwiek działaln. jest racjonalna, a cel ilościowo wymierny - wszędzie tam obowiązuje ZG, np. w technice, w strategii i taktyce wojennej itp.

• Odrębna nauka zajmująca się racjonalnym działaniem = prakseologia. Systematyczne opracowanie jej podstaw → T. Kotarbiński (Traktat o dobrej robocie).

• Prakseologia jest „logiką racjonalnego działania”; zajmuje się metodami wnioskowania występującymi przy racjonalnym działaniu. Formułuje tzw. „kategorie prakseologiczne”, czyli ogólne pojęcia dotyczące racjonalnego działania, np. cel, środek, metoda, czyn, plan, sprawność, skuteczność, wydajność, oszczędność itp. Ustala też relacje między tymi kategoriami, zwane „prakseologicznymi zasadami postępowania”.

• Spokrewnione z prakseologią gałęzie badań:

1/ analiza operacji

2/ nauka o programowaniu

3/ cybernetyka, czyli nauka traktująca w sposób abstrakcyjny o układach elementów powiązanych stosunkami wzajemnego oddziaływania; cybernetyka rozkłada je na łańcuchy przyczyn i skutków, formułując matem. związki między przyczynami i skutkami i w ten sposób bada przebieg procesów przyczynowo-skutkowych w tych układach.

• Wszystkie te dyscypliny są dla ekonomii naukami pomocniczymi.

EWOLUCJA TYPÓW GOSPODAROWANIA I INSTYTUCJI GOSP. W PRZEKROJU HISTORYCZNYM

Zamknięte gospodarstwo domowe (naturalne)

• Historycznie 1-szy, prosty „model” gospodarki;

• I prod., i konsumpcja mają charakter wspólnotowy (rodzinny, rodowy);

• Surowce do prod. mają charakter „dóbr wolnych” (nie kupuje się ich, tylko „bierze” z tego, co dostarcza przyroda;

• Producent jest jednocześnie konsumentem tego, co wytworzył; wspólnota produkuje dobra wyłącznie na własny użytek;

• Stosunki gosp. polegają na współpracy;

• Podział pracy - tylko w obrębie wspólnoty, wynika z faktu współdziałania; nie ma on charakteru gosp. (nie ma rozliczeń z tego tytułu); nie jest to też tzw. społeczny podział pracy

• Podmiotowość gosp. członków wspólnoty dotyczy obowiązku pracy, a nie własności; wszystkie dobra są albo wolne, albo stanowią własność wspólnoty.

→ Stopniowo kształtują się INSTYTUCJE SPOŁ, które wywołują całkowitą przemianę tego modelu gospodarowania:

Społeczny podział pracy; Zadecydowało o nim kilka czynników:

• nierównomierny rozdział surowców naturalnych,

• różnice w uzdolnieniach i przyg. fachowym ludzi (początki specjalizacji),

• wzrost liczby ludności,

• rozwój potrzeb, tendencja do wzrostu stopy życiowej.

W związku z tym rozpoczyna się proces wymiany, następuje „zagęszczenie” stosunków gosp. i ich terytorialne poszerzenie.

Własność indywidualna lub grupowa - przeciwieństwo powszechnej współwłasności. Chodzi tu o:

• własność ziemi - choć ziemia przez długie wieki nie była przedmiotem wymiany (wcale lub w niewielkim zakresie), była ona podstawą władzy, jej posiadanie miało skutki społ.-ustrojowe;

• własność surowców i produktów.

Rezultatem w/w jest wyraźny podział na producentów i konsumentów. Obaj uczestniczą w procesie wymiany; pojawia się problem sprawiedliwości w stosunkach wymiennych.

Pieniądz - jako środek wymiany, ułatwia wymianę i sprawiedliwe porównanie wymienianych wartości, ale stwarza nowe problemy:

• sam staje się przedmiotem wymiany, gromadzenia pieniądza stwarza trudności na rynku

• operacje bankowe, procent od pożyczki, lichwa: czy godziwe?

• pojawia się praktyka „psucia pieniądza”.

Rynek -jego powstanie zostało przyspieszone przez podział pracy i pieniądz

• Producent nie pracuje już (tylko) na bezpośrednie zamówienie, ale swą podaż dostosowuje do rozmiarów i jakości popytu; zaczyna się produkcja „na rynek”, a produkowane dobra stają się towarami;

• Rodzi się problem właściwej (słusznej) ceny rynkowej; kształtuje się ona pod wpływem podaży i popytu i może być różna od ceny umownej między producentem a konsumentem.

Pośrednik (kupiec) - jako nowy podmiot gosp. pojawia się równolegle do wymiany rynkowej:

• zajmuje się rozeznaniem rynku, określa wielkość i jakość popytu;

• poszukuje producentów, wpływa na wielkość ich produkcji;

• zapoznaje konsumenta z towarem, dostarcza mu zamówienie.

→ Wobec możliwych nadużyć, problematyka sprawiedliwej wymiany znajdowała się w okresie przedkapitalist. w centrum uwagi etyki; zawód kupca traktowano podejrzliwie, cechował go niski stopień prestiżu.

→ Kupcy przyczynili się do rozszerzenia rynku: terytorialnego i przedmiotowego (nowe towary). Podejmowali dalekie i niebezp. wyprawy handlowe. Ryzyko staje się jednym z elementów procesu gosp., uwzględnianym w rozliczeniach i w mor. ocenie ustalonej ceny. Podejmuje je i kupiec, i wierzyciel, i przedsiębiorca. Ryzyko staje się kategorią ekonom., przesłanką decyzji gosp.

Rolnictwo - też podlega przekształceniom; zależność oparta na przemocy (niewolnictwo) ustępuje zależności opartej na własności: zależność poddańcza, czynszowa, różne formy kolonatu.

Rzemiosło - ewoluuje w kierunku kapitalist. form produkcji:

• Dopóki było zamknięte w murach miejskich, cechy mają władzę nad rzemieślnikami i możliwość reglamentacji prod.; pośrednik ma tu związane ręce;

• Pod koniec średniowiecza następuje osłabienie systemu cechowego, prod. rzemieśln. przekracza mury miejskie, a kupiec zaczyna pełnić funkcje nakładcy, a potem - organizatora prod.

→ Pojawiają się 1-sze formy kapitalistycznej organizacji prod. i zupełnie nowy model gospodarowania: kapitalistyczny.

Produkcja nakładcza: kupiec kupuje surowce, zleca rzemieśln. wykonanie określonej ilości i jakości towarów, odbiera towar i płaci mu za pracę.

Manufaktura, czyli zakład prod. rzemieśl. poza murami miasta nie podlegający cechowi - też jest organizowany przez kupca. On dostarcza nie tylko surowców (jak w prod. nakładczej), ale i narzędzi, organizuje prod. i zbyt.

→ Są to początki tzw. kapitalizmu handlowego. Wraz z nim kształtują się 2 nowe formy podmiotowości gosp.:

1. robotnik, czyli prac. najemny, wynagradzany za pracę i zależny gosp. od przedsiębiorcy,

2. przedsiębiorca, tj. jednocześnie organizator prod., i nakładca, finansujący prod. (narzędzia, surowce, ziemię, wynagr. za pracę).

→ Czyli kupiec przekształcił się w przedsiębiorcę, a rzemieślnik (lub pozbawiony ziemi chłop) w robotnika.

→ Równolegle funkcjonuje dawny model kupca i rzemieślnika.

→ Pytania etyczne: o sprawiedliwą „cenę” pracy (płacę) i dochód kupca.

Fabryka - jest efektem ewolucji manufaktury, kiedy dokonano w niej techn. podziału pracy; pracownicy wykonują różne czynności, a w efekcie powstaje gotowy wyrób. Nastąpił tu ogromny wzrost wydajności pracy.

Mechanizacja produkcji w fabryce: proste czynności zastępuje się maszynami; nowe moce prod. zwielokrotniają wydajność;

• Skutek: obniżenie rangi człowieka w prod.., jego społ. degradacja; człow. tylko obsługuje maszynę, wykonuje proste, powtarzające się czynności, co obiera mu inwencje i radość twórczą;

• Równocześnie warunki pracy stają się b. ciężkie (por. Quadragesimo anno: „z fabryki materia wychodzi udoskonalona, a człow. pomniejszony”)

Warunki pracy - stają się elementem tzw. kwestii robotniczej

• Stopniowo ulegają poprawie, gdyż:

→ Przedsiębiorcy chodzi o wysoką wydajność, a poprawa warunków wpływa na wydajność;

→ Pracownik jest zainteresowany swoim zdrowiem fiz. i psych. oraz samorealizacją, więc też domaga się poprawy warunków;

• Powstają nowe dyscypliny nauk. zajmujące się humanizacją warunków pracy: higiena pracy, ergonomia, psychologia i socjologia pracy

W związku z mechanizacją prod., która wymaga dużych nakładów kapitał. następuje dalsza modyfikacja modelu kapitalist. Ponieważ akumulacja kapitału dla uruchomienia prod. przekracza możl. 1 przedsiębiorcy,

• powstają spółki przemysłowo-handlowe:

• najpierw rodzinne, łączące kapitał bogatych rodów,

• potem - spółki kombinowane, gdzie kapitał jest gromadzony za pośrednictwem banków.

→ Konsekwencją tego jest dalsza specjalizacja podmiotów gospodarujących

• kapitalista - jest dostarczycielem kapitału;

• przedsiębiorca - dysponuje kapitałem, org. prod., odpowiada za nią;

• menedżer - wykonuje prace kierownicze i wykonawcze

Dalsze konsekwencje ewolucji kapitalizmu:

• Następuje proletaryzacja społeczeństw, pojawia się bezrobocie;

• Powstaje rynek pracy i tendencja do traktowania pracy jako towaru;

• Powstaje rynek kapitałowy, gdyż i pieniądz staje się towarem, przedm. obrotu, a stopa proc. odgrywa rolę podobną do ceny na rynku towarów.

Przy końcu XIX w. pojawia się kolejna faza rozwoju gosp.: kapitalizm grupowy (wg socjalistów: „imperializm”); tworzą się związki przedsiębiorstw: kartele, syndykaty, trusty, koncerny, holdingi itp.

POLSKA DROGA DO KAPITALIZMU

• Przełom 1989 r.: konieczność przejścia od scentralizowanej gosp. planistycznej do gosp. rynkowej;

• Społ. akceptacja tego celu; spór wokół dróg jego osiągnięcia, modeli kapitalizmu, priorytetów i tempa przemian;

• Specyfika polskiej drogi: „stabilizacja przed prywatyzacją”

→ błyskawiczne przejście do gosp. rynkowej

→ jednoczesne zastosowanie wielu środków dla odblokowania rynkowych mechanizmów:

• dla umożliwienia funkcjonowania prawa podaży i popytu nastąpiło: „uwolnienie” cen, demonopolizacja państw. handlu zagr., otwarcie granic dla importu, ograniczenie wydatków państwa - zwł. subwencji i inwestycji;

• w celu zmniejszenia popytu na dobra inw. i konsumpc. i dla opanowania hiperinflacji: ograniczono dynamikę płac, podwyższono stopę proc., zredukowano zakres kredytów preferencyjnych;

• w ramach reformy pieniężnej nastąpiła: dewaluacja złotego, wprowadzenie jego wewn. wymienialności, ustabilizowanie kursu walutowego oraz reforma systemu bankowego i zagwarantowanie Bankowi Centralnemu (NBP) politycznej niezależności.

W/w przedsięwzięcia = „plan Balcerowicza”; cel: osiągnięcie równowagi rynkowej i opanowanie inflacji; priorytet uzyskuje stabilizacja gosp.

Argumenty na rzecz takiego priorytetu: prywatyzację można rozpocząć tylko w warunkach rynkowej stabilności, gdyż:

• chaos rynkowy nie sprzyja dopływowi kapitału; zwiększając ryzyko inw. - skutecznie odstręcza potencjalnych inwestorów;

• wymienialność złotówki stwarza szansę przyciągnięcia zagr. inwestorów.

Mimo to plan Balcerowicza budził wielkie emocje i kontrowersje. Miał gorących zwolenników i nieprzejednanych przeciwników.

Makroekonomiczna charakterystyka transformującej się gospodarki

BEZROBOCIE = nowa „kwestia społeczna”

• Przeszło 3 mln bezrobotnych = obciążenie finansowe gosp., zagrożenie dla pokoju społ. i dla demokracji; dramaty indyw. i konflikty rodzinne;

• pojawiło się nagle, społ-wo jest nieprzygotowane do radzenia sobie z nim

• nie jest wyłącznie skutkiem przemian; przed 1989: „bezrobocie ukryte”; niemniej sposoby i tempo transformacji pogłębiły jego neg. skutki.

HANDEL ZAGRANICZNY

• 1989-1992: dodatni bilans handlowy; 1993: ujemne saldo = 2 mlr $;

• Liberalizacja handlu zagr. → gwałtownie krytykowana; otwarcie granic dla importu = czynnik równowagi rynkowej, ale nasycenie polskiego rynku tanimi towarami zagraża produkcji krajowej (nie jest ona przygotowana do konkurencji);

• Rynki zagr. są zaś mniej dostępne dla polskich towarów:

→ po rozwiązaniu RWPG nastąpiło załamanie się rynków wschodnich;

→ państwa zachodnie (UE) przeżywają recesję i niechętnie rozluźniają protekcjonist. bariery, np. dla towarów ze stali, rolnych, tekstylnych;

• Kolejne rządy podejmowały więc środki dla ożywienia eksportu (np. cła na towary rolne)

• Po załamaniu w 1993 r., w następnych latach nastąpił wzrost eksportu (w 1994 - o 16%), wyprzedzający dynamikę PKB, ale przy wysokim imporcie - ciągle występował deficyt w handlu zagr.

• Odbiorcami prawie ¾ polskiego eksportu są kraje zachodnie.

Prywatyzacja

• Szybka restrukturyzacja porządku własnościowego nie powiodła się;

• Rozbieżne interesy, upolitycznienie tego procesu, przewaga emocji nad dyskursem, popełnione błędy, ofiary społeczne - powodują cofnięcie społ. przyzwolenia, napięcia i przyhamowanie tempa przemian;

• Nacjonalizację zadekretowano i przeprowadzono natychmiast, zaś denacjonalizacja trwa całe lata; prywatyzacja transformacyjna = proces bez precedensu (prywatyzacja całej gospodarki);

• Mimo to od 1991 większość czynnych zawodowo Polaków pracuje w sektorze prywatnym, a od 1993 - powstaje tu ponad 50% PKB; ale te dane obejmują i rolnictwo.

Mała prywatyzacja = spontaniczny, oddolny proces tworzenia nowych prywatnych firm, zwł. handlowych i usługowych oraz prywatyzacja drobnych firm i sklepów państwowych (w ramach tzw. ścieżki likwidacyjnej)

→ w latach 1990-92 liczba małych i średnich przeds. (MŚP) podwoiła się (ich ilość 1992: 1,6 mln; obecnie: ok. 2,5 mln); zatrudniały one 2,6 mln osób

→ największą dynamikę wykazuje handel, w latach 1990-94 liczba sklepów wzrasta 10-krotnie.

Wielka prywatyzacja → mniej udana

• Spośród istniejących w 1994 r. 8441 średnich i dużych przeds. państwowych, w ciągu 4 lat tylko co czwarte skierowano na drogę prywatyzacji, a co dziesiąte - zmienia ostatecznie właściciela;

• Koniec 1994: istnieje 5000 przeds. państwowych

• 2001 r. : ok. 70% sprywatyzowanych przeds.

Program powszechnej prywatyzacji (PPP)

→ proces nieudany, przeciągany w czasie, modyfikowany

• Strategia ta przewidywała przekształcenie w I etapie 200, w II etapie 400 średnich i dużych przeds. państwowych w spółki akcyjne;

• Autorzy: „liberałowie gdańscy”, m.in. J. Lewandowski, J. Szomburg

• Uzasadnienie: sprawiedliwe upowszechnienie własności;

• lipiec 1993: Sejm uchwala zmodyfikowaną (okrojoną) wersję PPP, zwaną też programem Narodowych Funduszy Inwestycyjnych (NFI);

• realizacja PPP ciągle przesuwała się w czasie; dopiero po 2 latach, po licznych perypetiach i przeróbkach rozpoczyna się prywatyzacja 514 firm (w b. NRD Urząd Powierniczy powołany dla prywatyzacji rozwiązuje się 30.12.1994).

Zasady PPP

• Przeds. przekształcają się w spółki akcyjne, wszystkie akcje ma skarb państwa (nie można ich bezp. rozdzielać obywatelom, gdyż kondycja przeds. jest różna; pojawia się też kwestia zarządzania nimi);

• Zarządzanie powierzono 15 wyspecjalizowanym firmom, wyłonionym drogą konkursu spośród krajowych i zagr. grup menedżerskich i konsultingowych oraz banków;

• 514 przeds. pogrupowano w 15 „zestawów” zwanych NFI; każda firma zarządzająca kieruje 1 NFI, grupującym 34-35 przeds. (tzw. „spółki parterowe”)

• Podział akcji każdej spółki

→ 33% udziałów otrzymuje wiodący NFI (zapewnia mu to kontrolę)

→ 27% jest rozdzielonych proporcjonalnie między pozostałe NFI

→ 15% kapitału akcyjnego otrzymują bezpłatnie załogi

→ 25% zachowuje Skarb Państwa

• Skład rad nadzorczych spółek:

→ 4 przedstawicieli typuje wiodący NFI

→ 2 reprezentuje pozostałe NFI

→ 2 reprezentuje załogę spółki

→ 1 reprezentuje Skarb Państwa

• Mobilizacją do efektywności gosp. ma być sposób wynagr. kierownictwa firm zarządz.; honoraria zależą od wyników finansowych spółek;

• Powszechne Świadectwo Udziałowe:

→ dokument stwierdzający prawo własności części majątku należącego do NFI; jest to papier wartościowy na okaziciela (jak pieniądz), zabezpieczony przed podrobieniem;

→ przetarg na dystrybucję ŚU wygrał Bank PKO;

→ od 22.11.1995 każdy obywatel (który 31.12.1994 ukończył 18 lat) mógł odebrać ŚU; 1 rok czasu na odebranie, odnotowano je pieczęcią w dowodzie; opłata rejestracyjna: 20 zł

→ 26 mln odebranych ŚU (na 28 mln uprawnionych); początkowa wartość 1 ŚU - ok. 130 - 150 zł

→ ograniczony termin ważności ŚU; jeśli po 1 roku od zakończenia wydawania nie zostanie wymienione na akcje NFI - traci wartość;

→ ŚU były prawnie dopuszczone do obrotu publicznego; handel nimi był prowadzony przez biura maklerskie, banki, kantory walutowe; ich wart. wyznaczał rynek;

• Akcje NFI - każdy z 15 NFI sam ma formę spółki akcyjnej, której akcje dopuszczono do obrotu; jest to „spółka spółek”, tzw. fundusz inw. typu zamkniętego; każdy posiadacz ŚU do 31.12.1998 mógł je zamienić na akcje NFI, tzn. dokonać zamiany posiadanego papieru na komputerowy zapis na r-ku inw. w biurze maklerskim (dematerializacja)

• Spółki parterowe:

→ początkowo ich akcje były imienne, handlowano nimi w obrocie pozagiełdowym - niepublicznym np. między pracownikami, sprzedaż NFI;

→ aby akcje spółek parterowych, będące papierami na okaziciela, trafiły do obrotu publicznego, NFI musiały spełnić surowe wymogi: przedstawić bilanse, sporządzić prospekty emisyjne, poddać je nadzorowi Komisji Papierów Wartościowych i Giełd

Ścieżka likwidacyjna: sprzedaż całego majątku przeds. lub jego części

• Przeważa w polskiej prywatyzacji (3/4 przeds. wybrało tę drogę);

• Nie wymaga długich przygotowań;

• Nie trzeba tworzyć ciała pośredniego: jednoosobowej spółki skarbu państwa, gdzie pozycja dyrektora ulega osłabieniu;

• Przedsiębiorstwa uzyskują właścicieli sensu stricto;

• Ale - nie gwarantuje dopływu prywatnego kapitału, umożliwiającego inwestowanie

Ścieżka kapitałowa: poprzez rynek kapitałowy

• Zapewnia możl. partycypacji we własności prod. wszystkim zainteresowanym: załodze danej firmy, inwestorom prywatnym i instytucjonalnym, krajowym i zagranicznym;

• Jest procedurą skomplikowaną i pracochłonną;

• Zakłada przypływ kapitału finansowego;

• Wobec jego niedoborów i możl. korzystnych (początkowo) pozainwestycyjnych lokat kapitałowych oraz małego zainteresowania dyrektorów - była „ścieżką” rzadziej wybieraną

→ Z ekonom. punktu widzenia taka struktura polskiej prywatyzacji, która nie gwarantuje znaczącego dopływu prywatnego kapitału umożliwiającego inwestowanie, nie jest korzystna.

Upowszechnienie własności czy koncentracja kapitału?

• Teoretycznie w/w procedury transferu praw własności stwarzają szansę i załodze, i społ-wu partycypację we własności prywatyzowanego mienia państwowego;

• Skromne zasoby kapitałowe, zubożenie części społ-wa, zastój PPP nie pozwalają wykorz. tej szansy;

• W ramach „ścieżki likwidacyjnej” powstało ok. 200 nieźle funkcjonujących spółek pracowniczych; załogi podejmują w nich współodpowiedzialność za firmę; tradycje samorządowe i potrzeba uczestnictwa w zarządzaniu okazały się tu b. silne; zasięg i znaczenie ekonom. tych spółek są jednak skromne;

• Prywatyzacja w Polsce uruchomiła wyraźny trend do koncentracji kapitału; wobec wzrostu w gosp. światowej udziału kapitału w tworzeniu produktu globalnego oznacza to odsunięcie szerokich kręgów społ-wa od odpowiedzialności za dobro wspólne oraz brak warunków do kształtowania się „klasy średniej”.

Prywatyzacja nomenklaturowa: nielegalna lub na wpół legalna redystrybucja majątku państwowego na rzecz osób (związanych z dawnym, partyjnym aparatem władzy) posiadających dostęp do informacji, wpływ na obniżenie wart. aktywów przeds. lub jego wycenę oraz dostęp do środków na zakup akcji lub praw własności.

• Trudno ocenić skalę zjawiska; oburza ono opinię publ.

• Jest jednym z powodów cofnięcia społ. przyzwolenia dla prywatyzacji.

Reprywatyzacja: zwrot dawnym właścicielom niesłusznie zagarniętego majątku - niedokończona.

Społeczne koszty reform

• W polskiej transformacji (a zwł. w prywatyzacji) występuje przewaga efektu redystrybucyjnego nad poprawą efektywności gosp.;

• Następuje polaryzacja i rozwarstwienie dochodowe polskiego społ-wa; jedni zostali wyniesieni na szczyty hierarchii społ, inni- trwale upośledzeni materialnie i socjalnie;

• Sukces nie zawsze był udziałem najzdolniejszych, zaradnych i pracowitych, często był efektem indyw. przebiegłości i nieuczciwości;

• Ofiarami są często ludzie słabi, niezaradni, oszukani; płacą niespraw. wysoką cenę za dokonujące się przemiany;

• Wg różnych danych (m.in. Banku Światowego z 1994) poniżej granicy ubóstwa znalazło się aż 5,5 mln Polaków. Oznacza to: bezradność, poczucie beznadziejności, niekiedy - protesty, niepokoje społ., strajki.

POLSKA DROGA DO KAPITALIZMU

Ewaluacja

• Wobec splotu wzajemnie warunkujących się czynników ekonom., pol. i społ. - trudno dokonać sprawiedliwej oceny i określić, co jest skutkiem wybranej drogi reform, a co efektem „trudności obiektywnych”, np. sytuacji na rynkach zagr.; co jest efektem nieuczciwości, a co błędów itp.

• Nieuprawnione są skrajne sądy:

→ poz.: że była to jedyna możliwa droga wiodąca szybko (po 3 lub 4-letnim okresie przejściowym) i bezboleśnie do gosp. rozkwitu (por. hasło wyborcze postkomunistów z kampanii 1993: „tak dalej być nie musi”);

→ neg.: „etykietowanie” reformatorskich koncepcji hasłami: „skrajny liberalizm”, „manchasteryzm”, „monetaryzm”; zarzuty o uleganiu tajemnym siłom światowej finansjery (zgodne ze spiskową teorią historii), o wyprzedaży majątku narodowego (przeczę im redukcje polskiego zadłużenia, prolongata terminów płatności i minimalne zaang. zagr. kapitału w polskiej gosp.);

• Z drugiej strony głosy odpowiedzi na rzeczową krytykę formułowano w tonie „odgórnej wszystkowiedzy”, a na odmowę akceptacji reform reagowano obrażaniem się na społ-wo; krytyki reform niekoniecznie dokonywał polski homo sovieticus, ulegający populistycznej propagandzie.

TEMPO REFORM wywoływało najwięcej kontrowersji, stąd określenie „terapia szokowa” lub „wstrząsowa”.

Argumenty „za” szybkim tempem:

• Natychmiastowe zastosowanie wielu radykalnych środków dla urynkowienia gospodarki miało stworzyć warunki dla szybkiego rozwoju. Jego owoce miały zrekompensować początkowe wyrzeczenia;

• Przeciąganie reform wydłuży wychodzenie z kryzysu i pozwoli na umocnienie się antyreformatorskich struktur;

• Polska, jako inicjator przemian w Europie Śr.-Wsch. miała 1-sza wkroczyć na drogę kapitalizmu;

• Zakładano, że trudności, konflikty i ofiary pokryje kapitał solidarnościowego entuzjazmu (społeczna akceptacja szybkich reform była wysoka: 1990 - 47% Polaków uważa, że reformy rynkowe przebiegają zbyt wolno; 13% - zbyt szybko);

• O kierunku transformacji trzeba było decydować szybko; nie było czasu na skrupulatne rozważanie alternatyw;

• Uważa się, że „plan Balcerowicza” nie mógłby zostać przyjęty przez w pełni demokratyczny, „niekontraktowy” parlament;

→ Wydaje się, że warunki polityczne i społ. akceptacja reform przemawiały za realizacją radykalnej strategii.

Popełnione błędy:

• niedocenianie wagi poparcia dla reform; zbyt łatwe roztrwonienie kapitału społecznego zaufania z 1989 r.

• zła polityka informacyjna kolejnych rządów: niewiele zrobiono, aby podtrzymać gotowość uczestnictwa w przemianach, wyjaśnić sens reform, nawiązać dialog ze społ-wem;

• Elity władzy nie wypełniły swej funkcji edukacyjnej, usiłowały narzucić społ-wu swój punkt widzenia - stąd ich porażka w wyborach 19.09.1993.

(Badania z IX.1993: 45% społ-wa domaga się zwolnienia tempa reform, krytycznie ocenia dokonania, niepokoi się myślą o przyszłość; 75% badanych popiera reformy pod warunkiem większej osłony socjalnej).

WYBRANE PROBLEMY EKONOM. WSPÓŁCZ. POLSKI

Finanse publiczne

= środki, którymi operuje budżet państwa;

• Budżet państwa: plan finansowy zawierający zestawienie dochodów i wydatków rządowych, związanych z realizacją polityki społ i gosp.; instrument wtórnego podziału PKB. Uchwala Sejm i Senat, podpisuje Prezydent (bez prawa veta);

• Funkcje budżetu:

1. fiskalna - gromadzenie dochodów, głównie z podatków;

2. redystrybucyjna - wyrównywanie nadmiernych różnic w dochodach różnych grup społ. i tworzenie warunków bezp. socjalnego najuboższym

3. stymulacyjna (bodźcowa) - pobudzanie aktywności życia gosp. i społ.

DOCHODY BUDŻETU: podatki (główne) + cła i dochody z prywatyzacji

WYDATKI BUDŻETU - są związane z:

• tradycyjnymi funkcjami państwa: obrona, adm., wymiar spraw.,

• realizacją celów społ.: oświata, kultura, ochrona zdrowia, świadczenia socjalne,

• pełnieniem funkcji interwencyjnych w gosp.: oddziaływanie na inw., subsydia, dotacje, zamówienia rządowe.

DEFICYT BUDŻETOWY: gdy państwo wydaje więcej niż wynoszą dochody (granica 5% - warunek pomocy przez międzynar. instytucje finansowe; 3% - w UE dla państw strefy EURO)

Możliwość pokrycia deficytu:

• podniesienie podatków (niepopularne, ma neg. konsekwencje ekonom.)

• zaciągnięcie przez państwo pożyczki w bankach lub u obywateli (sprzedaż obligacji i bonów skarbowych)

• emisja dodatkowego pieniądza (niebezp. inflacji).

PODATKI - przymusowe świadczenia pieniężne: ogólne, bezzwrotne, nieodpłatne, pobierane przez państwo (lub samorząd terytor.) na podst. norm prawnych.

Rodzaje podatków (1992: reforma podatkowa w Polsce)

1. Podatek od wartości dodanej towarów i usług VAT; płacony od każdej operacji gosp. (pomniejszony o kwotę już zapłaconą przy zakupie materiałów), obciąża nabywcę. 3 stawki: 22%, 7%, 0%

2. Akcyza - podatek wkalkulowany w cenę sprzedaży pewnych dóbr luksusowych masowego obrotu (alkohol, papierosy, benzyna), obciąża nabywcę. Stawki: 25 - 95%

3. Podatek importowy - dodatkowe obciążenie importowanych towarów; podstawa opodatkowania: wart. celna + cło; stawka: 5%

4. Podatek dochodowy od osób fizycznych - obciąża wszystkie dochody; podstawa: przychody w danym roku ze wszystkich źródeł minus koszty ich uzyskania. Wysokość - zależy od dochodu: 19% - 30% - 40%

5. Podatek dochodowy od osób prawnych - pewien % zysków przeds.; podstawa: przychody minus koszty uzysku; stawka: ok. 40%

→ 1 - 3 = podatki pośrednie; 4 - 5 = p. bezpośrednie, obciążają płatnika;

Sprawność funkcjonowania systemu podatkowego wymaga:

• sprawnej kontroli: przejrzystej zależności między formą podatku a rezultatem;

• efektywności adm. (ściągalności); egzekwowanie każdego podatku kosztuje; należy preferować te podatki, których pobór najmniej kosztuje;

• przejrzystości obciążenia podatkowego: i dla podatnika, i dla państwa

→ Propozycje zmian systemu podatkowego: zastąpienie progresywnego podatku dochodowego podatkiem liniowym (o jednolitej stawce)

• Wysokie podatki zniechęcają do przedsiębiorczości, zachęcają do ukrywania dochodów, tj. do powiększania szarej strefy;

• Krzywa Artura Laffera: zależność między wpływami do budżetu a wysokością stopy opodatkowania;

• Nadmiernie rozbudowany system ulg powoduje, że cały system jest skomplikowany, nieprzejrzysty, zachęca do nadużyć (najubożsi nie korzystają z ulg, więc są najbardziej obciążeni);

• Towarzyszyć ma temu zniesienie większości ulg i rezygnacja z opodatkowania ludzi (ok. 10 mln) pobierających świadczenia od państwa (renty, emerytury), gdyż państwo opodatkowuje samo siebie, koszty tej operacji są ogromne. Tzw. unettowienie świadczeń ma ułatwić życie emerytom i przynieść budżetowi oszczędności

System bankowy

BANK: samodzielna, samofinansująca się jedn. org. powołana do prowadzenia operacji pieniężnych - gotówkowych i kredytowych, świadcząca usługi dla klientów indyw., przeds. i innych podmiotów gosp.

• Działaln. banków: gromadzenie śr. pieniężnych, udzielanie kredytów, dokonywanie rozliczeń + realizacja przedsięwzięć gosp., świadczenie usług konsultacyjno-doradczych w sprawach finansowych;

• Na system bankowy państwa składa się:

1. bank centralny: NBP

2. banki komercyjne

3. parabanki, tj. różne instytucje finansowe, kasy oszcz.-pożyczkowe itp.

Ad 2 BANKI KOMERCYJNE - powstałe w drodze prywatyzacji;

Restrukturyzację systemu rozpoczęto już w 1989 r., kiedy z NBP wydzielono 9 banków komercyjnych: Powszechny Bank Kredytowy, Bank Śląski, Bank Gdański, Pomorski Bank Kredytowy, Wielkopolski Bank Kredytowy, Bank Zachodni, Bank Przymysłowo-Handlowy SA, Powszechny Bank Gospodarczy, Bank Depozytowo-Kredytowy

Polskie banki współpracują z międzynar. instytucjami finansowymi:

BANK ŚWIATOWY, założony w 1945 r. na mocy ustaleń konferencji w Bretton Woods (1944); siedziba: Waszyngton; udziela kredytów dla redukcji ubóstwa i wzrostu produkcyjności;

MIĘDZYNARODOWY FUNDUSZ WALUTOWY, powołany w 1946; cel: stabilizacja międzynar. systemu monetarnego, pomoc państwom członkowskim dla stabilizacji rodzimych walut; w przypadku trudności z bilansem płatniczym udziela pożyczek rządom, kontrolując gospodarkę pożyczkobiorcy: zwł. wydatki rządowe i wzrost płac.

Ad 1 - NARODOWY BANK POLSKI: - jest bankiem emisyjnym państwa, centralną instytucją kredytową, rozliczeniową i dewizową, ma wyłączne prawo emisji znaków pieniężnych RP

• Cel: umacnianie pieniądza, współdziałanie w realizacji polityki gosp.

• Zadania szczegółowe: org. rozliczeń pieniężnych, gospodarka rezerwami finansowymi, działaln. dewizowa, bankowa obsługa budżetu, regulowanie płynności banków, kształtowanie warunków dla rozwoju systemu bankowego, sprawozdawczość dot. bilansu płatniczego oraz bilansów należności i zobowiązań zagr. państwa;

• Organy NBP:

→ Prezes: powoływany przez Sejm na wniosek prezydenta na 6 lat (możl. wyboru na II kadencję); przewodniczy organom kolegialnym

→ Rada Polityki Pieniężnej: przy jej powołaniu chodziło o uniezależnienie polityki pieniężnej od zmian pol., nadanie jej charakteru długookresowego; tworzy ją 6 członków (powoływanych po 2 przez prezydenta, Sejm i Senat)

• RPP zajmowała się harmonizacją ustawodawstwa finans. z rozw. UE;

• ustala założenia polityki pieniężnej i przedkłada je Sejmowi równocześnie z przedłożeniem przez rząd ustawy budżetowej;

• składa roczne sprawozdania z jej wykonania

• ustala stopy proc., zasady i stopy rezerwy obowiązkowej banków

→ Zarząd (prezes = przewodniczący + 6-8 członków) kieruje działaln. NBP na bieżąco

Rynek giełdowy

GIEŁDA jest formą rynku, na którym odbywają się transakcje papierami wartościowymi (giełda papierów wart.), masowymi towarami (giełda towarowa) i inne ( np. ubezpieczeniowa).

PAPIERY WARTOŚCIOWE to dokumenty stwierdzające istnienie określonego prawa majątkowego przysługującego właścicielowi; są przedmiotem obrotu publicznego. Są wśród nich:

Akcje - tytuł własności, dokument stwierdzający udział właściciela w kapitale spółki; posiadacz ma prawo do głosu na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy i do otrzymania dochodu - dywidendy (wysokość zależy od czystego dochody spółki). Akcja nie podlega spłacie, jest ryzykiem gosp.

• Funkcje akcji:

→ instrument lokacyjny

→ narzędzie finansowania rozwoju gosp. spółki

• Cena rynkowa akcji (odbiegająca od wart. nominalnej) = kurs akcji, zależy od dywidendy.

Obligacje - papiery wart., w których emitent (wystawca) stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela i zobowiązuje się do zapłaty pewnej kwoty pieniężnej w określony sposób i terminach.

• Przedmiotem obrotu giełdowego są obligacje Skarbu Państwa

→ o oprocentowaniu stałym: 2- lub 5-letnie; wart. nominalna 1000 zł

→ o oprocentowaniu zmiennym: 1- lub 3-letnie (wart. = 100 zł) oraz 10-letnie (wart. = 1000zł);

• Funkcje:

→ instrument lokacyjny i pożyczkowy;

→ podst. pozabankowe źródło finansowania deficytu budżetowego i inw. podmiotów gosp.

Czek - pisemne polecenie zapłaty okazicielowi lub wymienionej w nim osobie pewnej sumy pieniężnej będącej w dyspozycji wystawcy, skierowane do trasata, którym wg prawa polskiego jest bank.

Weksel

• trasowany: polecenie zapłaty pewnej sumy na rzecz określonej osoby skierowane przez wystawcę weksla do innej osoby (trasata), która staje się zobowiązana, gdy zaakceptuje weksel;

• własny: wystawca sam zobowiązuje się do spłaty zobowiązań wierzycielowi (tu nie ma trasata)

GIEŁDA PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH - to zorg. rynek kapitałowy, na którym upoważnione osoby (maklerzy) dokonują transakcji kupna - sprzedaży papierów wart. wg cen ustalonych na podst. podaży i popytu.

• Giełda winna zapewnić wszystkim jednakowy i jednoczesny dostęp do inf. rynkowej przy zachowaniu jednakowych warunków zbywania i nabywania praw;

• Funkcje giełdy:

→ zapewnia wolny obrót kapitałem finansowym;

→ umożliwia finansowanie nowych inwestycji

Publiczny obrót papierami wart.: wyłącznie za pośrednictwem biur maklerskich; część z nich działa w strukturach banków; pośredniczą w transakcjach, ale i same są uczestnikami tego rynku; działają na podst. ustawy (z 22.03.1991) „Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszami powierniczymi”

Giełda Warszawska działa od 16.04.1991; jest spółką Skarbu Państwa

Komisja Papierów Wartościowych i Giełd jest centralnym organem adm. państwa; czuwa nad przestrzeganiem reguł uczciwego obrotu i konkurencji w zakresie obrotu papierami wart.

Akcje publicznych spółek mogą być notowane na rynku podstawowym i równoległym

Rynek podstawowy - przeznaczony jest dla spółek dużych

• o kapitale akcyjnym min. 7 mln zł,

• posiadających min. 500 akcjonariuszy,

• przynajmniej 1/3 wszystkich akcji musi być w obrocie giełdowym,

• spółka musi ogłaszać sprawozdania finans. za ostatnie 3 lata i osiągać zysk za ten okres min. 8 mln zł.

Oddzielnym segmentem rynku podst. są akcje NFI.

Rynek równoległy - przeznaczony dla spółek:

• o mniejszym kapitale akcyjnym (min. 3 mln zł),

• mających min. 300 akcjonariuszy,

• warunek wejścia na rynek - osiąganie zysku za ostatni rok i ogłaszanie sprawozdań finans.

Wskaźnikiem koniunktury giełdowej są indeksy giełdowe:

Warszawski Indeks Giełdowy (WIG) - uwzględnia zmiany cen wszystkich spółek na rynku podst. Oprócz kursów akcji uwzględnia też dywidendy.

Indeks cenowy WIG 20 - liczony na podst. portfela akcji 20 spółek rynku podst. Aktualizując w ciągu roku listę spółek bierze się pod uwagę: wielkość obrotu i wart. rynkową spółek.

Warszawski Indeks Rynku Równoległego (WIRR) - analogia do WIG

Giełdowy rynek obligacji - obejmuje w PL tylko obligacje Skarbu Państwa; dzieli się na 2 rynki:

• rynek powszechny - przedm. transakcji są obligacje o zmiennej stopie %, minimalną jednostką transakcji jest 1 obligacja;

• rynek blokowy - przedm. transakcji są pakiety (blok obligacji) o stałym % (1 blok = 100 obligacji); transakcje: wg zmiennych kursów danej sesji

Rynek pracy

→ Na rynku pracy spotyka się podaż z popytem na siłę roboczą i kształtuje się jej cena, czyli płaca.

BEZROBOCIE - sytuacja, w której zdolni do pracy i gotowi ją podjąć nie znajdują zatrudnienia;

STOPA BEZROBOCIA - % siły rob. nie znajdującej zatr. w ogólnej liczbie zdolnych do pracy;

• Przy analizie bezrob. ważne są:

→ wielkość bezrob. długookresowego,

→ stopa bezrob. młodzieży,

→ zróżnicowanie przestrzenne poziomu bezrob.

RODZAJE BEZROB. (wg przyczyn):

→ B. frykcyjne (frykcja = niedopasowanie): powstaje wskutek niedopasowania między wolnymi miejscami pracy a wolną siłą rob., m.in. z powodu niedoskonałej inf.; lub wskutek zmiany miejsca pracy;

→ B. strukturalne: związane jest ze strukturą gosp. kraju; jego źródło: upadek pewnych gałęzi gosp.; jego likwidacja wymaga zmiany zawodu, kwalifikacji, m-ca zam. itp.

→ B. koniunkturalne: wynika z okresowego załamania się koniunktury;

→ B. technologiczne: wynika z pracooszczędnego postępu techn.;

→ B. sezonowe: efekt wahań aktywności gosp. w różnych porach roku.

W PL od 1990: intensywne zmiany w dynamice i strukturze zatr.:

• Ubytek pracowników w niektórych branżach, np. 1989-92: największy w przemyśle i roln. (chodzi o najemnych prac. rolnych w dawnych PGR - prawie 400 tys.);

• Spada zatr. w sektorze publicznym (1989: 9,3 mln; 1994: 5,9 mln), a wzrasta - w prywatnym;

• Wzrasta (choć zmienia się) stopa bezrob.

CECHY POLSKIEGO BEZROBOCIA (→ naczelna kwestia społeczna):

• masowość: wysoka stopa, duża liczba (ponad 3 mln), nagłe pojawienie;

• płynność: B. = „zjawisko o rozmytych konturach”; bezrobotni podejmują prace sezonowe, dorywcze, na czarno, podejmują naukę, wyjeżdżają za granicę, przechodzą na emeryt.;

• zróżnicowanie rzeczywistej skali bezrob. - jest ono większe o B. ukryte (na wsi o ok. 300 tys.) + B. skrywane, a mniejsze o zatrudnionych w szarej strefie i pracujących dorywczo (~ 2,4 mln nieoficjalnych m-c pracy);

• selektywność - najbardziej zagrożeni są ludzie o niskich kwalifikacjach zaw., młodzież do 24 roku, kobiety;

• długotrwałość - zaledwie ok. 20% ma prawo do zasiłku;

• zróżnicowanie regionalne - największe (30-40%): pn-zach. i pn-wsch. regiony „popegeerowskie” + lokalne rynki pracy (ok. 400 gmin) → obszary zacofane gosp. (głównie rolnicze), miasta, gdzie istniał 1 z-d pracy.

Organ państwa właściwy w/s zatr., przeciwdziałania B. i łagodzenia jego skutków: Minister Gospodarki i Pracy;

Aktywne formy przeciwdziałania B. → działania dla wzrostu m-c pracy:

• tworzenie nowych m-c pracy w sektorze państw. w tym: roboty publ.;

• subsydiowanie zatr. w sektorze pryw.: płac, szkoleń, ulgi podatkowe;

• stymulowanie rozwoju małych i średnich przeds. oraz samozatrudnienia

Bierne (pasywne) formy przeciwdziałania B. → zmniejszanie podaży pracy:

• wcześniejsze emerytury;

• wydłużanie okresu kształcenia młodzieży i przedłużanie służby wojsk.;

• limitowanie pracy w godz. nadl., skracanie wymiaru czasu pracy (?);

• zatr. w niepełnym wymiarze czasu pracy;

• pomoc finansowa: zasiłki, dodatki wyrównawcze, pożyczki

• pośrednictwo pracy: kierowanie do pracy za granicą.

Podmioty gosp. w polskim systemie ekonomicznym

3 grupy podmiotów:

1. gospodarstwo domowe - grupa ludzi (lub 1 osoba) żyjące wspólnie i podejmujące razem decyzje ekonom.; zazwyczaj rodzina;

2. przedsiębiorstwo - samodzielna finans. (samofinansująca się) i prawnie jednostka gosp.

3. rząd i jego agendy - ogół instytucji władzy, które maja kompetencje interwencji w proces gosp.

Ad. 3 Rządowe centrum gosp. tworzą: Rada Ministrów oraz urzędy: Ministra Gospodarki i Pracy, Skarbu Państwa, Finansów, Rolnictwa i Gosp. Żywnościowej, Prezesa Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast, Komitetu Integracji Europ., Rządowe Centrum Studiów Strategicznych.

Inny podział:

• I sektor: sektor gospodarki prywatnej,

• II sektor: sektor publiczny,

• III sektor: org. pozarządowe, non-profit, samopomocowe, spółdzielcze → elementy społeczeństwa obywatelskiego

• IV sektor: szara strefa i gosp. nielegalna („czarna”)

Ad. 2 PRZEDSIĘBIORSTWO; Cechy:

• dysponuje zespołem składników mat. i niematerialnych do realizacji zadań gosp., np. nazwa, znak firmowy i znaki towarowe, księgi handlowe, nieruchomości i ruchomości, patenty, wzory użytkowe, zobowiązania i obciążenia, prawa najmu i dzierżawy lokali, zespół ludzi itp.;

• wyraźnie sformułowany (np. w jego „misji”) cel działaln., tj. głównie osiąganie korzyści ekonom.;

• odrębność ekonom.: wydzielony majątek; przeds. pokrywa wydatki z dochodów ze sprzedaży dóbr i usług;

• odrębność prawna: ma osobowość prawną;

• odrębność org.: istnieją jednostki podejmujące decyzje, kierujące przeds. i ponoszące odpowiedzialność;

• wyodrębniony obszar, na którym jest zlokalizowane

KLASYFIKACJA - wg różnych kryteriów:

1. wg przedmiotu działaln.: przemysłowe, handlowe, transportowe, budowlane, rolne itp. (nieostry podział - bo działaln. wielobranżowa)

2. wg wielkości, mierzonej ogólną liczbą zatrudnionych:

→ małe: do 20 osób (small business)

→ średnie: 20-200 pracowników

→ duże: ponad 200 pracowników (wielkość mierzy się też obrotem)

3. wg formy org.-prawnej;o wyborze formy decyduje głównie typ własności

Ad 3 - PRZEDSIĘBIORSTWO PAŃSTWOWE:

• samodzielne, samorządne, samofinansujące się podmioty gosp. mające osobowość prawną, którego organami założycielskimi mogą być: naczelne organy adm. państw., NBP, banki i inne organy państw.;

• szczególną kategorią są tu przeds. użyteczności publ. zaspokajające potrzeby ludności w sferze komunalnej oraz przeds. o dużym znaczeniu dla całej gosp., np. energetyka, gazownictwo, komunikacja → przeds. o znaczeniu strategicznym;

• od 1990 r. przeds. państw. przeszły dużą ewolucję: od kierowanych odgórnymi nakazami - do samodzielnych jedn. zmuszonych do sprostania konkurencji

SPÓŁDZIELNIA - jest dobrowolnym i samodzielnym zrzeszeniem osób (fiz. lub prawnych) do prowadzenia działaln. gosp. w oparciu o środki prod. będące własnością jej członków. Podział zysków → proporcjonalnie do zaang. w działaln. spółdzielni. Rodzaje spółdz. (ze względu na rodzaj dział.):

• użytkowników, np. mieszkaniowe,

• zaopatrzenia i zbytu,

• wytwórców (produkcyjne)

• spożywców

• oszczędnościowo-pożyczkowe

SPÓŁKA →

SPÓŁKA - organizacja gosp., której funkcjonowanie reguluje:

• kodeks cywilny (S. cywilna), lub

• kodeks handlowy (S. jawna, zoo, komandytowa, akcyjna).

Z punktu widzenia różnic w konstrukcji prawnej wyróżniamy:

→ Spółki osobowe (cywilna, jawna, komandytowa) cechują się:

• współuczestnictwem osobistym w samej spółce i prowadzonym przez nią przeds.,

• nie mają osobowości prawnej,

• majątek jest współwłasnością wspólników

• ponoszą oni duże ryzyko, bo obowiązuje tu zasada osobistej i solidarnej odpowiedz. za zobowiązania spółki (majątkiem spółki, ale i osobistym wspólników)

→ Spółki kapitałowe (zoo, akcyjna) cechuje:

• istnienie kapitału (zakładowego, akcyjnego) podzielonego na udziały lub akcje,

• wspólnicy nie są zobowiązani do osobistej aktywności na rzecz spółki,

• mogą ograniczyć się do wniesienia udziałów lub zakupu akcji

• uczestniczą w zgromadzeniach wspólników

• korzystają z podziału zysku

RODZAJE SPÓŁEK

Spółka cywilna (O) - przeds. będące własnością 2 lub więcej osób, które zgodziły się na wspólne prowadzenie działaln. gosp. i uzgodniły udział każdego w zyskach i stratach. Wspólnicy ponoszą nieograniczoną odpowiedz. za zobowiązania spółki; nie ma osobowości prawnej;

Spółka jawna (O) - jw., tylko większy rozmiar działaln. gosp., podlega wpisaniu do rejestru handlowego;

Spółka komandytowa (O) - prowadzi działaln. w jeszcze większym rozmiarze, za jej zobowiązania wobec wierzycieli odpowiada przynajmniej 1 wspólnik całym swym majątkiem (komplementariusz), a odpowiedz. przynajmniej 1 wspólnika (komandytariusza) jest ograniczona;

Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (K) - zakładana dla przedsięwzięć na tyle poważnych, że wymagają powołania silnej struktury org. i kierownictwa oraz osobowości prawnej; do jej założenia potrzeba określonego kapitału; cecha charakterystyczna: ograniczenie odpowiedz. właścicieli za jej zobowiązania do wysokości zainwestowanych środków;

Spółka akcyjna (K) = właściwa spółka kapitałowa; jej kapitał jest podzielony na akcje; jej powstanie zależy od zgromadzenia odpowiedniego kapitału założycielskiego (wkłady założycieli). Założyciele i subskrybenci (nabywcy akcji) otrzymują akcje świadczące o udziale w kapitale spółki; mają prawo do dywidendy; akcje są zbywalne;

Spółka joint-venture - z udziałem zagranicznym (K) - to forma wspólnego przedsięwzięcia partnera krajowego i zagr. (kapitał zakładowy pochodzi w części z zagranicy). Może być prowadzona jako S. akcyjna lub S. zoo.

Przeszkody w rozwoju gospodarczym

PRAKTYKI MONOPOLISTYCZNE - są to porozumienia dotyczące:

• ustalenia cen między konkurentami wobec osób trzecich

• podziału rynku wg kryteriów terytorialnych, asort., podmiotowych

• ustalenia lub ograniczenia wielkości sprzedaży lub skupu

• ograniczenia dostępu do rynku

• ustalenia przez konkurentów warunków umów z osobami trzecimi.

Jest to też nadużywanie pozycji dominującej na rynku, np.:

• przeciwdziałanie kształtowaniu się warunków dla rozwoju konkurencji

• sprzedaż towarów w sposób powodujący uprzywilejowanie podmiotów gosp. lub odmowa sprzedaży komuś, kto nie ma alternatywnych źródeł zaopatrzenia i zbytu

• sprzedaż poniżej kosztów dla eliminacji konkurencji (dumping)

• narzucania uciążliwych warunków umów

• „sprzedaż wiązana” = uzależnienie realizacji umowy od przyjęcia innego świadczenia nie związanego z umową.

→ Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumenta (dawniej: Urząd Antymonopolowy) - centralny organ adm. rządowej, podlegający Radzie Ministrów -występuje przeciw takim praktykom:

• kontroluje przestrzeganie przez podmioty gosp. przepisów przeciw praktykom monopolist.

• prowadzi rejestr podmiotów, których udział w rynku przekracza 80%

• prowadzi badania stanu koncentracji gosp.

• opracowuje lub opiniuje projekty aktów prawnych dot. praktyk monopolist, rozwoju konkurencji i ochrony konsumentów

• opracowuje projekty polityki: rozwoju konkur., ochrony konsumentów

• współpraca z kraj. i zagr. org. społ. zajmującymi się ochroną kons.

SZARA STREFA (ang. black economy; niem. Schattenwirtschaft) lub gosp. drugiego obiegu = zjawisko ponadustrojowe

→ Działaln. gosp. uchylająca się od podatków, prowadzona bez zezwoleń i nie przestrzegająca przepisów prawa. → Różne formy

→ W szer. ujęciu obejmuje też strefę „czarną” (kryminalną)- przestępstwa gosp. i podatkowe: zagarnięcie mienia, korupcja, wyłudzenia, oszustwa finans., np. pranie brudnych pieniędzy, przemyt alkoholu, papierosów, urz. elektronicznych, celowe doprowadzanie przeds. do upadku

Przyczyny: chęć szybkiego wzbogacenia się, przerost biurokracji, nadmierny fiskalizm, deformacje prywatyzacji, niestabilne i niejasne prawo + niska kultura prawna i moralność podatkowa

Zasięg - wg szacunków od 1/5 do 1/3 całej działaln. gosp.

→ Obiekt penetracji ze strony zorg. przestępczości (gastronomia, handel, kontrakty na budowę autostrad) + wyłudzenia kredytów, tworzenie fikcyjnych firm, handel kradzionymi samochodami, bronią, śr. radioaktywnymi, dziełami sztuki, złotem

→ Niebezpieczny związek ze światem polityki;

1996: powstaje Biuro do Walki z Przestępczością Zorg. w Komendzie Głównej Policji; w UOP - Zarząd Ochrony Ekonom. Interesów Państwa

1998: dostosowano przepisy prawa karnego do nowej sytuacji, np. wprowadzono przestępstwo „prania brudnych pieniędzy”, zaostrzono przepisy dot. zwalczania przestępczości zorg.

• W ramach działalności antykorupcyjnej organiczono prawo do prowadzenia działaln. gosp. przez osoby sprawujące funkcje publiczne.

ZADŁUŻENIE ZAGRANICZNE POLSKI - pochodzi głównie z lat 70.

• Wierzycielami są państwa i banki prywatne

• Klub Paryski i Klub Londyński = działają na rzecz restrukturyzacji zobowiązań

Klub Paryski reprezentuje interesy wierzycieli (banków i instytucji rządowych), które udzieliły kresytów gwarantowanych umowami międzypaństw.

• Działania Klubu polegają na restrukturyzacji zobowiązań, których spłata stała się niemożliwa w związku z obciążeniem gosp. niespłaconymi ratami i odsetkami.

• 1990: zadłużenie Polski = 33 mld $

• 1991: podpisano umowę o redukcji 50% zadłużenia w 2 etapach:

I - 30% - 1992; II - 20% - 1994.

Zadłużenie Polski wobec głównych wierzycieli po II etapie redukcji:

Fr. - 4,46 mld $; Brazylia - 3,73; Austria - 3,18; Niemcy - 3,1; Kanada - 2,8; Włochy - 1,6; USA - 1,6; Japonia - 1,55; Wlk Bryt. - 1,4; Szwajc. - 0,5

Klub Londyński - reprezentuje interesy banków komercyjnych, które udzieliły kredytów nie objętych gwarancjami rządowymi. Jego działaln. prowadzona jest pod auspicjami OECD i służy rozw. sprzecznych interesów dłużników i wierzycieli.

• Polskie zadłużenie (ok. 14 mld $) przypada głównie na banki: niem. 24%, ameryk. 20%, brytyjskie 9%, franc. 7%, japońskie 7%.

• Oznacza to, że uzyskano 45% redukcji zadł., a jego spłatę rozłożono na 30 lat. Raty nie przekroczą 400 mln $ rocznie i będą skorelowane z wysokością rat płaconych członkom Klubu Paryskiego.

• Dług Polski wobec krajów b. RWPG = 5,7% całego zadłużenia.

Podpisanie umów z Klubem Paryskim i Londyńskim uwiarygodniło pozycję Polski na międzynarodowym rynku finans.

PRAWO PODAŻY I POPYTU

Ogólne pojęcie rynku

• Prawo podaży i popytu (ppip) działa na rynku.

• Aby wytworzone towary i usługi dotarły do konsumenta, muszą przejść przez proces wymiany towarowej.

• Wymiana - to całokształt aktów kupna - sprzedaży zachodzących na rynku. Obejmuje zagadnienia: handlu, pieniądza, kredytu, wartości, ceny, ppip; odbywa się na rynku.

• Rynek: nie tylko miejsce, na którym odbywa się sprzedaż i kupno, ale głównie - całokształt stosunków towarowo-pieniężnych. Na pojęcie rynku w sensie ekonom. składają się następujące elementy:

• muszą istnieć sprzedający i kupujący

• musi istnieć przedmiot wymiany (towar)

• towar musi mieć cenę

• Podział rynków

→ z pktu geogr.: 1/ lokalne, 2/ wewnętrzne, 3/ międzynar. (światowe)

→ z pktu widz. tego, co jest przedmiotem wymiany: 1/ towarowe (rolne, surowcowe, przemysłowe ...), 2/ usług, 3/ kapitału, 4/ pracy

• Rynek doskonały: pewien model teoret. ekonomii, przydatny dla analiz naukowych, formułowania praw ekonom; w praktyce - rzadko występuje (lub wcale). Warunki wystąpienia rynku doskonałego:

• przedmiotem transakcji jest towar jednorodny

• na rynku występuje duża liczba sprzedających i kupujących

• nikt z uczestników wymiany nie korzysta z przywilejów

• ceny na poszcz. towary kształtują się pod wpływem ppip

Ogólna charakterystyka ppip

• Ppip ujmuje współzależności między popytem, podażą i ceną w warunkach gospodarki towarowej. Stwierdza prawidłowość, że każda zmiana jednej z tych 3 wielkości wywołuje zmiany w pozostałych, tzn.

→ wraz ze wzrostem ceny rynkowej popyt na ogół maleje, zaś podaż rośnie;

→ gdy cena rynkowa spada - popyt na ogół rośnie, a podaż maleje.

• Dwie „strony” (dwa aspekty) ppip:

1/ związek między wysokością ceny (p - price) z jednej a popytem (d - demand) i podażą (s - sale) z drugiej strony:

→ ceny i popyt pozostają wobec siebie w stosunku odwrotnie proporcjonalnym - wzrost ceny powoduje obniżenie się popytu (p / - d _\ ); spadek ceny powoduje wzrost popytu (p _\ - d / )

→ ceny i podaż pozostają wobec siebie w stosunku wprost proporcjonalnym, tj. wzrost ceny jest bodźcem do wzrostu produkcji i w następstwie - do wzrostu podaży na rynku (p / - s /); spadek cen powoduje zaś spadek podaży (p _\ - s _\)

2/ związek między popytem i podażą z jednej a ceną z drugiej strony:

→ jeżeli popyt na towary jest wyższy od ich podaży - ceny rosną (d>s - p/)

→ jeżeli podaż towarów jest wyższa od popytu - ceny spadają (d<s - p _\)

Wzajemna zależność ceny, popytu i podaży - ilustracja graficzna

• PM jest ceną równowagi rynkowej; jest to taka sytuacja na rynku, kiedy popyt i podaż są idealnie równe. Wtedy cena odpowiada dokładnie wartości towaru. W długich okresach czasu cena oscyluje wokół wartości.

• RM - przy cenie niższej od PM powstaje nadwyżka popytu nad podażą (brak równowagi rynkowej), co - zgodnie z ppip - staje się przyczyną wzrostu ceny, a to z kolei zmniejsza popyt, zwiększa podaż i znów doprowadza rynek do równowagi.

• SM - przy cenie wyższej od PM powstaje nadwyżka podaży nad popytem, co staje się przyczyną spadku ceny, wzrostu popytu, zmniejszenia podaży - i powrotu do równowagi.

→ W ten sposób działa ppip na rynku doskonałym. Na rzeczywistym rynku obserwujemy zakłócenia jego funkcjonowania. Oto najczęstsze przypadki:

1/ w warunkach konkurencji monopolist. - nie ma wtedy swobody popytu, występuje tzw. „rynek producenta”: monopolista dyktuje i podaż i ceny.

2/ jeżeli reakcja podaży na zmiany popytu jest opóźniona - bo np. producentom trudno „przestawić się” na inny rodzaj produkcji (np. rynek rolny)

3/ w warunkach inflacji: rosnące ceny stają się przyczyną wzmożonego popytu i zmniejszonej podaży (bo oczekuje się dalszej zwyżki cen) - co dalej zwiększa przewagę popytu nad podażą i prowadzi do dalszego wzrostu cen

4/ w warunkach gospodarki socjalistycznej

Charakterystyka popytu

Rodzaje popytu

1/ Popyt potencjalny (wirtualny) - ta ilość towaru, którą pragniemy nabyć; abstrahuje się tu od środków dla jego realizacji; na rynku ujawnia się przy zwiększeniu dochodów lub spadku cen;

2/ Popyt efektywny - zapotrzebowanie na towary lub usługi uzbrojone w siłę kupna; jest to ta ilość towaru, którą nabywcy nie tylko chcą, ale i są w stanie nabyć - bo dysponują odpowiednimi środkami na ten cel

3/ Popyt aktualny - wyraża aktualne zapotrzebowanie na towary i usługi, przy aktualnym stanie cen i dochodów;

4/ Popyt komplementarny - zapotrzebowanie na towary wzajemnie się uzupełniające

5/ Popyt substytucyjny (zastępowalny) - występuje wtedy, gdy różne towary mogą zaspokoić tę samą potrzebę

Czynniki określające strukturę efektywnego popytu ludności:

1/ Potrzeby, upodobania, gusty - są uwarunkowane kulturowo: zwyczajami, tradycją, modą, naśladownictwem, czynnikami subiektywnymi. Są to „indywidualne preferencje nabywcy”; mogą być kształtowane w procesie edukacyjnym lub przez reklamę.

2/ Wysokość dochodu, jakim rozporządza nabywca (dokładniej: jaki przypada na 1 członka gosp. domowego);

3/ Wysokość ceny danego towaru;

4/ Ceny towarów substytucyjnych

5/ Inne czynniki

Ad 2/ (Wysokość dochodu)

• Metodą badania zmian w strukturze popytu pod wpływem zmian zachodzących w dochodach ludności jest analiza struktury wydatków oparta na badaniach budżetów rodzinnych. 1-sze takie badania prowadził Ernest Engel (1821-1896; niem. statystyk). Sformułował prawo:

• W miarę wzrostu przeciętnego dochodu na 1 członka gosp. domowego nie tylko rośnie jego ogólny popyt, ale zmienia się też struktura tego popytu; zmniejsza się procentowy udział wydatków na żywność, a zwł. na dobra niższego rzędu, zwiększa się zaś udział wydatków na dobra wyższego rzędu (np. trwałej konsumpcji) → prawo Engla

• Podobna prawidłowość dotyczy całych społeczeństw: im są one bogatsze, tym mniejszą część swoich dochodów ludność przeznacza na żywność.

• Znajomość tego prawa pozwala prognozować strukturę przyszłego popytu w miarę wzrostu dochodów poszcz. grup ludności.

• Dla celów praktyki gosp. nie wystarcza ogólna znajomość prawa Engla. Trzeba prowadzić badania szczegółowe, dotyczące zmian popytu konsumentów na poszczególne towary pod wpływem zmian ich dochodów.

• Tym celom służą badania dochodowej elastyczności popytu; chodzi o odpowiedź na pytanie: w jakim stopniu zmieni się popyt pod wpływem zmiany dochodu?

Współczynnik dochodowej elastyczności

• Miarą dochodowej elastyczności popytu jest relatywna zmiana wielkości popytu na dane dobro odpowiadająca relatywnej zmianie dochodów:

E_i = ^Δd/_d : ^Δi/_i

E_i = współczynnik dochodowej elastyczności popytu na dane dobro

d = dotychczasowy popyt - przy dotychczasowych dochodach

Δ d = wzrost (zmniejszenie) popytu

i = dotychczasowe dochody (i - income)

Δ i = przyrost dochodów

• Najprościej wyrazić dochodową elastyczność popytu w % stwierdzając, o ile % wzrośnie popyt na jakiś towar, gdy dochód na 1 członka rodziny zwiększy się o 1%

• Należy oczekiwać, że współczynniki E_i

• będą niskie (a nawet ujemne) na art. żywnościowe, gdyż wzrost dochodu rodzin dobrze sytuowanych może pociągać za sobą nie tylko względny, ale nawet absolutny spadek spożycia niektórych dóbr (np. ziemniaki, chleb, kasze);

• będą wysokie w przypadku dóbr wyższego rzędu

Ad 3/ (Wysokość ceny danego towaru)

• Zgodnie z ppip występuje odwrotnie proporcjonalna zależność między ceną a popytem. Ale popyt na poszcz. towary w różnym stopniu reaguje na zmiany cen.

Stopień reakcji popytu (konsumenta) na zmianę cen nazywamy cenową elastycznością popytu. Pojęcie to wypracował Alfred Marshall. Jej miarą jest współczynnik cenowej elastyczności popytu:

E_p = ^Δd/_d : ^Δp/_p

d = dotychczasowy popyt - przy dotychczasowej cenie

Δ d = wzrost (zmniejszenie) popytu

p = dotychczasowa cena

Δ p = wzrost (obniżka) ceny rynkowej

Ponieważ popyt zmienia się odwrotnie proporcjonalnie do ceny, to przyrost jednaj z tych wielkości występuje ze znakiem ujemnym; dlatego prawą stronę mnożymy przez (- 1). A oto wzór po przekształceniu:

E_p = - ^Δd/_d : ^Δp/_p

E_p = - ^{Δd · p}/_{d · Δp}

• Współcz. E_p może przybierać różne wielkości:

→ E_p = 1; zmiana ceny wywołuje takie same zmiany w popycie; popyt jest proporcjonalny do ceny;

→ E_p > 1; popyt zmienia się szybciej od zmiany ceny; = popyt b. elastyczny

→ E_p < 1; popyt zmienia się wolniej od zmiany ceny; = popyt nieelastyczny

→ E_p = 0; zmiana ceny nie wywołuje zmiany w popycie; = popyt sztywny; dotyczy towarów, których cena jest niska, a potrzeby w pełni zaspokojone (np. sól, zapałki) lub kiedy występuje stan wyższej konieczności (lekarstwa).

• Im większy jest współcz. E_p od 1, tym większa jest elastyczność popytu, im mniejszy jest współcz. E_p od 1, tym mniejsza jest elastyczność popytu.

• Znajomość cenowej elastyczności popytu ma duże znaczenie dla oceny sytuacji rynkowej.

• Badania cenowej elastyczności popytu nie są łatwe. Trudno bowiem ustalić wpływ poszcz. czynników na zmiany popytu.

Ad 4/ (Wysokość cen artykułów substytucyjnych)

Na rynku występuje ogólna tendencja do zmniejszania się popytu na towary, których cena wzrosła, przy jednoczesnym zwiększeniu się popytu na substytuty. W „gospodarce obfitości” możliwości substytucji są b. szerokie.

Ad 5/ (Inne czynniki)

Np.: oczekiwania dotyczące przyszłych cen i dochodów, pora roku, pogoda itp.

RYNEK I KONKURENCJA

Rynek: nieprzerwanie działający system informacji i wymiany

WYBRANE POJĘCIA:

→ Nadwyżka rynkowa: ilość towaru, o którą wielkość podaży przewyższa wielkość popytu przy danym poziomie cen (ceny spadają; część firm musi opuścić rynek).

→ Niedobór rynkowy: ilość towaru, o którą wielkość popytu przewyższa wielkość podaży przy danym poziomie cen (ceny rosną) - konsumenci o niższych dochodach są eliminowani z rynku.

- Ze względów społecznych lub pod naciskiem pewnych grup interesów rządy wprowadzają czasem pułapy cen lub ceny minimalne. Uznają, że „rynkowy” poziom cen jest niesprawiedliwy.

→ Pułap cen: ustalona przez rząd - dla ochrony konsumentów - cena, której nie może przekroczyć cena sprzedaży; jest to cena niższa od ceny równowagi, np. na czynsze (wtedy wzrasta popyt na mieszkania; skutek: właściciele nie dbają o utrzymanie domów).

→ Cena minimalna: określona urzędowo - dla ochrony producentów - cena, poniżej której nie wolno sprzedawać danego dobra; jest to cena wyższa od ceny równowagi, np. na zboże, mleko. Skutek: nadwyżka rynkowa, którą trzeba zmagazynować, zniszczyć lub wyeksportować.

Znaczenie systemu rynkowego

• racjonalna alokacja ograniczonych zasobów pracy, kapitału, ziemi

• jest mechanizmem samoczynnie koordynującym zachowania konsumentów i producentów w celu optymalnego rozw. podstawowego problemu gosp.: co, ile, jak i dla kogo produkować;

• rozwiązuje ten problem w sposób optymalny (tj. efektywniejszy w porównaniu z innymi systemami gosp.), tzn. po najniższych relatywnie kosztach;

• wypełnia swe funkcje poprzez system cenowy, będący głównym narzędziem komunikacji między uczestnikami rynku;

• dokonuje wyceny dóbr, będących przedmiotem obrotu (towarów, surowców, czynników produkcji, w tym - pracy) określając - poprzez cenę równowagi - ich wartość wymienną wyrażoną w pieniądzu, co zapewnia współmierność różnorodnych i nieporównywalnych dóbr, a przez to umożliwia prowadzenie rachunku ekonom., pozwalającego wybrać najlepszą społecznie kombinację czynników prod. Rynek jest więc procedurą odkrywczą;

• informuje producenta o preferencjach popytu zgłaszanego przez konsumenta, jako suwerena dokonującego wyboru z przedstawionej mu przez producenta oferty;

• pozwala określić wartość czynników produkcji, biorących udział w wytworzeniu tej produkcji (z czynnikiem pracy na czele); dochody otrzymują tylko te czynniki prod., które przyczyniają się do wyprodukowania zaakceptowanej przez nabywców podaży;

• eliminuje producentów, którzy nie sprostali konkurencji i „przekazuje” uwolnione środki tym producentom, którzy są w stanie sprostać wymogom popytu i konkurencji

• maksymalizuje konsumentowi użyteczność (dokonywanie przez niego takich zakupów, które optymalnie zaspokajają jego potrzeby; producentowi zaś pozwala maksymalizować oczekiwany zysk;

• jest miejscem, gdzie konsument uczy się sztuki rozpoznawania potrzeb własnych i swoich najbliższych oraz dokonywania wyboru koszyka dóbr i usług dla optymalnego ich zaspokojenia w ramach ograniczeń wynikających z wielkości posiadanych środków;

• dla producentów rynek jest szkołą odpowiedzialności i pomysłowości; muszą oni prawidłowo rozpoznać i efektywnie zaspokoić potrzeby konsumenckiego „elektoratu”; brak pracowitości i inwencji na polu jakościowego i cenowego uatrakcyjniania wytwarzanej oferty mści się spadkiem „poparcia” tego elektoratu. Oznacza to spadek zysków i przychodów. Nieefektywne wykorzystanie czynników prod. oznacza ich utratę (konieczność sprzedaży lub bankructwo) i przejęcie przez sprawniejszych konkurentów - wierzycieli i menedżerów.

Istotnym elementem systemu rynkowego jest konkurencja.

Konkurencja - to proces, przy pomocy którego uczestnicy rynku, dążąc do realizacji własnych interesów, próbują przedstawić korzystniejsze od innych oferty dotyczące ceny lub innych cech towaru, wpływających na decyzję zawarcia transakcji.

Kto z kim konkuruje?

→ kupujący - z innymi kupującymi: o ograniczoną ilość dóbr na rynku; muszą zdobyć informację, jakie warunki oferują sprzedawcy inni kupujący i zaoferować lepsze warunki (wyższą cenę);

→ sprzedający - z innymi sprzedającymi: o konsumenta; muszą zdobyć informacje o ofertach rywali i przedłożyć lepszą ofertę - obniżając cenę lub zwiększając atrakcyjność towaru.

• W trakcie konkurowania sprzedający podają inf., które mają bezpośredni użytek dla kupujących: co do ceny, cech towaru, serwisu itp.

• 2 kategorie konkurencji:

• konkurencja cenowa: podstawowy sposób koordynacji wielkości prod. z ilością towaru, którą skłonni są nabyć konsumenci

• konkurencja niecenowa: dotyczy jakości, wagi, objętości, barwy, wyglądu, zgodności z modą, mocy, trwałości, zapachu, opakowania, warunków kredytu.

• Konkurencja cenowa występuje dziś rzadziej niż niecenowa. Redukcje cen oznaczają niższy poziom utargu, a koszty inf. klientów o redukcjach cen są wysokie

• Gdyby wszyscy konsumenci mieli dokładnie te same preferencje dot. cech towaru, który chcą nabyć, producenci konkurowali by tylko ceną. Ponieważ jednak preferencje są b. różne - akcent przesuwa się na konkurencję niecenową. Prowadzi ona do większej różnorodności dóbr i usług, ale - i do przesady i marnotrawstwa.

Znaczenie konkurencji w gospodarce

1/ Z pktu widzenia ogólnospołecznego:

• sprzyja innowacyjności i rozwojowi nowych produktów

• skłania do minimalizacji kosztów i wzrostu efektywności przeds.

• jest wrogiem marnotrawstwa

• zwiększa swobodę wyborów ekonom.

• ogranicza korupcję biurokracji państwowej i samorządowej

• jest warunkiem trafnej alokacji zasobów gosp.

1/ Z pktu widzenia jednostkowego:

• ujawnia zdolności i możliwości podmiotów, daje okazję do „sprawdzenia się” (posiadanie mądrych rywali sprzyja własnemu rozwojowi)

• prowadzi do nierówności, ale są one „normalne” w życiu gosp.

Wady rynków konkurencyjnych

• Rynek konkurencyjny jest efektywny w sensie czysto ekonom., ale nie w sensie społecznym (w sytuacji „kominów” dochodowych: wysoki popyt na dobra luksusowe, niski - na dobra podstawowe).

• Konkurencja jest nieskuteczna, jeśli część k-tów prod. ponoszą ludzie, nie korzystający z danego dobra (np. k-ty zanieczyszczenia środowiska); ponieważ k-ty (i cena) danego wyrobu jest niższa od faktycznej - popyt jest sztucznie zawyżony; → zakłócenie informacyjnej funkcji rynku.

• Konkurencja może prowadzić do rozwoju prod. niepożądanych społecznie produktów lub usług, np. prowadzących do uzależnienia.

• Konkurencja prowadzi niekiedy do zbyt wielkiej liczby odmian praktycznie tego samego produktu, a tym samym - do marnotrawstwa w działaln. reklamowej (prod. odbywa się na małą skalę, zdoln. prod. zakładów nie są w pełni wykorzystane (przymusowa standaryzacja?).

• Producenci mogą stosować nieetyczne procedury konkurencyjne

Konkurencja wynaturzona - taka sytuacja kształtuje się z powodu deficytów moralności społ. („wyjałowienia” etosu), jak i deficytów strukturalnych, destabilizacyjnych działań państwa, chaosu rynkowego. - Może przybrać formę takiej rywalizacji, która niszczy człow., zatruwa kulturę; powstaje wewn. przymus ciągłego porównywania się z innymi.

→ Za stworzenie „systemu konkurencji” odpowiada państwo. Ono ma tworzyć „warunku ramowe”, tj. jasny i jednoznaczny system regulacji, gwarantujący uczciwą konkurencję.

→ Przeszkody dla uformowania się właściwego „systemu konkurencji”:

• dyskryminacyjne praktyki, podtrzymywanie nieefektywnych podmiotów

• represyjne podatki, skłaniające do oszustw i ucieczki w szarą strefę

• ograniczanie swobody przepływu inf. rynkowych

• stosowanie na szeroką skalę koncesji (dodatkowo - to sprzyja korupcji)

• tendencje centralistyczne w zarządzaniu państwem

• nieliczna i zdezintegrowana klasa średnia

Formy nieuczciwości w warunkach konkurencji wynaturzonej:

Jeśli zbyt wiele firm działa na zbyt małym rynku, firmy dążą do powiększania udziału w rynku cudzym kosztem. Podejmuje się różne nieetyczne próby eliminowania konkurentów. Oto przykładowe strategie:

• przekupywanie najważniejszych prac. konkurenta („łowienie głów”)

• „kupowanie” inf. handlowych, recepturowych - tajemnic innej firmy

• rozpowszechnianie fałszywych inf. o konkurencie

• kampania tworzenia złej opinii w mass-mediach

• „podkradanie” dostawców, dystrybutorów, klientów

• kopiowanie produktów, naruszanie nazwy, znaku firmowego lub upodabnianie tych znaków

• obniżąnie pierwotnej jakości towarów

• sprzedaż towarów przeterminowanych

• ukrywanie wad towarów

• ukryte podwyższanie cen, np. przez takie zapakowanie, które sugeruje większą ilość)

• nieuczciwe „wabienie” klientów

Przeciwdziałanie nadużyciom:

• ustawodawstwo państwowe (ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji) i sprawne jego egzekwowanie; Urzędy Ochrony Konkurencji i Konsumentów

• podejście marketingowe firm - dla powodzenia długofalowej strategii konkurencyjnej firmy ograniczą naganne praktyki (bo utracą zaufanie), starają się wytworzyć pozytywny wizerunek firmy

• działalność stowarzyszeń biznesowych; infamia wobec nieuczciwych

Ustawa o zwalczaniu nieuczc. konkurencji definiuje i wylicza czyny nieuczc. konkur. Wśród nich jest „nieuczciwa lub zakazana reklama”. Art.16.1 precyzuje te czyny:

Przejawy „wprowadzania w błąd”

1. Przemilczanie faktów - istotnych dla podjęcia decyzji o zakupie

2. Reklama komparatywna (porównawcza) - sugerująca, że produkt przewyższa ofertę konkurencji; superlatywne określenia („naj”) muszą mieć uzasadnienie

3. Reklama sugestywna - budzi pragnienia, których nie da się spełnić

4. Kryptoreklama - przekaz, który skrywa swój reklamowy charakter; odmianą (4) jest product placement - lokowanie produktu w audycjach, w filmie; krytycyzm klienta jest uśpiony, działa na podświadomość

5. Reklama z wypowiedziami osób trzecich: dyskusyjne etycznie reklamowanie produktów przez liderów opinii publ. czy idoli.

Przykłady „wprowadzania w błąd” - podział wg „przedmiotów” oszustwa:

- Wprowadzanie w błąd dot. produktów, dzieł, usług

1. Dane dot.cech i właściwości produktów, np. surowców zużytych do prod.

2. Dane nt. marki wyrobu - małe firmy stosują czasem tzw. „strategię klonów”: upodobniają nazwę czy logo do lidera rynkowego; piractwo

3. Dane dot. miejsca prod. (samochody „japońskie, perfumy „francuskie”)

4. Dane dotyczące ceny

a/ kusząca cena, np. strategia„przynęć i zmyl”, pozorowanie wyprzedaży

b/ pozorowanie atrakcyjnej formy płatności, np. kredyty „bez żyrantów”

c/ pozorowanie redukcji cen

d/ myląca definicja ceny, np. sugestia „ceny hurtowej”

e/ niejasne określenie składników ceny, np. pominięcie VAT-u

f/ kamuflowanie ceny, np. zera drukuje się mniejszą czcionką

Model konkurencji doskonałej

• Producenci są cenobiorcami: wytwarzają znikomą część ogólnej produkcji, nie są w stanie kontrolować ceny rynkowej: albo ją akceptują, albo opuszczają rynek.

• Pełna swoboda wejścia i wyjścia z rynku; pełna mobilność czynników prod., tj. przenoszenia kapitału i zatr. z jednej sfery do drugiej oraz zakładania nowych firm.

• I kupujący, i sprzedający mają pełną inf. o wszystkich produktach (ich cenach, jakości), czynnikach prod. i metodach prod.

• Sprzedawane towary są jednorodne, a więc reklama nie ma znaczenia.

• Ceny są doskonale elastyczne

• Konsumenci mają bezwzględną przewagę nad producentami - są rzeczywistymi suwerenami

Model monopolu (czystego) = dokładne przeciwieństwo konkurencji doskonałej. Czysty monopolista jest jedynym producentem wyrobu pozbawionego bliskich substytutów.

• Monopolista może manipulować ceną dla max. zysku; uzyskuje tzw. zysk monopolowy, jest cenodawcą (przez zmiany wlk. prod. wpływa na cenę).

• Ma siłę monopolową; jest to zdolność firmy do podnoszenia cen wytwarzanych przez nią dóbr i usług poprzez zmniejszenie wlk prod. - dla maksymalizacji zysków.

Geneza monopolu (i innych form rynku niedoskonałego)

→ Bariery wejścia na rynek, czyli koszty, które musza ponieść potencjalni klienci, zanim będą w stanie konkurować:

• monopolista jest jedynym właścicielem strategicznego zasobu, np. boksytów do prod. aluminium

• przyczyny technologiczne → monopol naturalny; technologia stwarza miejsce tylko dla 1 producenta, gdyż wzrost prod. wiąże się ze spadającymi k-tami prod. (wysokie koszty stałe rozkładają się na coraz większą liczbę nabywców - i k-ty przeciętne spadają), np. przeds. użyteczności publicznej (dostawcy prądu, gazu, wody)

• bariery administracyjno-prawne, np. monopol spirytusowy, lub producent uzyskał wyłączność sprzedaży na danym obszarze geogr., np. z-d energetyczny, lokalna spółka telefoniczna

• wyłączność na prod., jaką daje patent lub prawa autorskie, co uniemożliwia powielanie produktu przez innych producentów;

• produkty są zróżnicowane i nie mają bliskich substytutów (w świadomości klientów produkt jawi się jako wyjątkowy i niepowtarzalny) → sytuacja „rynku producenta”;

• monopolista posiada prawo do dobrze znanego znaku firmowego; posiada szerokie grono lojalnych nabywców; barierą jest kosztowny proces zachęcenia klientów, aby wypróbowali inny towar

• bariery finansowe = b. wysokie k-ty prod., nie do udźwignięcia przez żadnego innego producenta.

→ Wynika z tego, że niektóre monopole są prawie niuniknione (przeds. użyteczności publ. (państwo powinno poddawać je regulacji, stosować kontrolę cen itp.)

Ograniczenia siły monopolowej

Siła rynkowa monopolu nie jest nieograniczona; jest ona limitowana pewnymi czynnikami:

• Siła przymuszania konsumentów przez monopole nie jest całkowita - jeśli konsument może wybrać substytut, którego prod. nie jest zmonopolizowana oraz jeśli chodzi o dobra i usługi, które nie są niezbędne do egzystencji;

• Siła monopolowa nie zawsze jest złem społ.: kiedy firma jest jedynym producentem, bo jest 1-szym producentem; monopol istnieje tylko przejściowo (por. IBM);

• Takie warunki rynkowe, które umożliwiają rywalom proponowanie substytutów (por. krótkookresowy monopol na długopisy - r. 1945). W długim okresie b. wysokie ceny, ograniczona podaż, wysokie zyski - są bodźcem dla konkurentów do szukania sposobów wejścia na rynek;

• W długim okresie czasu zmieniają się gusty konsumentów oraz technologia prod. i dostaw, np. prawo wyłączności dostaw energii elektr. ulega osłabieniu przez popularyzację energii słonecznej

Społeczne koszty monopolu

• Wysokie ceny i ograniczona produkcja

• Aby osiągać zyski monopolowe wiele firm próbuje stwarzać rywalom bariery wejścia na rynek; zasoby zużyte do budowy barier są wycofywane z innych, korzystniejszych dla klientów zastosowań;

• Czas i wysiłki (k-ty) instytucji rządowych do walki z monopolami;

• Efekt redystrybucyjny: siła nabywcza konsumentów zmniejsza się, rosną zyski właścicieli monopoli;

• Ponieważ monopolista nie działa pod wpływem stałej presji rynku, nie przykłada się do obniżki k-tów, czyli nieefektywnie wykorzystuje zasoby

Stosunek rządu do monopoli: winien je kontrolować

→ kwestia ekonomii normatywnej; ograniczenie prod. i wzrost cen oznacza wypchnięcie z rynku biedniejszych konsumentów, ale - monopole naturalne nie mogą istnieć jako gałęzie wolnokonkurencyjne. Podejmując decyzję o interwencji państwa trzeba uwzględnić:

• jak długo siła monopolowa utrzymywała by się bez ingerencji państwa

• jakie byłyby k-ty tolerowania monopolu w postaci strat efektywności i nierównego podziału dochodów

• ile kosztuje ingerencja państwa dla rozbicia monopolu.

→ Problem monopolizacji produkcji i sprzedaży „antydóbr”: czy rząd powinien zwalczać te monopole?

→ Monopol a postęp techniczny: wg Josepha Schumpetera (1883-1950) monopoliście łatwiej finansować prace badawczo-rozwojowe niezbędne do wynalazków obniżających k-ty; może mieć silniejszą motywację do podejmowania tych prac (w gałęziach konkurencyjnych naśladownictwo powoduje szybszą likwidację zysków z tego tytułu). Wniosek: monopole są bardziej innowacyjne od gałęzi wolnokonkurencyjnych! Tak - ale system patentowy czasowo chroni wynalazcę od naśladownictwa.

Monopole występują w różnych kombinacjach:

• Układ, w którym monopolista zaopatrzeniowy (monopolista wstępujący) sprzedaje produkt, będący środkiem prod. dla monopolisty kupującego (monopolisty zstępującego), produkującego dobro finalne. Prowadzi to do podwójnego narzutu na cenę sprzedaży. Paradoks: obydwie firmy osiągną większe zyski, a cena dobra finalnego spadnie - jeśli zintegrują się w jeden monopol.

• Monopol występuje nie tylko po stronie podaży, monopol po stronie popytu = monopson, czyli rynek 1 nabywcy, przy wielu sprzedających, np. jedyny odbiorca płodów rolnych w okolicy; podobnie jest na rynku pracy, kiedy związki zawodowe lub rząd ustalają minimalny poziom płac powyżej rynkowego.

Formy monopolu:

KARTEL - zmowa oligopolistyczna; gdy firmy z góry dzielą między siebie rynek, ustalają ogólną ilość prod., przy której cena sprzedaży maksymalizuje zysk kartelu, np. kartel naftowy, farmaceutyczny. Jest to związek samodzielnych przeds., niezależnych finansowo i technicznie. Nie eliminuje całkowicie konkurencji (i w obrębie kartelu i na zewnątrz - dopuszcza outsiderów). Kartel bywa nietrwały, bo uczestnicy zmowy mają do siebie pretensje o przyznanie za małego udziału w rynku.

SYNDYKAT - org. zbliżona do kartelu; tworzy wspólne biuro handlowe, reprezentujące interesy syndykatu na zewnątrz;

TRUST - przeds. wchodzące w jego skład tracą osobowość prawną i niezależność ekonom.; trustem zarządza rada wykonawcza, zyski płyną do wspólnej kasy i są dzielone proporcjonalnie do udziałów w truście; powstaje w drodze opanowania przez 1 przeds. - pozostałych, np. przez wykup akcji.

KONCERN - związek przeds. posiadających osobowość prawną, ale działających pod wspólnym zarządem jako całość należąca do 1 właściciela; dążą do opanowania źródeł surowców; = europejski typ monopolu. Przeds. dominujące wchodzi w posiadanie innych jednostek przez wykup ich akcji:

w drodze fuzji, przyjaznego przejęcia (postanowionego wspólnie), albo wrogiego przejęcia: wbrew woli przejmowanego, ale legalnie, np. przez zmasowany wykup akcji lub długów.

Koncerny działają w oparciu o powiązania

• pionowe: obejmują firmy uczestniczące w poszcz. fazach prod. dobra

• poziome: obejmują firmy produkujące ten sam produkt na różnych rynkach

KONGLOMERAT - typ monopolu, w którym pod jednym kierownictwem skupia się różne rodzaje działaln. gosp.; prod., handlowej, usługowej.

HOLDING - spółka akcyjna posiadająca akcje różnych przeds., na ogół z jednej gałęzi, w ilości zapewniającej kontrolę nad nimi; tworzeniem holdingów zainteresowane są np. banki lub wielkie przeds. dla kontroli podległych przeds.

POLITYKA KONKURENCJI

Konkurencja w Polsce - zagadnienia wybrane

Po dekadzie transformacji (prywatyzacji i deregulacji) gospodarka w PL jest mało konkurencyjna, z wieloma obszarami konkur. monopolist. i oligopolistycznej oraz daleko idącą ingerencją państwa.

• Spółki skarbu państwa latami przynoszą straty.

• Prywatyzacja dużych monopoli państwowych oznacza zamianę na monopol prywatny (por. TP SA); bez podziału na mniejsze spółki, wzmocnienia krajowych konkurentów lub otwarcia rynku dla zagranicy - niewiele się zmieni.

Regulacje antymonopolowe

• ważne, gdyż zmniejszenie konkurencyjności gospodarki jest sprzeczne z interesem konsumentów;

• 1-sza ustawa antymonopolowa: USA, 1890 r. - Sherman Act: zakaz tworzenia porozumień i związków monopolist. dla ogr. swobody handlu;

• W Europie szczyt regulacji antymonopol. → okres powojenny; Traktat Rzymski zakazuje porozumień między przeds., które mogą ograniczać konkurencję w obrębie jednolitego rynku.

• Prawo UE do dziś zakazuje takich praktyk, jak też narzucanie innym uciążliwych klauzul w kontraktach. Takie umowy są automatycznie unieważniane.

• Reguły konkurencji w UE = ogólne wytyczne. Firmy, osoby, państwa mogą wnosić skargi do Komisji Europejskiej. Ona podejmuje decyzje, określa kary. Na terenie państw członk. czynią to urzędy antymonopol.

• Sprawy sporne rozstrzyga Europ. Trybunał Sprawiedl.

W ramach polityki konkurencji zabronione są różne działania.

Zakaz zmawiania się - czyli porozumień między przeds. prowadzącymi do ograniczenia konkurencji. Bez znaczenia jest tu forma: jawny kontrakt lub tajemna umowa. Zakaz dotyczy np.

• ustalenia cen zakupu i sprzedaży oraz innych warunków transakcji;

• porozumień w kwestii ograniczenia prod. (ustalenie limitów przez umawiające się strony);

• podziału rynku lub źródeł zaopatrzenia;

• ograniczania inwestycji i rozwoju techn.

• stosowania różnych warunków do podobnych transakcji prowadzonych z różnymi kontrahentami(handel elektr. częściowo eliminuje taką możl.)

• tzw. sprzedaży selektywnej - producentowi nie wolno dawać wyłączności niektórym hurtowniom lub sprzedawcom (wyjątek: gdy handel wymaga specjalizacji wśród sprzedawców, np. w branży elektronicznej);

• tzw. umów wiązanych - tj. uzależnienie zawarcia kontraktu od wypełnienia dodatkowych warunków, nie mających nic wspólnego z przedmiotem kontraktu

Zakaz nie dotyczy uzgodnień mających na celu poprawę efektywności, wzrost prod. lub sprzedaży, podnoszenie poziomu techn.; warunek - mają one przynosić konsumentowi udział w zyskach; a w szczególności:

• umowy franchisingu, tj. porozumień dot. współpracy 2 przeds. polegających na tym, że jedno przeds. - za opłatą - uzyskuje prawo do sprzedaży towarów wytworzonych przez drugie przeds. lub do posługiwania się jego znakiem firmowym;

• umowy o specjalizacji w prod. konkretnych towarów - pod warunkiem, że firmy mają udział w rynku nie większy niż 20%, a roczna wart. obrotów < 500 mln EURO;

• licencji patentowych i licencji know-how.

Zakaz nadużywania pozycji dominującej na rynku

Za „dominującą” uznaje się w UE firmę, która

• ma monopol,

• jej udziały rynkowe przekraczają 40-65%, a konkurenci są rozproszeni,

• pozycje takiej firmy zwykle wspiera: duża ziła finansowa lub (i) szeroki dostęp do rynków kapitałowych + przewaga technolog. + wysoka integracja (od dostawcy surowców, przez producenta półproduktów do sprzedaży wyrobów finalnych).

Przeds. dominujące musi uważać, by nie narazić się na oskarżenia o naruszanie konkurencji:

• nie wolno mu narzucać innym nieuczciwych cen sprzedaży i zakupu (z b. wysoką marżą zysku)

• nie wolno mu narzucać innym uciążliwych warunków handlu (np. narzucanie dostawcom b. długich terminów płatności) itp.

Ograniczenia koncentracji

Z konkurentem można

• walczyć,

• połączyć nim siły - w dwojaki sposób:

1. przez fuzję; w miejsce 2 lub więcej firm powstaje całkiem nowa, a stare przestają istnieć;

2. przez przejęcie - polega na nabyciu akcji (pakietu kontrolnego) lub majątku jednej firmy przez drugą; nadal istnieją odrębne przeds., ale jedno uzyskuje wpływ na funkcjonowanie i strategię pozostałych.

(1) i (2) grożą nadmierną koncentracją udziałów rynkowych, a więc ograniczeniem konkurencji, dlatego UE nadzoruje łączenie się firm. Łączenie się i rozpad są przejawem wolności gosp., więc przedmiotem antymonopolowej kontroli nie są wszystkie przypadki połączeń, a tylko te, które mogą zagrażać konkurencji. Kryterium: reguła de minimis (dot. wart. rynkowej łączących się podmiotów i % udziału w rynku):

• Σ obrotów łączących się firm na całym świecie > 5 mld EURO rocznie,

• Σ obrotów w UE > 250 mln EURO,

• udział rynkowy w obrocie wewnątrzkrajowym każdej z tych firm < 2/3.

Decyzje zawsze mają charakter jednostkowy, po rozważeniu wszystkich „za” i „przeciw” - również z pktu widzenia „interesu publicznego” (Wlk Bryt.), „obrony socjalnej” (Fr.) czy „dobra wspólnego” (Irlandia).

- Planujący (1) lub (2) muszą w ciągu 1 tyg. od podjęcia decyzji zgłosić swój zamiar Komisji Europ. Transakcja nie może być sfinalizowana wcześniej, niż po 3 tyg. (Komisja musi mieć czas na zbadanie sprawy; jeśli są wątpliwości - postępowanie może trwać do 4 m-cy). Komisja może zakazać sfinalizowania transakcji, jeśli połączenie firm ograniczy konkurencję.

Kontrola pomocy publicznej

Pomoc publ. dla przeds. zagraża swobodnej konkurencji, bo zmniejszając k-ty - daje przywileje „wybranym”. UE zakazała więc wspierania biznesu z budżetu państwa lub samorządów. Zakazem objęto:

• dotacje budżetowe

• zwolnienia podatkowe

• sprzedaż nieruchomości po obniżonej cenie przez władze lokalne.

Dopuszczalne rodzaje pomocy państwa:

• wsparcie socjalne dla konsumentów i ofiar katastrof (warunek: nie faworyzować dostawców towarów lub usług);

• pomoc dla regionów słabszych ekonom. (PKB/1 mieszk. niższy o 15% od średniej krajowej, stopa bezrobocia > 10% od średniej);

• wsparcie dla małych i średnich przeds. (tj. dla przeds. zatrudniających do 250 prac.; obroty < 20 mln EURO rocznie; ma udziałowców z grupy MŚP, a najwyżej 25% akcji posiadają większe przeds.) - dla tworzenia nowych miejsc pracy, wsparcie nowych technologii;

• wsparcie dla eksportu - ale tylko na rynki poza UE;

• pomoc dla projektów prowadzonych we wspólnym interesie Europy (ochrona środowiska, telekomunikacja, transport w skali UE);

• pomoc państwa na rzecz kultury - o ile nie powoduje dyskryminacji ze względu na przynależn. państwową i nie narusza handlu i konkur. w UE

→ O każdym planowanym wsparciu publ. państwa członk. muszą informować Komisję. Ona monitoruje pomoc państwową. Jej decyzje podlegają zaskarżeniu (np. przez konkurentów podmiotu, będącego beneficjentem pomocy) do Trybunału Sprawiedliwości.

→ Zgodnie z regułą de minimus ustalono tzw. granicę bagatelną pomocy (50 tys. EURO w ciągu 3 lat), która nie zagraża konkurencji i nie musi być zgłaszana Komisji.

→ Formy pomocy publ. stosowane w UE:

• dotacje pieniężne lub rzeczowe, bezp. wydatki z budżetu państwa, władz regionalnych lub lokalnych;

• preferencje kredytowe - % poniżej poziomu rynk. (bankowi państwo refunduje różnicę); kredyty warunkowo umarzane; o wydłużonym terminie spłaty, o zmiennym % (zależnie od zysku firmy);

• preferencje podatkowe - zwolnienia i ulgi podatkowe, redukcje stopy podatku, odroczenie terminu płatności, umorzenia;

• zakup akcji firmy z funduszy państw. przy dywidendzie dla państwa poniżej poziomu rynkowego;

• obniżenie różnych należności, np. na ubezp. społ.

• zamówienia rządowe po cenie wyższej od rynkowej.

Styk biznesu i państwa - jest szczeg. podatny na naruszenia zasad konkurencji, gdyż państwa UE mają skłonność do wspierania sektora publ. (mają akcje różnych przeds.).

Podejrzenia o korzystanie z pomocy publ. pojawia się przy prywatyzacji. Uniknie się ich, jeśli:

• przetarg będzie otwarty dla wszystkich i nie będzie„transakcją wiązaną”

• uczestnicy przetargu otrzymają w porę dane niezbędne do kalkulacji

• sprzedaż nastąpi po najwyższej oferowanej cenie.

O transakcjach nie spełniających tych kryteriów trzeba informować Komisję. Interesuje się ona zwł. prywatyzacjami, w których:

• negocjowano tylko z 1 lub kilkoma wybranymi oferentami,

• anulowano długi firmy wobec państwa lub innych przeds. publicznych,

• zamieniono dług firmy na udziały w niej,

• sprzedano firmę na warunkach różniących się od rynkowych.

Wspieranie restrukturyzacji

• Doraźne wsparcie przyznawane jest na czas potrzebny do decyzji o przyszłości firmy: max. 6 m-cy (= pomoc jednorazowa).

• Restrukturyzacja ma zmierzać do przywrócenia firmie konkurencyjności. Jeśli jej kłopoty wiążą się z nadmiernymi mocami prod. - trzeba je ograniczyć.

• Niektóre sektory mogą korzystać ze szczeg. rodzaju pomocy: górn. węglowe, przem. stalowy, stoczniowy, motoryzacyjny, włókien sztucznych, transp. lotniczy.

• Np. w latach 90. w cierpiącej na nadprod. branży stalowej obowiązywał pułap 1 mld ECU pomocy na wyłączenie z ruchu 750 tys. t rocznych zdoln. wytwórczych (aby huty nie łamały tych ustaleń - instalacje musiały być demontowane).

Ryzyko podwójnego błędu przesady w polityce konkurencji:

1. Wszelka rezygnacja z prawnych gwarancji konkurencyjności rynku (postulat „fanatyków” wolnego rynku) - może prowadzić do szybkiego wynaturzenia konkurencji w swoje przeciwieństwo.

2. Błąd „regulacjonistyczny” - wiara, że regulacje są jedyną gwarancją konkurencyjności rynku; → niebezp. dowolności interpretacyjnej i woluntarystycznej ingerencji urzędniczej i politycznej w gospodarkę, wspieranie interesów lobbie's. Wraz z ideologią „państwa opiekuńczego” prowadzi to do przeregulowania gospodarek.

Wniosek: na obszarze UE dobrem chronionym nie jest konkurencja absolutna, ale wystarczająca.

TEORIA PIENIĄDZA

Istota pieniądza - jest to zjawisko społ.; przyjmuje różne formy. Pieniądzem (P) jest to wszystko, co jest ogólnie akceptowane jako śr. płatniczy.

• W swej genezie P jest towarem.

• Towary posiadają właściwość wymienialności; wart. towaru b. trudno zmierzyć np. godzinami pracy na ich wytworzenie, stopniem zadowolenia z ich użytkowania itp. Potrzebny był P jako powszechny ekwiwalent.

• P jest towarem, który służy do wyrażenia wart. wszystkich innych towarów; jest uniwersalnym wyrazicielem wartości.

• Wart. towaru wyrażona w P = cena.

Funkcje pieniądza:

1. miernik wartości - pełni ją w trakcie transakcji kupna-sprzedaży

2. środek wymiany (obiegu, cyrkulacji)

3. przedmiot tezauryzacji (oszczędności), czyli gromadzenia i przechowywania wartości

4. środek płatniczy = środek uwalniania od zobowiązań

- Dwie 1-sze funkcje są podstawowe i ściśle wiążą się ze sobą. Dzięki nim życie gosp. może stanowić pewną całość - można bowiem porównywać ze sobą wszystkie wart. gosp., sprowadzić je do wspólnego mianownika. Bez tej wspólnej miary nie byłoby pojęcia dochodu, kosztów, budżetu; cały r-k ekonom. byłby niemożliwy.

Ad 1 Funkcja miernika wart. polega na tym, że za pośrednictwem P wyraża się w cenach wart. wszystkich towarów (i usług) w jednakowych wielkościach ($, EURO, zł ...), porównywalnych pod względem ilości.

• Do wyrażenia wart. towarów nie jest potrzebny P realny; wystarczy - P wyobrażony, idealny, abstrakcyjna jednostka obrachunkowa (pozostałe funkcje może pełnić tylko P realny).

• P może pełnić tę funkcję tylko jako jedn. określonej wielkości. Tę wielkość, czyli skalę cen, ustala władza pieniężna (np. NBP);

Ad 2 - Jako śr. cyrkulacji P spełnia rolę służebną wobec wymiany. Ponieważ P „przenosi” wart. gosp., jest porównywany do krwi, której obieg ożywia organizm.

• Cyrkulację stanowi całokształt zazębiających się wzajemnie przeobrażeń towaru w P i P w towar, wg formuły: T₁ - P - T₂;

• jest to postęp wobec formuły: T₁ - T₂, można przezwyciężyć ograniczoność bezp. wymiany, ale - powstaje możl. oderwania aktu kupna P od aktu sprzedaży. Strona „kupująca” P. nie musi kupić towaru; pojawia się groźba nierównowagi rynkowej

Ad 3 Kapitał pieniężny, a nie rzeczowy jest najdogodniejszym śr. przechowywania wart. gosp. ze względu na mniejszy koszt „magazynowania”; ponadto P mogą w każdej chwili być zużyte na dowolny cel, a kapitał rzeczowy służy tylko do określonego celu (albo trzeba go znów zamienić na P, by nim dowolnie rozporządzać); ale - możl. dewaluacji wskutek inflacji.

• Tezauryzacja może się stać celem samym w sobie (→ gromadzenie bogactwa); wtedy P opuszcza sferę cyrkulacji, na długi czas staje się bierny, przekształca się w skarb. Do tej roli najlepszy jest P, którego wart. (nabywcza) jest względnie stała. Jeśli siła nabywcza P maleje, ludzie lokują swe oszcz. w złocie, biżuterii, akcjach, dziełach sztuki (po II wojnie św. ok. ¼ - 1/3 zasobów złota znalazło się w rękach prywatnych).

• Gromadzenie P może też być wymuszane przez sam proces cyrkulacji, tj. przez niepokrywanie się w czasie i rozmiarach kupna ze sprzedażą; wtedy P jest wyłączony z obiegu tylko czasowo; w warunkach rozwiniętego systemu kredytowego - skupia się w bankach i staje się potencjalnie P czynnym (stanowi kapitał pieniężny)

Ad 4 - P jest śr. płatniczym; ponieważ od chwili zaciągnięcia zobowiązań do ich spłaty upływa pewien czas - mogą nastąpić zmiany siły nabywczej P, wywierające wpływ na sytuację i dłużników i wierzycieli - stąd instytucja oprocentowania pożyczek (uzasadnienie %: obsługa długu, inflacja, ryzyko).

• Wszystkie w/w funkcje dotyczą także wymiany międzynar., dlatego niekiedy wyróżnia się dodatkową funkcję (5): P światowy.

Historia pieniądza

• Przed rozwojem gosp. tow.-pieniężnej wymiana odbywała się wg schematu: T₁ - T₂, np. 1 zbroja = 15 łokci sukna, 1 szt. bydła = 50q zboża; w takiej formie wymiany podaż dokładnie odpowiada popytowi, ale wymiana jest niewygodna, skomplikowana, czasochłonna i kosztowna, gdyż

→ trudno dokładnie wymierzyć wart. towaru,

→ kupujący musi znaleźć takiego sprzedawcę, który nie tylko oferuje pożądane dobro, ale i sam potrzebuje tego, co oferuje kupujący.

• Poszukiwano więc jakichś uniwersalnych mierników wart.; pełniły go najpierw pewne towary, np. zboże, sól, bydło, paciorki (w pewnych sytuacjach do dziś: papierosy, wódka). Był to tzw. pieniądz pełnowartościowy (pełny pieniądz towarowy); jest to śr. wymiany i rezerwuar wart., który - oprócz pełnienia roli pieniądza - posiada samoistną wart. jako dobro konsumpcyjne lub czynnik prod. W/w przykłady = towary powszechnie znane w danych społecznościach (np. w Am. Pn w czasach kolonialnych: muszle, tytoń); ludzie są więc skłonni je przyjmować jako zapłatę za swój towar - nawet jeśli nie chcą ich bezp. wykorzystać.

• W końcu funkcję P zaczęły pełnić towary szczególne: kruszce szlachetne: srebro, bursztyn, złoto; mają one (zwł. złoto) wiele zalet:

→ jest dobrem stosunkowo rzadkim; z tego względu

→ niewielka ilość zawiera dużą wart.(także wskutek uciążliwego wydobycia

→ jest łatwe w przechowywaniu (w formie sztabek) i transporcie

→ jest łatwo podzielne.

Schemat wymiany wygląda teraz: T₁ - P - T₂; jest to postęp wobec: T₁ - T₂, ale zawiera w sobie niebezp. zjawisk inflacyjnych.

→ P kruszcowy był podzielony na określone jedn. wagowe - w postaci bitych monet o różnej wart., co umożliwia mierzenie wart. różnych towarów: drogich, tanich.

→ Złoto długo występowało równolegle ze srebrem jako P. System walutowy, w którym znajdują się w obiegu 2 kruszce = bimetalizm. Wtedy występuje tendencja, znana dziś jako prawo Greshama (Kopernika): „pieniądz gorszy wypiera z obiegu pieniądz lepszy”; ludzie są skłonni dopłacać do P lepszych w P gorszym.

→ Jeśli w obiegu znajduje się 1 metal szlachetny = monometalizm.

• Stopniowo kształtuje się pieniądz niepełnowartościowy, czyli taki, którego rzeczywista wart. jest niższa od nominalnej; w trakcie obiegu złoto się ściera, poza tym pojawia się pokusa „psucia monet”, np. dla finansowania wojen.

• Poszukiwanie innej formy pieniądza wiązało się też z wysokimi kosztami transakcyjnymi (wydobycie, ochrona) srebra i złota; aby obniżyć te koszty, banki wprowadzają reprezentatywny pieniądz towarowy (= P pełnowartościowy). Były to banknoty wymienialne na złoto lub srebro.

→ Początkowo banki zapewniały pełne pokrycie, trzymając zapasy złota odpowiadające wyemitowanym banknotom;

→ Stopniowo banki emitują banknoty o łącznej wart. > niż zapasy złota; ale pojawiają się problemy, np. fałszowanie banknotów (np. w XIX w. w USA 1600 banków emitowało własne banknoty, co utrudnia identyfikację oryginału), „gorączki wykupu”: ludzie ulegają panice, banki ogłaszają upadłości.

• Rządy rozpoczynają emisję pieniądza papierowego. Jest to znak (symbol) wartości, niewymienialny na złoto i nie posiadający praktycznie żadnej wart. substancjalnej. Istota P papierowego: jego wart. nominalna jest zupełnie niezależna od wart. materiału, z którego go wykonano

→ Władza państwowa nadaje P papierowemu „kurs przymusowy”, czyli nakaz przyjmowania go.

→ Jeśli jest emitowany w nadmiernej ilości - ulega deprecjacji (jego granicą jest wart. materiału, z którego go wykonano).

→ Dla przeciwdziałania emisji nadmiernej ilości P papierowego, przez pewien czas utrzymano tzw. „złoty hamulec”, czyli wymóg pewnego pokrycia w złocie (np. w 25%)

→ P papierowy funkcjonuje w obiegu od lat 30. XX w.; w 1933 r. prezydent Roosevelt zawiesił w USA wymienialność $ na złoto.

Wartość pieniądza

- Zmienia się historycznie: od wart. substancjalnej - do wart. symbolicznej! P papierowy nie ma żadnej samoistnej wart. (oprócz wart. papieru lub metalu). P ten ma wart. dlatego, że ludzie mają zaufanie do niego, że wierzą, iż kontrahenci zaakceptują go jako zapłatę za towary, usługi czy spłatę długu. Wiara w powszechną akceptowalność P - należy do jego istoty.

→ Wart. P zależy więc od pewnej niepisanej umowy społ. stwierdzającej, że P ma wart.

→ Tak jak każdy inny towar, P ma wart. z powodu swej rzadkości i użyteczności; podlega też działaniu prawa podaży i popytu.

→ Cecha różniąca go od innych towarów: jego wytworzenie wiąże się z minimalnym kosztem.

Popyt na pieniądz

Posiadanie P wiąże się z pewnym kosztem alternatywnym: utraconych korzyści, wynikających z posiadania innego aktywa (np. zamiast domu mam P). Mimo to istnieją powody, aby trzymać P - zgłaszać popyt na P:

1. transakcyjny popyt na P = dążenie do posiadania gotówki lub depozytów oszcz. płatnych na każde żądanie; = potrzeba P jako śr. wymiany

2. przezornościowy popyt na P = dążenie do posiadania P w celu finansowania nieoczekiwanych zakupów (P „na czarną godzinę” - dla bezp.)

3. spekulacyjny popyt na P = dążenie do posiadania P w przewidywaniu spadku wart. innych aktywów - by móc korzystać z przyszłych okazji.

Wysokość popytu na P zależy od:

1. wysokości bogactwa i dochodów ludzi (wprost proporcjonalna)

2. wysokości stóp procentowych (odwrotnie proporcjonalna)

3. poziomu cen (wprost proporcjonalna)

4. oczekiwań dot. przyszłego poziomu cen (wprost proporcjonalna)

Tworzenie pieniądza

• W warunkach waluty złotej tworzenie P przypominało wyrób biżuterii: wydobycie rudy złota, przetapianie, odlewanie monet z czystego metalu.

• Obecnie P w pewnym sensie „tworzony” jest przez system banków komercyjnych. Banki tworzą P w momencie udzielania pożyczki; np. ktoś zaciąga pożyczkę, bank wypisuje czek, w momencie zgłoszenia się do realizacji czeku - tworzy się P.

• Banki nie maja prawa tworzenia nieograniczonych zasobów P. Ilość P, którą bank może tworzyć zależy od wysokości złożonych przez klientów depozytów.

• Ponadto banki muszą się stosować do pewnych przepisów prawnych dot. np. konieczności posiadania rezerw obowiązkowych: w formie gotówki w sejfach (fundusze te pozostają bezczynne); władza finans. ustala wskaźnik rezerw obowiązkowych - w postaci % całkowitych depozytów bankowych płatnych na każde żądanie (np. 15%).

• Pozostała część zasobów to rezerwy nadwyżkowe = całkowite rezerwy minus rezerwy obowiązkowe; z nich bank może udzielać pożyczek i „tworzyć” P.

• Celem rezerw obowiązkowych

→ nie jest zapewnienie „wypłacalności” banków (prawo nie zezwala na naruszenie rezerw) czy utrzymanie finans. wiarygodności systemu bank.

→ ale - ograniczenie ekspansji kredytu, czyli - ilości P, którą banki mogą stworzyć

Aspekty etyczne (por. np. G. Simmel, Philosophie des Geldes)

• O ambiwalencji P świadczą hasła: „P rządzi światem”; „P miarą wszystkich rzeczy”; żyjemy w kulturze „zapośredniczonej” w pieniądzu.

• P jest najlepszym przykładem na to, jak śr. przekształca się w cel. Takie fenomeny jak: pożądanie P, chciwość, cynizm, zblazowanie, marnotrawstwo, ale też skąpstwo, są przejawami psychopatologii używania P.

• Na tych przykładach widać podwójną rolę P:

1/ P jest środkiem, niewinnym sługą obrotu gosp. i komunikacji społ., „najgenialniejszym wynalazkiem ludzkości”; P umacnia indyw. wolność człow., wkracza między człow. a rzecz (por. hasło: „P jest wolnością przekutą na monety”); wrogie wolności systemy totalitarne likwidowały P (skrajne odmiany) lub osłabiały jego znaczenie

2/ P jest celem samym w sobie, niewidzialnym panem naszych żądz (bo może być majątkiem, przejawem bogactwa)

PIENIĄDZ JEST DOBRYM SŁUGĄ, ALE ZŁYM PANEM!!!

INFLACJA

PODSTAWOWE POJĘCIA ZWIĄZANE Z WARTOŚCIĄ PIENIĄDZA

• Denominacja: zmiana nominalnej wartości P w wyniku reformy walutowej. → Ostatni etap sanacji i stabilizacji P; = „skreślenie kilku zer”, np. w Polsce w 1995 r. 1 nowy zł = 10000 starych zł.

• Deprecjacja P: spadek wartości waluty krajowej; wyraża się w zwyżce cen na towary w obrocie krajowym i zwyżce cen walut obcych; typową przyczyną wewnętrznej deprecjacji P jest inflacja.

• Dewaluacja P: oficjalne ustalenie nowego, niższego parytetu waluty krajowej, z reguły odpowiadającego faktycznie ukształtowanej wart. P.; = usankcjonowanie rzeczywistej deprecjacji P w wyniku procesu inflacyjnego. Polega na podwyższeniu kursu walut obcych, wyrażonego w walucie krajowej.

→ Państwo dokonuje dewaluacji zazwyczaj wskutek niekorzystnej sytuacji bilansu płatniczego; w ten sposób ułatwia się eksport a hamuje import.

→ Dewaluacja może być nie tylko wtórną reakcją na poprzedzający ją proces inflacyjny, ale też instrumentem polityki pieniężnej, mającym na celu zmniejszenie realnego ciężaru długów i obniżenie płac realnych - aby w ten sposób pożywić gospodarkę.

• Rewaloryzacja P: podejmowana przez władze monetarne próba przywrócenia poprzedniej wart. jednostce pieniężnej.

Istota inflacji (I): nadwyżka popytu (wyrażonego w P) nad wart. masy towarów i usług na rynku, będąca rezultatem nadmiernego zwiększenia ilości pieniądza w obiegu;

→ w rezultacie ceny rosną; konkurencja o ograniczoną ilość dóbr popchnie ceny w górę; spada wart. nabywcza P (za 1 zł da się kupić mniej dóbr);

→ to zaś powoduje spadek płac realnych (płace nominalne mogą rosnąć wskutek indeksacji, która częściowo redukuje tę stratę).

→ Stabilna waluta jest b. ważnym celem ekonom.; jest elementem dobra wspólnego (podobnie jak pełne zatrudnienie). Jeśli w jakimś kraju równolegle występuje I i bezrobocie, to taka sytuacja = stagflacja.

→ I jest jak nowotwór: ma wiele przyczyn (zazwyczaj jest długofalową konsekwencją działań doraźnych, podejmowanych w najlepszych intencjach) i powoduje niszczące skutki w życiu gosp.

Przykłady historyczne

Większość przykładów szybkiej I- to skutki wojen, rewolucji, transformacji

• Gdy Aleksander Wlk podbił Persję i opanował stolicę - Persepolis (331 przed Chr.) znalazł tam ogromne zasoby złota gromadzone przez cesarzy Persji od pokoleń. Natychmiast wydał złoto na potrzeby armii i swoje; skutek: ceny w całym świecie kultury helleńskiej radykalnie wzrosły.

• Hiszp. odkrycia złota i srebra w Ameryce zwiększyły podaż tych metali, obniżając ich wartość; USA: wojna secesyjna (lata 60. XIX w.)

• Rząd Niemiec finansował I wojnę św. głównie przy pomocy kredytów; po wojnie - chcąc szybko spłacić długi - drukował „pusty” P; nastąpił dramatyczny wzrost wielkości zasobów pieniężnych, a ceny ogromnie wzrosły (w 1923 r. były bilion razy większe niż przed wojną!).

• Inflacja w II RP - wynikiem reform Wł. Grabskiego była wymiana P (wiosna 1924): 1 zł = 1,8 mln marek polskich; 1$ = 5,18 zł (luty 1924: 1 $ = 9,25 mln marek polskich).

I. nie ma jednej sprecyzowanej przyczyny; proces I. to splot wzajemnie zależnych od siebie zjawisk.

Rodzaje inflacji (A) - ze względu na przyczyny;

1. I. ciągniona przez popyt (I. nabywców) - występuje wtedy, gdy całkowita wlk planowanych wydatków rośnie szybciej niż wlk produkcji; ludzie chcą kupić więcej, niż wytwarza gospodarka - zwykle przy pełnym zatrudnieniu; przelicytowują się o ograniczony zasób dóbr i usług i „ciągną” ceny w górę. Ta I. może być stymulowana przez wzrost podaży P. lub wydatków rządowych (wydatki z deficytu, protekcjonizm, płace minimalne, gwarantowane ceny rolne itp.).

1. I. pchana przez koszty (I. kosztowa, I. dostawców) - pojawia się wtedy, gdy nałożone są ograniczenia na podaż jakiegoś zasobu lub dobra. Przesłanka wystąpienia tej I. leży po stronie podaży. Może być wywołana np.: → odcięciem dostaw ropy z importu, np. z powodu wojen, niepokojów pol., embarga; konkurowanie o małą podaż dóbr „pcha” ceny w górę; → ograniczeniem dostaw żywności na rynek, np. wskutek nieurodzajów; → podwyżkami płac, które nie są skorelowane ze wzrostem wydajności pracy, np. wskutek nacisków zw. zaw.; oznacza to, że pracodawcy nie są w stanie zatrudnić tylu prac. co dotychczas; skutek - wzrost bezrobocia, kosztów i cen; → monopolizacją produkcji.

2. I. strukturalna -pojawia się wtedy, gdy producenci nie są w stanie sprawnie zmienić struktury prod. w odpowiedzi na zmiany struktury gosp. Np. gwałtowne zmiany technologii wytwarzania oznaczają, że struktura tego, co konsumenci, przeds. i rządy chcą kupić zmienia się, a producenci nie są w stanie szybko zmienić struktury alokacji zasobów. Wskutek wdrożenia jakiejś znaczącej innowacji (np. kolejnictwo, komputeryzacja) pojawia się nagły popyt na niektóre dobra (np. stal), występują „niedobory strategiczne”. Cena na dane dobro rośnie, a wraz z nią ceny innych dóbr

Rodzaje inflacji (B) - ze względu na jej nasilenie;

1. pełzająca - ceny rosną wolno, przez szereg lat; roczna stopa I. = kilka % (= I. jednocyfrowa)

2. galopująca - szybki wzrost cen; roczna stopa I.: od kilkunastu do kilkudziesięciu % (= I. dwucyfrowa), np. w PRL: lata 70. - ok. 15%, lata 80. - ok. 40-60%

3. hyperinflacja - gwałtowny wzrost cen, np. po I wojnie św. w Niemczech i Polsce; w III RP - na początku transformacji; Nikaragua - stopa I. w 1988 r. = 10000%; Boliwia w 1985 r. - 20000%.

DEFLACJA - zjawisko przeciwne I.; polega na odpływie P. (głównie kredytowego) z życia gosp., co powoduje:

• ogólny spadek cen dóbr i usług,

• obniżenie poziomu produkcji,

• wzrost siły nabywczej jedn. pieniężnej.

Nadmiar podaży nad efektywnym popytem = luka deflacyjna.

→ Zazwyczaj deflacja jest sygnałem zbliżającej się recesji gosp., więc bywa zwalczana przez państwo bardziej energicznie niż objawy I.

→ Państwo może też świadomie prowadzić politykę deflacyjną - dla przeciwdziałania procesom I. Instrumenty tej polityki:

• zwiększanie stopy % dla kredytów - aby ograniczyć ich zaciąganie;

• restrykcje kredytowe, np. ograniczanie ich rozmiaru;

• ściąganie przez bank emisyjny z rynku nadmiaru P. przez sprzedaż posiadanych papierów wartościowych;

• zwiększanie podatków;

• rozpisanie pożyczki wewn.

• wymiana P. (ostateczność!) - aby zlikwidować nadmierną siłę nabywczą zgromadzoną w rękach ludności.

Koszty inflacji

I. wywołuje dwa rodzaje skutków:

1. następuje redystrybucja dochodów (jedni tracą, drudzy - zyskują), jest to szkoda społeczna, nie ekonom.

2. następuje niewłaściwa alokacja zasobów, co zmniejsza produktywność i wzrost gosp.; ceny nie pełnią dobrze funkcji informacyjnej.

Szkody wywołane I. zależą od 2 czynników:

1. od tego, czy jest ona przewidywana czy niespodziewana

2. od wysokości stopy I.

KTO TRACI NA INFLACJI?

1. Posiadacze gotówki , w tym posiadacze r-ków płatnych na każde żądanie → w przewidywaniu wysokiej I. ludzie zamieniają więc swoje oszcz. na dobra i usługi, wtedy popyt rośnie, = element antyrecesyjny; → z drugiej strony zamiana depozytów na dobra i usługi zmniejsza inwestycje, co ostatecznie obniża poziom produkcji.

2. Wierzyciele - instytucje, tj. banki, instytucje ubezp. → Tracą one z tytułu nieprzewidzianej I., bo realna wart. zwróconych P. będzie niższa od pożyczonych. → Jeśli I. jest przewidywana, wierzyciele mogą żądać wyższej stopy % pożyczanych kwot - w celu skompensowania strat siły nabywczej P. otrzymanego z chwilą spłaty pożyczki. Dlatego stopy % wykazują tendencję do wzrostu wraz ze wzrostem I. Wysokie stopy % są zwykle konsekwencją, a nie przyczyną I (jeśli rząd podejmie działania antyinflacyjne, a pożyczkobiorcy zgodzili się wcześniej na płacenie wysokich stóp % - oni z kolei stracą).

3. Nabywcy obligacji - są oni wierzycielami rządu lub spółek emitujących obligacje. W zamian - oczekują płatności odsetek w regularnych odstępach czasu i zwrotu wyłożonego kapitału (wart. nominalnej obligacji) w określonym terminie. → Nieprzewidziany wzrost I. oznacza spadek siły nabywczej odsetek i kapitału, czyli - straty. → Jeśli przewiduje się I., trzeba wziąć pod uwagę tzw. efekt Fischera. Jest to zasada ekonom., wg której nominalna (rynkowa) stopa % = realna stopa % (oparta o rzeczywistą produktywność kapitału) + stopa przewidywanej I. Nabywcy obligacji mogą zabezpieczyć się przed przewidywaną I. podobnie jak banki, tj. domagając się wzrostu stopy %; jeśli jej nie uzyskają - nie będą kupować obligacji; spadek zaś popytu popchnie ich cenę (stopę %) w górę.

4. Przedsiębiorcy - W czasie I. ceny rosną, ale nie wszystkie w jednakowym stopniu. Podwyżki cen ulegają opóźnieniu, gdy: → od złożenia zamówienia do terminu jego realizacji upływa dużo czasu, → gdy kontrakty zakładają, że ceny ustala się wcześniej niż termin dostawy (na takich warunkach sprzedaje się np. samoloty lotnictwa cywilnego, ciężki sprzęt elektr., budynki). → Nieprzewidziana I. oznacza dla producentów wzrost k-tów prod., tj. mniejsze marże zysku lub straty.

5. Pracownicy - Gdy ceny rosną w różnym stopniu - w różnym stopniu zmieniają się też płace (bo one zależą od cen uzyskiwanych za produkowane przez nich dobra). Płace niektórych prac. mogą dotrzymywać kroku I., a innych - pozostawać w tyle. → Czasem płace są ograniczane kontraktami, zawieranymi na rok lub dłużej; spadek w tym czasie siły nabywczej P. jest stratą dla prac. → Nie każdy spadek płacy realnej powstaje „z winy” I. Płace mogą spadać wskutek spadku popytu na dane dobro lub wskutek zwiększenia „popytu” na pracę.

6. Podatnicy - Gdy rosną ich nominalne (nie - realne) dochody, podatnicy ponoszą straty. Systemy podatkowe zwykle zakładają progresję % w miarę wzrostu dochodu. → Następuje wówczas „pełzanie przedziałowe”; jeśli przedziały podatku progresywnego nie są indeksowane, podatnicy przesuwają się do przedziałów o wyższej stawce opodatkowania. Np. w Polsce od 2000 r. obowiązują następujące przedziały: dochody do 37024 - 19%; 37024 - 74048 - 30%; ponad 74048 - 40%. → Dochody rządu zwiększają się o stratę poniesioną przez podatników. → Przeciwdziałanie: bieżące indeksowanie stawek podatku dochodowego (wg stopy I.).

7. Emeryci i ci wszyscy, którzy otrzymują swe dochody w formie stałych płatności miesięcznych. → Przeciwdziałanie: podnoszenie wysokości wypłat zgodnie ze wskaźnikami k-tów utrzymania, czyli tzw. indeksacja emerytur.

OGÓLNE STRATY WYWOŁANE INFLACJĄ

• Spadek siły nabywczej P. skłania do posiadania mniejszej ilości P., a większej ilości realnych aktywów, jak: ziemia, domy, złoto, biżuteria, dzieła sztuki.

• Talenty przedsiębiorcze marnują się; zamiast angażować się w poszukiwanie oszczędnych i efektywnych rozwiązań gosp., we wdrażanie innowacji - angażują się w spekulacje, kombinowanie i szukanie sposobów zarobienia na I.

• Przewidywana I. może prowadzić do „przegrzania gospodarki”, tj. do nakręcenia nierealistycznie wysokiego poziomu prod. Owszem, przez nakłanianie klientów do dokonywania natychmiastowych zakupów - I. przyspiesza konsumpcję i inwestycje; → Przedsiębiorcy spodziewając się w przyszłości wysokich cen na swe produkty (w por. z bieżącymi cenami dóbr kapitałowych) - mają większą skłonność do inwestowania. → Przedsiębiorcy zwiększają też zapasy (by uniknąć płacenia wyższych cen w przyszłości), ale po zapełnieniu magazynów - zmniejsza się ilość zamówień, produkcja spada i rośnie bezrobocie.

• W okresach hiperinflacji wart. waluty spada tak szybko, że ludzie niechętnie przyjmują i trzymają P. Dla uniknięcia strat - błyskawicznie wydają P (por. „gorący P”). Może to prowadzić do powrotu gospodarki bezpieniężnej, tj. systemu wymiany towarowej; oznacza to marnotrawstwo czasu i środków; skutek: spadek poziomu prod. ograniczenie wzrostu gosp.

• Hiperinflacja (i załamanie gosp.) w jednym kraju odbija się też na sytuacji gosp. krajów wierzycielskich.

Korzyści z inflacji

• Redystrybucyjny efekt I. oznacza, że jedni tracą, a inni zyskują; I. jest „grą o sumie zerowej” (pomijając hiperinflację, kiedy wszyscy tracą).

• Korzyści osiągają ci, którzy przewidują wzrost cen i przeciwstawiają się jego skutkom - tak, że zyskują kosztem pozostałych (np. kupując dużo po niskich cenach i sprzedając później znacznie drożej. Odciąga to zasoby od produktywnych zastosowań. Ludzie wykorzystują swe zasoby do spekulacji, zamiast do produkcji.

KTO KORZYSTA Z INFLACJI?

1. Dłużnicy - najwięcej zyskują z nieoczekiwanej I., np. właściciele domów czy mieszkań spłacający kredyt hipoteczny o stałym %; wtedy realna wart. ich zadłużenia kurczy się. Dla zapobieżenia stratom banki stosują kredyt hipoteczny o zmiennym %, którego stopa % jest okresowo dostosowywana do poziomu jakiejś rynkowej stopy %, np. obligacji rządu. Takie rozw. nie eliminuje ryzyka związanego z I., a jedynie przesuwa je z wierzyciela na dłużnika.

2. Przedsiębiorcy - produkujący wyroby, których cena szybko dostosowuje się do nowej sytuacji rynkowej (korzystając z I. podnoszą ceny wyżej niż wynosi stopa I.).

3. Pracownicy - jeśli w umowach o pracę zapewnili sobie pełną rekompensatę obniżki ich realnej siły nabywczej wywołanej I.

4. Rząd - wpływając na kreację pustego P. rząd dokonuje redystrybucji zasobów, odciągając je od zastosowań prywatnych na rzecz publicznych (inwestycje infrastrukturalne, bazy wojskowe itp.). I zwiększa siłę nabywczą rządu; jest ukrytą formą dodatkowego opodatkowania.

Czy inflacja powinna zostać zahamowana?: kwestia ekonomii normatywnej

• K-ty zapobiegania I. - w formie utraconej prod. i zatr.- są niższe niż k-ty jej leczenia wdrażane w czasie jej trwania; wtedy bowiem trudno ją zahamować bez szkodzenia tym, którzy usiłowali się do niej przystosować.

• Jeśli np. w przewidywaniu długotrwałej I. nabywcy domów zaciągną kredyt hipoteczny o wysokiej stopie %, to redukcja stopy I. oznacza dla nich dla nich stratę - konieczność spłaty wysokich odsetek.

• Dotyczy to też np. rolników, którzy zaciągnęli kredyt na zakup ziemi czy maszyn roln.; przewidywali, że będą spłacać zadłużenie zdewaluowanym P, zaś zahamowanie I. może ich doprowadzić do ruiny.

• Stabilność monetarna jest dobrem publicznym! Może ją „wytworzyć” rząd i państwowe instytucje finansowe dysponujące potencjałem zdolnym do kontrolowania kreacji P. - jeśli elektorat uzna ją za potrzebną.

• Szybka I. jest zawsze związana z szybką kreacją P., ale szybka kreacja P. nie zawsze wywołuje szybką I. (może się wiązać np. ze wzrostem dynamiki gosp. i obrotów handlowych).

Nadmierna kreacja P. często wynika z konieczności finansowania deficytu budżetowego, z chęci pobudzenia gospodarki i realizacji różnych programów pomocy społ.

→ Mikołaj Kopernik (Traktat o monecie, 1526) pisał: „Wśród niezliczonych nieszczęść, które doprowadzają do upadku całe społeczeństwa (...) cztery należy uznać za najważniejsze: wewnętrzną niezgodę, wielką śmiertelność, zły urodzaj i psucie monety. (...) czwarte nieszczęście wszelako, które pochodzi z psucia monety, jest jedynie przez niewielu brane pod uwagę i tylko przez takich, którzy poważniej myślą. (...) Spodlony pieniądz podsyca raczej lenistwo, aniżeli zapobiega ubóstwu.”

SPOŁECZNA GOSPODARKA RYNKOWA

Ogólna charakterystyka koncepcji społecznej gospodarki rynkowej (SGR)

SGR = GR (racjonalność, efektywność, dynamika) + S (rozbudowany system zabezpieczeń społ. i środków zmniejszających rażące dysproporcje.

→ Jest to GR, ale - starannie uporządkowana;

→ Jest to wolny rynek, ale w połączeniu z ustawodawstwem społ., ubezpieczeniami społ., osiągnięciami socjalnymi w z-dach pracy, partnerstwem między przedsiębiorcami i prac. w zarządzaniu z-dem, udziałem prac. we własności, ruchem human relations.

→ Jest to „społecznie oswojony kapitalizm” (J. Schumpeter).

Autorzy koncepcji SGR - teoretycy życia gosp. związani z kręgiem neoliberałów (freiburska szkoła ordoliberalizmu): Walter Eucken, Franz Böhm, Wilhelm Röpke, Alexander Rüstow, Alfred Müller-Armack.

→ Istnieją różne wersje teoret. i oparte na nich programy polityki gosp.; najbardziej spektakularny: program dla powojennych Niemiec Zach., opracowany przez Müllera-Armacka, a wprowadzony w życie w 1948 r. przez ministra gospodarki Ludwiga Erharda.

Czym SGR nie jest?

1/ Nie jest „paleoliberalizmem“, nawiązującym do klasycznego liberalizmu i do jego dogmatów: laissez-faire, niewidzialnej ręki, państwa jako stróża nocnego czy koncepcji homo-oeconomicus.

2/Nie jest „trzecią drogą“ rozwoju gosp.między kapitalizmem i socjalizmem

Aksjologia SGR: Proces gosp. ujmowany jest tu jako integralny element całego systemu społ.; stanowi mat. bazę, na której opierają się wart. pozagosp. Jej twórczym podmiotem jest człowiek! Gospodarce przysługuje „słuszna autonomia”. Por. ujęcie KDK (64): „Ruch gosp. powinien (...) rozwijać się wedle własnych metod i praw, ale w granicach porządku mor.”.

→ Fundamentem koncepcji SGR jest idea ORDO, tj. ładu, porządku społ. Musi się on opierać na akceptacji podst. wart. humanist.; są one wbudowane w cały system. Są przesłanką sprawnego funkcjonowania gospodarki.

→ SGR jest syntezą:

WOLNOŚCI i SPRAWIEDLIWOŚCI SPOŁ.

↓ ↓

ODPOWIEDZIALNOŚCI OSOBISTEJ i SOLIDARNOŚCI

→ Spraw. społ. nie jest przy tym wymuszoną przez państwo zewnętrzną korektą gospodarki, ale immanentnym jej celem (gosp. opiera się na równouprawnieniu, na równości szans).

→ Solidarność ma miejsce np. w obrębie wspólnoty ubezp. (sol. międzypokoleniowa), w obrębie „grup interesu” i między nimi, sol. międzynarodowa.

SGR jest PORZĄDKIEM POKOJOWYM (a nie walką klas czy niszczącą konkurencją). Definiuje się jako „system otwarty”, a więc zdolny do rozładowania wewn. napięć:

• otwarty dla wszystkich, którzy chcą uczestniczyć w rynku; jest propozycją skierowaną do jednostek a nie do klas czy grup (personalizm, ≠ klasowość)

• otwarty światopoglądowo, religijnie

• otwarty na zmiany.

Jako „ład pokojowy“ wygasza „wojny handlowe“, przewiduje solidarystyczną pomoc międzynar. oraz integrację gosp. w ramach „Wspólnego Rynku“ (EWG).

Rola państwa: zakłada się aktywną wobec gospodarki rolę państwa

→ Koncepcja państwa społecznego (PS) jest istotnym elementem SGR. Państwo ma mieć wizję całości porządku gosp. i czuwać nad jego realizacją.

→ Nie jest to „interwencjonizm” czy „ręczne sterowanie” gospodarką.

→ „Porządkujące zadanie państwa sprowadza się przede wsz. do stworzenia jasnych „warunków ramowych”.

→ Na tworzeniu „ramowego porządku” (wolnościowego, spraw., pokojowego) dla efektywnego funkcjonowania gosp. polega polityka generalna. Ma ona stworzyć takie warunki, aby podejmowanie działaln. gosp. okazywało się bardziej atrakcyjne niż zabieganie o środki pochodzące z redystrybucji dochodu społ.

→ Państwo ma nie tyle interweniować bezp. w mechanizm rynkowy czy sterować procesami gosp. (np. pod naciskiem grup interesu), ale korygować i regulować system GR. Jego zadanie: ukształtowanie „przedpola” rynku.

→ Na tym polega polityka gospodarcza (PG) państwa.

Cele i zadania PG:

1. stworzenie takiego „porządku ramowego”, w którym rynek byłby dla poj. podmiotu bezp. dostępny i na tyle atrakcyjny, aby wyzwolić jego inicjatywę i możl. twórcze. Na służbie tej idei pozostają konkretne zadania PG:

• możliwie pełne zatrudnienie, gdyż większość ludzi tylko przez ofertę swej pracy staje się uczestnikami rynku; bezrobocie zawsze wiąże się z koniecznością rozszerzenia redystrybucji, zakłóca system rynkowy i wyzwala negatywne tendencje, np. roszczeniowości;

• wspieranie przedsiębiorczości, np. przez preferencje kredytowe, zwł. młodych, pełnych inicjatywy i gotowych do samodzielności gosp. , a nie dysponujących kapitałem;

• wspieranie małych i średnich przeds., ich obrona przed potęgą wielkich koncernów.

Wszystko to świadczy, że wśród celów PG są:

→ samodzielność gosp. (jeden z najważniejszych) - chodzi o to, aby maksimum podmiotów „przesunąć z obrzeży rynku do jego centrum”; → „dobrobyt dla wszystkich”; → sprawiedliwe tworzenie kapitału.

2. Państwo ma zabezpieczać porządek oparty na wolnych umowach, własności pryw. oraz prawidłowe funkcjonowanie mechanizmu konkurencji.

• Konkurencja jest siłą rozbijającą potęgę wielkich koncernów (F. Böhm),

• ale ... zawiera w sobie tendencję do samounicestwienia (W. Eucken).

Państwo ma tworzyć takie warunki, aby nie dopuścić do opanowania rynku przez potężne jedn. gosp. zdolne do wyeliminowania konkurentów i do uzyskiwania zysków monopolowych i spekulacyjnych.

→ Wszelkie monopole oraz przejęcia i fuzje - w interesie pozostałych uczestników rynku - muszą podlegać kontroli.

→ Państwo ma tworzyć taki porządek konk., aby zagwarantować dostęp do rynku dynamicznym podmiotom. Ma stworzyć „system konkurencji”.

3. Ważnym zadaniem PG jest utrzymanie siły nabywczej P, gwarancja stabilnej waluty, gdyż każda I. i deflacja powoduje niespraw. bogacenie się jednych i zubożenie innych.

4. Zadaniem PG jest też stworzenie infrastruktury i zachowanie zdrowego środowiska naturalnego.

→ PG państwa musi być elastyczna i ostrożnie posługiwać się swymi instrumentami. Każda błędna decyzja zwykle powoduje lawinę nieprzewidzianych skutków (np. progresja podatkowa może zniechęcać do inwestowania, zachęca do ucieczki do szarej strefy).

→ Zadaniem państwa w ramach SGR jest czuwanie nad całością procesu rynkowego: zapobieganie kryzysom i pobudzanie rozwoju gosp. (= antycykliczna PG). Jej elementy: polityka fiskalna, pieniężna, kredytowa, dochodowa, stanowią pewna całość.

→ Jest to „dyskretna obecność” państwa e gospodarce.

→ W ramach SGR zupełnie wyjątkowo stosuje się subwencje dla przeds. Prowadzi to bowiem do przetargów o uzyskanie możliwie wysokiej kwoty śr. państwowych. Politykę prowokującą „walkę redystrybucyjną” zastępuje się tu polityką „ładu gosp.”

Państwo społeczne w koncepcji SGR prowadzi też politykę socjalną (Sozialpolitik) i politykę społeczną (Gesellschaftspolitik) ściśle związaną z PG.

→ Twórcy SGR kładli wielki nacisk na współzależność tych polityk. Zresztą fundamentem SGR jest koncepcja integracji obszaru społ.-pol. i gosp. w pewną uporządkowaną całość. Celem jest rozwój takiego stylu życia, w którym człow. mógłby pozostać wolny, a jednocześnie zabezpieczony socjalnie.

→ Przyjmuje się, że oparta na zasadzie wolnej konkur. dynamiczna gospodarka, kształtowana rozsądną PG jest wystarczająco efektywna, aby umożliwić państwu społ. realizację celów socjalnych.

→ Państwo, bazując na fundamencie efektywnej gospodarki podejmuje się zadania spraw. korekty podziału dochodów (redystrybucja). Zakładając solidarność wszystkich obywateli państwo społ. prowadzi politykę socjalną, tj. politykę pomocy tym jedn. i grupom, które znalazły się w trudnej sytuacji życiowej. Dokonuje tego w różnych formach:

• system opieki socjalnej (pomocy socjalnej)

• obowiązkowe ubezp. społ. - dla zabezp. przed ryzykiem związanym ze:

• starością → system emerytalny

• chorobą → system ubezp. chorobowych

• wypadkami

• bezrobociem.

Obowiązkowe ubezp. społ. gwarantujące wypłatę rent i emerytur, zasiłków chorobowych i dla bezrobotnych - to filary idei państwa społ.;

• systemy różnych świadczeń społ. i dopłat, np. dodatek rodz., mieszk., dofinansowanie punktów pomocy społ., kas oszcz.-pożyczkowych itp.

→ Niezależnie od form efektywna polityka socjalna wymaga:

• produktywnej gospodarki,

• silnego, niezależnego państwa prawa,

• koordynacji z PG. Niespełnienie tych warunków = trudności społ.-gosp.

Skrótowa formuła SGR: synteza wolności i spraw. społ. W popularnej interpretacji - wolność rezerwuje się dla GR; tymczasem ma ona regulować także ład w sferze socjalnej.

→ Państwowa polityka socjalna nie może ograniczać, ale pobudzać samodzielność, odpowiedz., twórczą inicjatywę jedn. i różnych kręgów społ.

→ Jej drogowskazem ma być zasada pomocniczości, której trafnym skrótem jest formuła „pomoc dla samopomocy” (dawanie wędki, a nie ryby).

→ „Socjalny” element SGR nie pozostaje wyłącznie domeną państwa; system socjalny musi być zakorzeniony w społeczeństwie obywatelskim, ma być otwarty na „odkrywczość socjalną”, ma pobudzać i wspierać inicjatywy obywatelskie - bo pojawiają się coraz to nowe obszary biedy.

→ Właściwa org. działaln. socjalnej jest b. ważna, gdyż: „Fałszywy porządek socjalny premiuje lenistwo, karze osiągnięcia, zachęca do pracy na czarno, a przez to ostatecznie odbiera środki na pomoc prawdziwie potrzebującym” (G. Briefs).

→ Najgroźniejszym społecznie efektem nierozsądnej polityki socjalnej jest proces kumulacji roszczeń, walka między jedn. i grupami o maksymalny udział w dzielonych dobrach; skutek: erozja etosu solidarności.

Państwo prowadzi też politykę społeczną (Gesellschaftspolitik), czyli taką, która wywiera wpływ na strukturę społ-wa.

→ Wraz ze wzrostem dobrobytu państw Europy Zach. po II wojnie św. - nastąpiło przesunięcie akcentów w polityce socjalnej. Już nie przeciwdziałanie ubóstwu, bezrobociu, pomoc niepełnosprawnym i zmarginalizowanym, ale inne sprawy wysuwają się na czoło.

→ Konkretne zadania nowej polityki społ. zależą od okoliczności miejsca i czasu, ale jej ideał - cel jest mniej relatywny. Jest nim (wg Müllera-Armacka):

• integracja człow. z wolnym porządkiem społ-wa (chodzi tu o osobę, a nie o człow. w jego funkcji producenta czy konsumenta) oraz

• znalezienie właściwej miary między wzrostem gosp., inicjatywą i wolnością osobistą oraz równowagą społeczną.

Zadania polityki społ. (w II fazie realizacji SGR):

• tzw. „inwestycje duchowe”, tj. preferowanie kształcenia, szkolenia, permanentnej edukacji; pomoc w uzyskiwaniu samodzielności i wyrównywaniu szans awansu społ. (por. teorie „kapitału ludzkiego”);

• gwarancja stabilnej waluty i trwałej koniunktury; społ. aspekt tej problematyki wiąże się z kwestią bezp. socjalnego;

• humanizacja warunków pracy w przeds.: bhp, poprawa klimatu społ., udział prac. w decyzjach (Mitbestimmung);

• kształtowanie szeroko rozumianego środowiska społ.: planowanie przestrzenne, wyrównywanie warunków życia na wsi i w mieście;

• inspirowanie restrukturyzacji gosp. (w związku z postępem techn.), wspieranie mobilności przedsiębiorców i prac.;

• międzynar. integracja gosp. i pomoc dla państw rozwijających się;

• ochrona środowiska naturalnego.

→ W/w = poprawa jakości życia.

→ Warunkiem powodzenia polityki społ. jest jej całościowa wizja oraz pozyskanie dla niej akceptacji szerokich kręgów społ-wa. Aktywność polityków nie może się polegać na przypadk. interwencjach (gaszenie pożarów).

→ Celem polityki społ. nie może być egalitaryzacja świadczeń, wyrównywanie dochodów, np. przez silną progresję podatkową; taki program, zamiast preferować bogacenie się ubogich, prowadzi do ubożenia bogatych.

→ Celem polityki społ. ma być natomiast doprowadzenie do względnej równości szans życiowych.

• Nie chodzi tu o wymuszoną egalitaryzację rezultatów indyw. wysiłków,

• ale o wspieranie edukacji, dostępu wszystkich do instytucji kształcących, popieranie mobilności pracy.

→ W związku z różnymi uzdolnieniami, inicjatywą, pracowitością poszcz. jedn., równość szans wcale nie wyklucza uprawnionej różnicy rezultatów.

SGR to nie tylko model, koncepcja, ale zrealizowany system (ustrój) gosp.

→ Tzw. „system nadreński”, realizowany w zróżnicowanych formach (zależnie od miejsca, czasu, sytuacji społ.-pol.) po II wojnie św. w wielu państwach Europy Zach.

→ Najpierw: w RFN; w 1948 r. program opracowany przez Müllera-Armacka wdraża L. Erhard. Efekt: niemiecki „cud gosp.“

→ SGR jako system gosp. ma już więc:

• swoją historię; SGR przechodziła różne fazy, np. w latach 60. w Niemczech weszła w swoją II fazę;

• różne wersje, np. w Austrii, Szwajcarii, Belgii itp., najczęściej różniące się zasięgiem i sposobem org. elementu „społecznego”.

POLITYKA GOSPODARCZA

Pojęcie

1. Praktyka polityczna → wywieranie wpływu na gospodarkę przez organy publiczno-prawne; jest zawsze działaniem ukierunkowanym na jakiś cel (choć nie da się wykluczyć skutków ubocznych):

• polityka gospodarcza (PG) generalna = całokształt decyzji zmierzających do porządkowania życia gosp.; fundamentalny jest tu najpierw wybór porządku gosp., tj. dominującej zasady alokacji: rynek, albo plan

• PG bieżąca = wywieranie wpływu na przebieg procesu gosp.

2. Dyscyplina naukowa →jedna z nauk ekonom., część stosowanej ekonomii

• Opiera się na teoret. dorobku ekonomii, bada życie gosp. w jego dynamice, określa cele i wyznacza zadania rozwoju społ.-gosp.. wskazuje metody i środki realizacji tych zadań.

• Bada niesprzeczność celów, odpowiedniość celów i środków, konsekwencje podejmowanych środków itp.

• Jej przedstawiciele pełnią funkcję ekspertów, doradców, pomagają rządowi w wyznaczeniu kierunków rozwoju gosp. i prowadzeniu bieżącej PG.

→ Wysuwa się wobec niej wymóg rzeczowości (fachowości). Woluntaryzm koncepcji PG, prymat polityki nad ekonomią (w sytuacji omnipotencji państwa), albo poddanie się logice kampanii wyborczej, populistyczne oderwanie celów ekonom. od rzeczywistości społ. są zgubne. PG nie może być „nauką dworską”, pozostającą na usługach rządzących. Chodzi więc o jej deideologizację i pragmatyzację.

→ PG nie może ograniczać się do „neutralnego” opisu adekwatności środków w odniesieniu do założonego (przez polityków) celu. Musi podjąć kwestię możliwości realizacji celów.

Klasyfikacja PG - wg różnych kryteriów:

1. branżowości - wyróżnia się tzw. polityki szczegółowe:

przemysłowa, rolna, handlowa (wewn. i zewn.), mieszkaniowa, transp. itp.

2. przedmiotowego (celu rzeczowego, któremu ma służyć wywieranie wpływu): polityka zatrudn., płac, finansów, inwest., cen itp.

3. organizacyjnego: polityka centralna, resortowa, lokalna, przedsiębiorstw

4. czasu: perspektywiczna (długookresowa),wieloletnia, bieżąca

5. wg stosowanych metod - ich zgodności z systemem rynkowym:

• metody PG konieczne do funkcjonowania systemu (np. zakaz nieuczciwej konkurencji)

• metody wspierające system, np. pomoc przy wchodzeniu na rynek

• metody kompatybilne z systemem rynkowym

• metody naruszające system rynkowy, np. subwencje wspierające przestarzałe struktury przeds.

• metody niszczące system rynkowy, np. państwowe regulacje cen czy wielkości produkcji

5. wg intensywności ingerencji w kompetencje decyzyjne podmiotów gosp.:

• przekonywanie, np. pertraktacje płacowe

• bodźce, np. premie inwestycyjne

• przymus, np. zakaz zwolnień z pracy, embargo

6. wg podmiotów kompetencji decyzyjnych:

polityka pieniężna i walutowa, fiskalna, mieszkaniowa

7. wg typu koncepcji porządku społ.-gosp.:

interwencjonizm, centralne sterowanie

8. wg sposobu wywierania wpływu na popyt:

• pośrednie kierowanie popytem, np. poprzez inwestycje publiczne

• bezpośrednie kierowanie popytem, np. poprzez różne wypłaty socjalne

• wpływanie na popyt poprzez politykę pieniężną i stóp %

Podmioty PG - organy publiczno-prawne państwa; władza wykonawcza i ustawodawcza różnych szczebli:

• rząd, ministerstwa, parlament

• władze wojewódzkie, powiatowe i gminne

• władze międzynarodowe i ponadnarodowe

• bank centralny (jeśli posiada autonomię kompetencji decyzyjnych)

• inne władze centralne, np. Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumenta

• organizacje zawodowe posiadające uprawnienia prawa publicznego, np. partnerzy umów zbiorowych (związki zawodowe i org. pracodawców)

• różne stowarzyszenia - działają na przedpolu PG; próbują - we własnym interesie - wywierać wpływ na decyzje; często konkurują ze sobą

→ Wobec wielkości podmiotów podst. problemem PG jest koordynacja ich czynności;

→ Mechanizmy rozw. ewentualnych konfliktów: rynkowe, rozjemcze, zasada większości, procedury biurokratyczne;

→ W systemie gosp. rynkowej państwo pozostawia:

• prywatnym przedsiębiorcom decyzje co do zakresu i struktury inwestycji (rynek pozostaje „anonimową instancją kontrolną)

• gospodarstwom domowym decyzje co do „podaży” pracy i zakupów dóbr konsumpcyjnych.

Niemniej przy pomocy instrumentów „polityki bieżącej”, poprzez bodźce materialne, próbuje pośrednio wpływać na decyzje podmiotów prywatnych.

Definicja: PG to świadome i celowe kształtowanie rozwoju społ.-gosp., polegające na wyborze celów ekonom. oraz ich realizacji przy pomocy odpowiednich środków i metod, uwzględniających jego obiektywne uwarunkowania.

Cele PG:

1/ pozagospodarcze, np. ochrona krajobrazu, cele obronne, utrzymanie gospodarstw rodzinnych itp.

2/ gospodarcze; najważniejsze z nich to:

• stały wzrost gosp.

• stabilizacja koniunktury, w tym:

• stabilność cenowa (stabilna siła nabywcza pieniądza)

• wysoki poziom zatrudnienia

• wyrównany bilans płatniczy

• sprawiedliwy podział dochodu narodowego

• możliwie szeroka przestrzeń odpowiedzialności osobistej: wolny wybór zawodu, miejsca pracy, wolność dysponowania przychodem, wolność decyzyjna przedsiębiorców

• udział w podejmowaniu decyzji (demokracja gospodarcza).

→ W związku z wyznaczonymi celami PG musi umieć odp. na pytania o:

• możliwość ich realizacji w konkretnych warunkach

• możliwość pogodzenia ze sobą poszcz. celów (np. stabilnej waluty i pełnego zatr.)

• jakim kosztem osiągnie się dane cele.

→ Wyznaczone cele winny odpowiadać takim wartościom podst. jak: wolność, dobrobyt, sprawiedliwość, bezpieczeństwo - i zarazem je konkretyzować. Winny też być drogowskazem polityki bieżącej.

→ Co do wartości zwykle panuje konsens; różnice zdań dotyczą treściowej konkretyzacji celów.

→ Przy formułowaniu celów następuje styk PG z etyką gosp.

Wartości podstawowe wyznaczające katalog celów PG:

WOLNOŚĆ - prawo, aby móc odpowiedzialnie kształtować swoje życie wg indywidualnych wyobrażeń; granica tej wolności: jeśli realizacja własnych interesów narusza pole wolności innych.

DOBROBYT - konkretyzowany w celu, jakim jest wzrost gosp.; gwarantuje zaopatrzenie materialne - możliwie bogatą paletę dóbr i usług, zdrowe środowisko naturalne i czas wolny.

SPRAWIEDLIWOŚĆ dotyczy podziału dochodów i kompetencji decyzyjnych oraz związanych z tym szans i ryzyk. Zasady rynkowe i wymogi polityczne - często pozostają w konflikcie.

BEZPIECZEŃSTWO - chodzi o ochronę człow. przed ryzykiem; związane jest z dążeniem do dobrobytu; człow. chce się zabezpieczyć przed utratą środków do życia w związku z bezrob., wypadkiem, chorobą lub starością.

→ Cele PG łączą się z celami polityki socjalnej i społecznej (por. nazwa: polityka społeczno-gospodarcza);

Metody PG - wynikają z przyjętych założeń ustrojowych i są podporządkowane zmieniającym się zadaniom. Nie można ich fetyszyzować uznając, że dla każdej kwestii gosp. istnieje jedno najlepsze „jedynie słuszne” rozw.

3 główne elementy systemu metod PG:

1. zasady kierunkowe określające „filozofię” całego systemu; wynikają z przyjętych zasad ustrojowych

2. rozw. systemowo-organizacyjne, tzw. „reguły gry”; są dość stabilne, ale ulegają ewolucji wraz z rozwojem systemu; określa je ustawodawstwo gosp.

3. narzędzia i parametry ekonom oddziaływania na przebieg procesów gosp.: polityka podatkowa, kredytowa, inwestycyjna, celna itp.

Środki PG - obejmują zasoby czynników produkcji, które mogą być wykorzystane w procesie rozwoju. Podział:

→ 1/ wewnętrzne: zależne od danego kraju

2/ zewnętrzne: zależne od zagranicy

→ 1/ społeczne: wynikające z zasobów kapitału ludzkiego, np. motywów,

podatności na innowacje

2/ gospodarcze: zasoby nat., majątek prod., techniczne uzbrojenie pracy

Przy ich zastosowaniu trzeba:

• uwzględnić skutki uboczne, np. sprzeciwy, protesty ludności

• dobrze przygotować od strony prawnej

• rozpropagować stosowany pakiet środków → polityka informacyjna!

Środki stosowane w PG dla oddziaływania na stosunki z zagranicą:

1/ Środki bezpośrednie: są stosowane wprost w sferze obrotów; przynoszą skutki natychmiastowe, np. środki polityki handlowej: cła, opłaty wyrównawcze wewnętrzne i inne bariery pozataryfowe, ograniczenia dewizowe, subwencje eksportowe.

2/ Środki pośrednie: działania, które nie odnoszą się bezp. do obrotów z zagranicą, lecz dotyczą innych dziedzin gosp - i przez nie, po pewnym czasie, oddziałują na stosunki z zagranicą, np. politykę kursu walutowego, zmiany stopy % czy podatkowej.

CZYNNIKI ROZWOJU SPOŁECZNO-EKONOMICZNEGO

1. Ludność - występuje w charakterze:

• producentów: mających swobodę wyboru zawodu i miejsca pracy

• konsumentów: mających swobodę konsumpcji;

→ Kwalifikacje, motywacje człow. przesądzają o dynamice rozwoju gosp.

→ Chodzi tu np. o: inwencję, tj. zdolności i dośw., umiejętności zawodowe, pełne wykorz. czasu pracy (pracowitość), przestrzeganie przepisów i poleceń (dyscyplina); wśród motywów ważne są też: obawa przed nędzą, poczucie spraw., dążenie do współzawodnictwa.

→ Takie cechy ludności jak: skłonność do posiadania potomstwa, kultywowanie tradycji nar., przestrzeganie zasad mor., podnoszenie kultury mat. też są nieobojętne dla rozwoju gosp.; decydują o stopie przyrostu nat., oszczędzaniu, strukturze popytu konsumpc. i podaży pracy; cechy te są hist. zmienne, występują z różnym nasileniem w poszcz. społ-wach.

2. Zasoby naturalne - mają kluczowe znaczenie w rozwoju, ale ich wykorz. zależy od rozwoju techniki i kwalifikacji ludzi; nierównomierne ich rozmieszczenie zadecydowało o społ. podziale pracy i specjalizacji prod.

a/ ziemia - niezbędna jest przy wytwarzaniu żywności (produktu strategicznego) i przy lokowaniu gosp. domowych i przeds. na obszarze kraju

b/ woda - nie jest już „dobrem wolnym”, wymaga regulacji i ponownego odzyskiwania;

c/ klimat = dobro wolne; wpływa na charakter prod. roślinnej i zwierzęcej, ale też na k-ty prod. innych działów gosp., zwł. budownictwa;

d/ kopaliny - ich zasoby na kuli ziemskiej ciągle nie są dokładnie zbadane; postęp techn. umożliwia eksploatację niedostępnych dotąd złóż.

→ PG winna zmierzać do ochrony zasobów ludzkich i naturalnych przed zanieczyszczeniem ekologicznym i przeciwdziałać takiemu międzynar. podziałowi pracy, który narzuca gosp. krajowej „brudne technologie”.

3. Majątek narodowy = wszystkie nie zużyte dobra mat., wytworzone w poprzednich okresach; jest rezultatem akumulacji i wzrostu gosp. osiągniętego w przeszłości. Składa się nań:

a/ majątek produkcyjny (trwały i obrotowy) przeds.

b/ majątek nieprodukcyjny zakładów użyteczności publ.: szpitali, szkół itp.

c/ domy mieszkalne i majątek gosp. domowych

d/ saldo bilansu płatniczego

e/ infrastruktura transportowa i łącznościowa

4. System gospodarczy - zbiór zgodnych z istniejącymi stosunkami własnościowymi zasad kierowania życiem gosp. danego państwa.

→ Efektywność PG warunkuje optymalne wykorz. wszystkich czynników rozwoju danego kraju.

GRANICE PG:

• prawa ekonomiczne,

• „zmienne niezależne” życia gosp., czynniki na które nie mamy wpływu

• podstawowe prawa człow. - wolności gosp., np. wolność wyboru zawodu i miejsca pracy, prawo własności, wolność konsumpcji itp. (aby człow. nie został zdegradowany do roli przedmiotu)

ZASADY PG

1. Zasada jednolitości - niezbędna ze względu na współzależność poszcz. obszarów gosp.; wymaga: nie wykluczających się wzajemnie celów i środków, wzajemnego przyporządkowania mniej lub bardziej izolowanych dotąd obszarów, np. polityki rolnej, socjalnej itp. - w jedną „całościową” PG.

2. Zasada kompletności (całości) - wymaga, aby wszystkie obszary współcz. gospodarki podlegały świadomemu kształtowaniu (jednak PG - to nie tylko interwencje, ale też świadome ich zaniechanie).

3. Zasada ciągłości - wymaga, aby realizację celów określić długofalowo - by zastosowane środki mogły ujawnić swą skuteczność. Uzasadnienie: procesy przystosowawcze gosp. wymagają czasu. Ciągłość PG jest warunkiem racjonalnych decyzji podmiotów gospodarujących: wyboru zawodu, miejsca pracy, alokacji kapitału; minimalizuje inwestycje chybione.

4. Zasada różnorodności - uwzględnia fakt, że wiele przyczyn współokreśla daną sytuację gosp.; dla realizacji jednego celu - trzeba zastosowania całego zestawu środków.

→ Przez stosowanie tych zasad przedsięwzięcia PG mają: właściwą kolejność, jasność, ciągłość i skuteczność.

POLITYKA SPOŁECZNA

Pojęcie

1. Praktyka polityczna

• działaln. ustawodawcza, tworzenie odpowiednich przepisów i instytucji

• całokształt urządzeń i środków polityki społecznej (PS)

2. Dyscyplina naukowa → jedna z nauk ekonom. (część stosowanej ekonomii), uprawiana też w ramach socjologii i politologii; zajmuje się środkami i metodami realizacji celów praktycznej PS

Cel PS:

• likwidowanie tego, co zagraża istnieniu społ-wa, poprawa trudnego położenia poszcz. grup społ.

• tworzenie takich struktur, które nie dopuszczają do powstawania trudnych sytuacji w społ-wie, np. poprzez stworzenie systemu ubezp. społ.

→ Chodzi zatem o stworzenie takiego systemu gosp.-społ., który jest akceptowany przez wszystkie grupy społ.

Zadania PS:

• zabezpieczenie odpowiednich warunków mat. licznym grupom „pasywnym rynkowo”: dzieci, kobiety niepracujące zawodowo, niepełnosprawni, chorzy, bezrobotni

• ochrona „niesamodzielnych gosp.” uczestników rynku (pracobiorców) przed ryzykiem utraty podstaw egzystencji wskutek: choroby, wypadku, starości, bezrobocia

• ochrona „samodzielnych gosp.” przed zagrożeniem ich egzystencji wskutek niezawinionej „przegranej” na rynku.

Związek PS i PG - jest b. ścisły; choć różnią się one swymi bezp. celami, środkami i metodami (PS nie posługuje się tylko narzędziami ekonom.).

• Jeśli jednak środki PG (np. polityka pieniężna) prowadzą do spraw. podziału dochodu społ., np. z pktu widzenia polityki rodzinnej czy wspierania „klasy średniej” - PG jest jednocześnie realizacją celów PS.

• Z drugiej strony niewłaściwa PS może hamować rozwój gosp., zmniejszać efektywność gospodarki.

Rozwój PS

• „Klasyczna” PS wyrosła w kontekście XIX-wiecznej „kwestii robotniczej”, tj. wyzysku proletariatu w epoce industrializacji. Państwo poczuło się zobowiązane do opieki nad proletariatem.

• Stopniowo obejmowała swym zasięgiem także inne warstwy i klasy społ. „Nowa PS” obejmuje swym zasięgiem wszystkich obywateli; tworzy warunki do łagodzenia konfliktów i gwarancji pokoju społecznego.

→ W rozwoju PS wyróżnia się kilka faz (stopniowo poszerza się obszar PS)

I. Tworzenie podstaw ochrony pracy:

Anglia, 1802: uchwalenie Moral and Health-Act: ochrona dzieci i młodzieży, przepisy dot. wyposażenia miejsc pracy, ograniczenie czasu pracy; stopniowo poszerzano ochronę pracy - na kobiety i wszystkich prac.

II. Tworzenie i rozbudowa ubezpieczeń społecznych

Prusy, 1883, 1884, 1889: ustawodawstwo socjalne dot. ubezp. chorobowych, wypadkowych, inwalidzkich i emerytalnych; 1927 - ustawa dot. ubezp. od bezrobocia; stworzono „system ubezp. społ.”

III. Wspieranie demokracji gosp., współstanowienia (Mitbestimmung) pracowników (głównie Niemcy); początki: lata 20. XX w., rozwój po II wojnie św.: 1951 - ustawy dopuszczające prac. do udziału w Radach Nadzorczych i w zarządzaniu przeds. (górnictwo, hutnictwo); 1952 - ustawa o ustroju przeds.; 1976 - ustawa poszerzająca prawo do współstanowienia.

Obszary PS

1. Prawo pracy - ma swój początek w XIX-w. przepisach ochrony pracy;

• dziś - wyznacza ramy dla tzw. układów zbiorowych, zawieranych między partnerami społ. (zw. zaw. i org. pracodawców);

• reguluje też stosunki w obrębie z- dów i przeds., w tym - udział prac. w decyzjach;

• (1) usamodzielniło się; nie jest już traktowane jako część PS;

2. Ubezpieczenia społ. - stanowią rdzeń PS;

3. Pomoc socjalna - przewidziana dla szczeg. przypadków biedy oraz dla ofiar „katastrof politycznych”: wojny, przesiedlenia;

4. Inne: pośrednictwo pracy, wspieranie zatrudnienia niepełnosprawnych, polityka rynku pracy, poradnictwo zawodowe, pomoc przy szkoleniu zawodowym, arbitraż, sądownictwo pracy, ochrona pracy młodocianych, ochrona rodziny, zabezpieczenie wolnych zawodów, rzemieślników i rolników, prewencja i rehabilitacja, upowszechnienie własności wśród prac. polityka mieszkaniowa i osiedlowa itp.

Granice PS:

• godność osobowa : wolność i odpowiedz. osobista jednostki (nie należy jej ubezwłasnowolniać)

• przekroczeniem tej granicy jest „państwo opiekuńcze”.

UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE (US) - są próbą zabezpieczenia szerokiego kręgu osób przed ryzykiem socjalnym.

• Geneza US: odkrycie, że człow. nie jest już dziś w stanie sam: indywidualnie czy przy pomocy rodziny sprostać niektórym sytuacjom ryzyka.

• System US próbuje stworzyć, zgodnie z zasadą pomocniczości, między jednostką i rodziną a państwem - nową płaszczyznę bezpieczeństwa.

• W przec. do ubezp. prywatnego - opiera się na „zasadzie ubezpieczeń”, tzn. ludzie wspólnie zagrożeni pewnym ryzykiem zrzeszają się; w ramach tego zrzeszenia, zgodnie z prawem wielkich liczb - następuje „wyrównywanie”, łagodzenie trudności i obciążeń.

• Finansowanie świadczeń → głównie z wkładów ubezpieczonych; niezgodne z „zasadą ubezpieczeń” byłyby

→ równe dla wszystkich świadczenia, niezależnie od wkładów;

→ matematyczna proporcjonalność świadczeń i wkładów;

→ wysokość wkładów uwzględnia możliwości finansowe ubezpieczonych; idea US uwzględnia pewną redystrybucję.

• Cechą US jest idea samorządności: zarządzanie funduszami przy udziale ubezpieczonych; państwo ma prawo do nadzoru.

• W pluralistycznym systemie US funkcjonują obok siebie różne wspólnoty ryzyka:

→ wg różnych grup osób - pracobiorcy, rolnicy, rzemieślnicy

→ wg obszarów ryzyka - chorzy, inwalidzi, starzy, bezrobotni

→ wg regionów;

• Możliwy jest też jednolity system US; opiera się na zasadzie zabezpieczenia (zaopatrzenia), nie tworzy systemu wspólnotowego, opierającego się na samofinansowaniu i na samodzielnej trosce o siebie, ale jest instytucją publiczną, finansowaną ze środków budżetowych.

Rys historyczny

→ 1883-89, Prusy: ustawodawstwo socjalne tworzące

• 3-członowy (ubezp. chorobowe, wypadkowe, emerytalne), przymusowy system US dla robotników;

• finansowany z wkładów: pracown., pracodawców + świadcz. państwa;

• opierał się na systemie samopomocy i samorządu + nadzór państwa;

• = projekt autorstwa O. von Bismarcka, powstał z wielorakiej inspiracji:

• względy humanitarne,

• względy militarne (zdrowe społ-wo to podstawa silnego wojska)

• względy propagandowe - subwencjonowany przez państwo system miał być przeciwwagą dla wpływów marksistowskiego ruchu robotn.

→ Po II wojnie św. w Europie Zach. - recepcja anglo-ameryk. idei „bezpieczeństwa socjalnego”. Jej podstawą jest uznanie prawa człow. do bezp. w obliczu ryzyka socjalnego. Skutek tej koncepcji: otwarcie US dla wszystkich obywateli (także samodzielnych gosp.)

Świadczenia z tytułu US

1. rzeczowe - dotyczą ubezp. chorobowych, wypadkowych: prawo np. do pomocy lekarskiej, leczenia szpitalnego, tańszych lekarstw;

2. pieniężne - wypłaty rent i emerytur + z tytułu ubezp. chorob. i wypadk.

• Podstawą wypłaty świadczeń jest zaistnienie tego ryzyka społ., któremu dane US miało zapobiec;

• Zwykle trzeba spełnić dodatkowe warunki: określony czas trwania ubezp.; wysokość świadcz. pieniężnych zależy od wniesionego wkładu.

Świadczenia z tytułu ubezp. chorobowych:

• świadczenie rzeczowe + pieniężne (przy długotrwałej niezdoln. do pracy, gdy pracodawca przestaje płacić)

• opieka zdrowotna nad kobietami w ciąży + wypłata za urlop macierz.

• świadczenia w przypadku śmierci bliskiego członka rodziny

• leczenie sanatoryjne

Świadczenia z tytułu ubezp. wypadkowych:

→ mają na celu najpierw zapobieganie wypadkom, a potem - wyrównywanie szkód związanych z wypadkami przy pracy i chorobami zawodowymi:

• opieka lekarska

• rehabilitacja, także zawodowa i społeczna

• wypłata rent ofiarom wypadków i chorób zawodowych

• wypłata rent dla małżonka, dzieci, czasem - rodziców (wysokość renty zależy od stopnia utraty zdoln. do pracy).

→ Ubezp. wypadkowe opiera się na „zasadzie kauzalnej”, tzn. uzyskuje się świadczenia tylko za te szkody, które są wynikiem wykonywania ubezpieczonych czynności.

→ Tendencja do rozszerzania zakresu podlegającego ochronie, np. świadczeniami obejmuje się nie ubezpieczone osoby, które poniosły szkody altruistycznie pomagając innym + uczniowie, studenci.

→ Wyłączone z systemu są ofiary wypadków drogowych i w gosp. domow.

Świadczenia z tytułu ubezp. emerytalnych:

→ Głównie emerytury i renty inwalidzkie + rehabilitacja dla przywrócenia zdoln. do pracy + renty dla członków rodziny + świadcz. przedemerytalne

→ Finansowo = największa część US

→ Wiek emerytalny jest zróżnicowany zależnie od: państwa, zawodu, płci

→ Wysokość rent i emerytur zależy od: wysokości dochodu, stażu ubezpieczeniowego

Organizacja systemu US

• W państwach Europy Zach. obowiązują różne systemy (np. w ubezp. emerytalnych - system repartycyjny i kapitałowy)

• Ubezpieczony zwykle należy do różnych „wspólnot ryzyka”

• Ubezpieczycielem jest najczęściej podmiot prawny utworzony przez państwo,

• Obowiązuje tu zasada samorządności; w skład zarządu instytucji ubezp. wchodzą przedstawiciele ubezpieczonych; wskutek coraz bardziej szczeg. regulacji prawnych - znaczenie samorządności maleje; dziś polega raczej na nadzorze biurokracji socjalnej

10

10

10

---