Wstęp

Każde zachowanie osoby dorosłej, starszej wobec dziecka, które służy podniecaniu się i zaspakajaniu popędu seksualnego, jest przemocą seksualną wobec tego dziecka. Seksualna aktywność pomiędzy osobą dorosłą a dzieckiem zawsze opiera się na wykorzystywaniu władzy, przewagi dorosłego nad dzieckiem, dlatego traktowana jest jako wykorzystanie seksualne dziecka. O tym, kto jest dzieckiem, a kto nie, decyduje kryterium prawne. W Polsce osoba poniżej 15 roku życia jest zawsze dzieckiem, niezależnie od zaawansowania biologicznego rozwoju. Co piąta dziewczynka (około 20%) i co piętnasty chłopiec (około 6%) przeżywa jakąś formę nadużycia seksualnego. Przemocy kazirodczej doznaje około 3% dziewcząt i 1% chłopców. Większość aktów przemocy seksualnej wobec dzieci dokonują mężczyźni, czynów tych dopuszczają się również kobiety, ale w znacznie mniejszym zakresie. W 80% przypadków wykorzystań seksualnych dokonują osoby z najbliższego otoczenia dziecka, znane mu. Są to: sąsiedzi, znajomi rodziców, dalecy krewni, tzw. "wujkowie", prawdziwi wujkowie i ciocie, bracia, siostry, ojczymowie, macochy, ojcowie i matki. Kazirodztwo ma miejsce zarówno w rodzinach z tak zwanego "marginesu", jak i w dobrze, czy nawet wysoko wykształconych i dobrze sytuowanych.

O wykorzystywaniu seksualnym dzieci słyszymy na każdym kroku. Dlatego postanowiłam wgłębić się w ten temat. Na początku wyjaśnię pojęcia przemocy seksualnej oraz kazirodztwa. W drugim rozdziale przedstawię współczesne podejście do przemocy. Następnie wymienię rodzaje tego problemu. W czwartym rozdziale opiszę w jaki sposób można rozpoznać kiedy dziecko zostało wykorzystane (objawy). Konsekwencje również są wazne dlatego zostały zawarte w piątym punkcie. Pod koniec pracy zastanowię się w jaki sposób można pomóc takim dzieciom. Ostatni rozdział zawiera mity o przemocy w rodzinie.

Rozdział I:

Definicja przemocy seksualnej wobec dziecka oraz kazirodztwa.

Istnieje wiele definicji przemocy seksualnej wobec dzieci, które nie zawsze są zgodne ze sobą. W literaturze przedmiotu obok "przemocy seksualnej wobec dzieci" stosuje się zamiennie takie terminy, jak: "wykorzystywanie seksualne", "krzywdzenie seksualne", "molestowanie seksualne", czy też "nadużycie seksualne". Światowa Organizacja Zdrowia proponuje używanie terminu "przemoc seksualna", przez którą rozumie się wykorzystywanie dzieci dla uzyskiwania przyjemności seksualnej przez osoby dorosłe.
Różne aspekty przemocy seksualnej łączy w sposób wyczerpujący definicja proponowana przez Standing Committe on Sexually Abused Children; zgodnie z nią za dziecko wykorzystane seksualnie można uznać każdą jednostkę w wieku bezwzględnej ochrony (wiek ten określa prawo), którą osoba dojrzała seksualnie naraża na jakąkolwiek aktywność natury seksualnej, w celu seksualnego zaspokojenia. Należy podkreślić, że seksualna aktywność pomiędzy dorosłym a dzieckiem traktowana jest zawsze jako nadużycie.

Kazirodztwo to współżycie seksualne między spokrewnionymi osobami. Stopień pokrewieństwa określają normy prawne. Szczególną formą kazirodztwa są zachowania seksualne osób dorosłych, głównie ojców, w stosunku do własnych bądź przysposobionych dzieci. Kazirodztwo wobec dziecka zalicza się do czynów pedofilnych. Z badań wynika, że - ze względu na więź pokrewieństwa - konsekwencje kazirodztwa są dla ofiary o wiele bardziej dotkliwe niż w wypadku innych czynów o tym charakterze. Zależność dziecka od rodziców sprawia, że ma ono utrudnioną możliwość obrony, ucieczki, czy też separacji od sprawcy. Tenże, posiadając władzę rodzicielską, dysponuje większą swobodą działania i ma stały i nieograniczony dostęp do swojej ofiary. Wykorzystywanie seksualnie dziecka w rodzinie zazwyczaj powtarza się w sposób systematyczny przez dłuższy czas, rzadziej ma charakter epizodyczny. Ingerencja osób trzecich działających w obronie dziecka jest utrudniona. Dziecko zazwyczaj zmuszone jest do uruchomienia długotrwałych strategii zaradczych, pozwalających na pozostanie w rodzinie, która jest zarówno źródłem patologii, jak i oparcia. (Niebieska Linia 03/20/2002, Sylwia Kluczyńska ).

Rozdział II:

Współczesne podejście do przemocy.

Krzywdzenie dzieci jest częścią przemocy w rodzinie, obejmującej zarówno dzieci, jak i dorosłych ludzi.

Perspektywa prawna pokazuje zapisy kodeksowe oraz obowiązki instytucji związanych z wymiarem sprawiedliwości, które w różnych krajach, a także i w Polsce, precyzują zadania i wyzwania stojące przed współczesnymi społeczeństwami. Wiemy jednak, że przemoc rodzinna, a szczególnie przemoc wobec dzieci, z trudem się odnajduje w labiryntach pałacu sprawiedliwości.

Perspektywa moralna odwołuje się do ludzkiego sumienia i do ludzkiej wrażliwości. Wiemy jednak, że sumienie podatne jest na złudzenia i że nikt nie chce czuć się złoczyńcą w stosunku do swoich dzieci. W żadnej innej sprawie ludzie nie przejawiają takiej pomysłowości jak w dostarczaniu dobrych argumentów i racjonalnych uzasadnień dla złej praktyki wobec dzieci. Zawsze można znaleźć powód, dla którego dziecko zostanie ukarane, skrzyczane, odsunięte czy nawet poniżone - dla jego własnego dobra. Dlatego perspektywa moralna słabo strzeże dzieci przed ich rodzicami.

Perspektywa społeczno-kulturowa pokazuje wpływ postaw społecznych i stereotypów kulturowych na sposób traktowania dzieci przez rodziców. Z tej właśnie perspektywy możemy zobaczyć, jak w pewnych okolicznościach świadomość faktów krzywdzenia dzieci uruchamia znaczące siły społeczne protestujące przeciw przemocy. Dzięki tej perspektywie mamy nadzieję, że nie tylko wymiar sprawiedliwości, ale ludzie - tworzący rodzinne, sąsiedzkie, lokalne społeczności - będą mogli użyć swojej siły, by powstrzymać przemoc.

Perspektywa psychologiczna, która zwraca uwagę na cierpienie dzieci i złożoność interakcji w rodzinie, pokazuje, że jest tam nie tylko wiele tajemnic, ale także problemów, z którymi trudno się uporać. Z tej perspektywy łatwo zauważyć, że oprócz interwencji, powstrzymywania przemocy, trzeba dzieciom skrzywdzonym dostarczyć także pomocy psychologicznej, czasem psychoterapii, a czasem tylko zwyczajnego wsparcia, dzięki, któremu rany będą się zabliźniać. Musimy pamiętać, że nie zawsze wystarczy tylko przerwanie przemocy. (Piekarska A., Razem przeciw przemocy, Warszawa 1999)

Rozdział III:

Rodzaje przemocy seksualnej.

Istnieje wiele typologii przemocy seksualnej wobec dzieci; najczęściej badacze wyróżniają następujące jej rodzaje:
1. Bez kontaktu fizycznego Rozmowy o treści seksualnej
Sprawca wyraża wprost swoje pragnienia seksualne wobec dziecka (np. Popatrz na mojego siusiaka, pokaż mi to, co masz pod majteczkami), wyraża opinie na temat atrakcyjności erotycznej dziecka lub własnej (Masz ładną pupę, chcę ją lepiej obejrzeć, masz piękne cycuszki, chcę je pocałować itp.) albo opowiada dziecku o swojej aktywności seksualnej z innymi osobami. Ekspozycja anatomii i czynności seksualnej
Sprawca pokazuje dziecku swoje intymne części ciała, może też masturbować się w jego obecności. Podglądactwo.
Dziecko jest podglądane w czasie kąpieli, czynności fizjologicznych; towarzyszy temu podniecenie i masturbacja sprawcy.

2. Kontakty seksualne polegające na pobudzaniu intymnych części ciała Dotykanie ciała dziecka Całowanie intymnych części jego ciała. Ocieractwo. Pobudzanie ręczne narządów płciowych dziecka
3. Kontakty oralno-genitalne
4. Stosunki udowe
5. Penetracja seksualna (oralno-genitalna)
6. Komercyjne seksualne wykorzystywanie dzieci (np. dziecięca pornografia czy prostytucja)
7. Seksualne wykorzystywanie dzieci powiązane z innymi formami przemocy (np. dewiacyjne formy przemocy seksualnej) (Niebieska Linia 02/07/2000, Monika Jaroszewska, Przemoc ma różne odmiany )

Rozdział IV:

Jak rozpoznać przemoc seksualna wobec dziecka?

Objawy.somatyczne
Najczęściej mają charakter pośredni. Należą do nich:

• Ciąża

• Choroby weneryczne

• Wirus HIV

• Infekcje dróg moczowo-płciowych

• Urazy zewnętrznych narządów płciowych

• Urazy odbytu, pochwy

• Przerwanie błony dziewiczej

• Krwawienie z narządów rodnych

• Ból przy oddawaniu moczu czy kału, krwawe stolce

• Infekcje jamy ustnej

Wymienione objawy (oprócz ciąży, choroby wenerycznej) wyłącznie sugerują, iż są konsekwencją nadużycia seksualnego. Mogą one powstać z innych powodów. Same w sobie mają niewielką wartość diagnostyczną, ale stanowią ważny element rozpoznania wykorzystania seksualnego, w powiązaniu ze stwierdzonymi objawami psychologicznymi i behawioralnymi.

Objawy psychologiczne i behawioralne

• Nadmierna erotyzacja dziecka: prowokacyjne i uwodzicielskie zachowania seksualne, erotyczne rysunki lub zabawy, agresja seksualna wobec rówieśników, wczesna lub nasilona masturbacja dziecięca, nieadekwatna do fazy rozwoju psychoseksualnego, nieadekwatny do poziomu rozwoju dziecka język dotyczący sfery seksualnej

• Obniżony nastrój

• Lęk, niepokój (dziecko może bać się iść do szkoły, boi się kontaktów z ludźmi, boi się spać samo itd.)

• Poczucie winy, niska samoocena

• Myśli samobójcze

• Koszmary

• Lęki nocne

• Nadpobudliwość psychoruchowa

• Trudności w koncentracji uwagi Wtórne moczenie nocne

• Zachowania regresywne (np. powrót do ssania palca czy smoczka)

• Picie alkoholu, narkotyzowanie się

• Prostytucja

• Zaburzenia łaknienia - anoreksja, bulimia

• Problemy szkolne, złe relacje z rówieśnikami

Dolegliwości psychosomatyczne: bóle brzucha, głowy, nudności, wymioty. Większość z tych zachowań może mieć związek z innymi problemami dziecka, choć na pewno zawsze trzeba je poważnie rozważyć pod kątem nadużycia seksualnego. (Glaser D., Frosh S., Dziecko seksualnie wykorzystane, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1995.)

Klasyfikacja objawów przemocy seksualnej (według Frances Sink)

I poziom Bezpośrednia komunikacja	Dziecko mówi o swoich przeżyciach, potrafi to pokazać na sobie; może pokazać np. siniaki na ciele, plamę nasienia
II poziom Komunikaty pośrednie	Przeżywa lęk, napięcie, podejmuje zabawy o treści erotycznej itp.
III poziom Ostre urazowe objawy	Cierpi na zaburzenia snu, moczenie nocne, zaburzenie łaknienia, płaczliwość, problemy szkolne
IV poziom Objawy stresu chronicznego	Ma zaburzenia psychosomatyczne, depresję, izoluję się, podejmuje próby samobójcze

(Margolis A., Zespół dziecka maltretowanego. Diagnostyka medyczna, Warszawa 1998)

Rozdział V:

Konsekwencje przemocy seksualnej.

Objawy wykorzystywania seksualnego należy odróżnić od skutków, które mogą wystąpić po upływie pewnego czasu. To, jakie konsekwencje poniesie dziecko w późniejszym życiu, zależy między innymi od takich czynników, jak: wiek, jego osobowość, formy i przebieg przemocy seksualnej, więź z rodzicami. Następstwa są zdecydowanie poważniejsze, gdy:

• Sprawca był agresywny, brutalny, stosował takie formy przemocy, jak: kontakty analne, oralne, dewiacyjne;

• Dziecko było wielokrotnie wykorzystywane;

• Sprawcą była osoba z najbliższej rodziny dziecka (ojciec, wujek, kuzyn itp.);

• Dziecko było pozbawione pomocy i wsparcia ze strony swojej najbliższej rodziny;

• Było wielokrotnie przesłuchiwane w obecności wielu obcych dla siebie osób;

• Po zdarzeniu nie uzyskało profesjonalnej pomocy terapeutycznej.

Badania potwierdzają, że osoby dorosłe, wykorzystywane seksualnie w dzieciństwie, cechuje ogólnie niższa samoocena, większa skłonność do nałogowego sięgania po narkotyki i alkohol, skłonność do zaburzeń nastrojów czy problemów interpersonalnych. Mogą u nich wystąpić zaburzenia psychotyczne, zaburzenia osobowości, depresje, próby samobójcze. Osoby seksualnie wykorzystane w dzieciństwie miewają w życiu dorosłym trudność w poszanowaniu swoich intymnych granic, mogą podejmować przypadkowe, anonimowe kontakty seksualne z wieloma różnymi partnerami, bez zaangażowania emocjonalnego. Osoby takie nie tylko same są narażone na przemoc seksualną w życiu dorosłym, ale wykazują skłonność do jej stosowania wobec innych (szczególnie dzieje się tak w przypadku ofiar-mężczyzn). (Glaser D., Frosh S., Dziecko seksualnie wykorzystane, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1995)

Rozdział VI:

Jak pomóc?

Dziecko wykorzystane seksualnie zazwyczaj potrzebuje wszechstronnej pomocy. Osoby, które zajmują się sprawą, powinny ze sobą współpracować. Nie wolno dopuścić do tego, by dziecko było narażone na wielokrotne odpytywanie przez różnych specjalistów na temat tego, co się wydarzyło. Warto zadbać o zapis wywiadu na taśmie video albo magnetofonowej. Nagranie zaoszczędzi dziecku niepotrzebnych przesłuchań.
Z reguły pomocy potrzebuje również rodzina dziecka, które doświadczyło przemocy seksualnej. Matki dzieci wykorzystywanych seksualnie przez ich partnerów mogą czuć się winne, zagubione, przestraszone, zdradzone. Dość często zdarza się, że nie wierzą swoim dzieciom, martwią się tym, co powie rodzina, otoczenie. Mogą odczuwać złość na partnera za to, co zrobił, na dziecko, że im nie powiedziało, w końcu na siebie, że nie umiały temu zaradzić. Myślą o sobie: Jestem złą matką, żoną, kochanką, to przeze mnie wszystko się stało. Potrzebują wsparcia profesjonalistów. Udzielona pomoc pozwala matce na lepszą ochronę dziecka przed dalszymi nadużyciami.

Warto, by matka dziecka wykorzystywanego seksualnego przez ojca dowiedziała się, że:

• nie jest winna i odpowiedzialna za zachowanie swojego partnera;

• sprawcy dbają o zachowanie nadużycia w tajemnicy i dlatego mogła nie zauważyć tego, co dzieje się w domu - wykorzystywanie seksualne dziecka przez partnera jest ostatnią rzeczą, jakiej matki mogą się spodziewać;

• mężczyźni wykorzystujący seksualnie dzieci z różnych powodów nie potrafią kontrolować swojego seksualnego zachowania;

• dziecko nie ponosi winy za to, co się stało, nawet jeśli nie powiedziało o tym albo chciało spędzać czas ze sprawcą;

• jest potrzebna swojemu dziecku i może zrobić wiele, by mu pomóc.

Co powinien terapeuta i rodzic:

• Zapewnij dziecko, że mu wierzysz.

• Zadbaj o jego bezpieczeństwo, zrób wszystko, by uchronić je przed kolejnymi aktami przemocy.

• Pochwal i doceń to, że opowiedziało o tym, co się wydarzyło.

• Spróbuj zrozumieć i zaakceptować fakt, że o molestowaniu nie powiedziało wcześniej.

• Nie obwiniaj dziecka za to, co się stało.

• Wytłumacz mu, że całą odpowiedzialność za to, co się wydarzyło, ponosi sprawca.

• Pozwól dziecku odczuwać i wyrażać wszystkie uczucia, jakie przeżywa w związku z zaistniałą sytuacją (zarówno pozytywne, jak i negatywne).

• Nie powstrzymuj się od bliskiego, fizycznego kontaktu z dzieckiem.

• Nie bądź wobec niego nadopiekuńczy.

• Zapewnij mu specjalistyczną pomoc (medyczną, psychologiczną, prawną).

Rozdział VII:

Mity i stereotypy na temat przemocy

Wiele społeczeństw aprobuje przemoc w domu. Świadczą o tym chociażby powszechnie panujące mity, stereotypy, przysłowia i porzekadła utrudniające prawidłowe reagowanie na akty brutalności czy okrucieństwa wobec bliskich.

Wszystkie mity przekonują o słuszności braku reakcji ze strony świadków przemocy, ofiary zmuszają do milczenia, a sprawców utwierdzają w przekonaniu o bezkarności ich czynów.

Mity o przemocy w rodzinie:

Przemoc w rodzinie to prywatna sprawa nikt nie powinien się wtrącać

Nieprawda
Przemoc, wykorzystywanie, bicie, krzywdzenie osób bliskich jest przestępstwem, tak samo groźnym i podlegającym karze jak przemoc wobec obcych. Fakt zawarcia małżeństwa czy mieszkanie pod jednym dachem nie stanowi okoliczności zezwalającej na przemoc ani nie znosi odpowiedzialności za popełnianie czynów karnych przez prawo.

Przemoc zdarza się tylko w rodzinach z marginesu społecznego

Nieprawda
Przemoc w rodzinie występuje we wszystkich grupach społecznych, niezależnie od poziomu wykształcenia czy sytuacji materialnej.

Przemoc jest wtedy, gdy są widoczne ślady na ciele ofiar

Nieprawda
Przemoc to nie tylko działania pozostawiające siniaki, złamania czy oparzenia, to także poniżanie, obelgi, zmuszanie do określonych zachowań, grożenie, zastraszanie.

Jeśli ktoś jest bity to znaczy, że na to zasłużył

Nieprawda
Nikt nie zasługuje na bicie, krzywdzenie, maltretowanie bez względu na to co zrobił czy powiedział. Nikt nie ma prawa znęcać się, poniżać, bić innych.

Policja nie powinna interweniować w sprawach rodzinnych

Nieprawda
Przemoc domowa nie jest sprawą rodzinną, jest przestępstwem ściganym przez prawo. Policja jest powołana dla ochrony bezpieczeństwa osób, zapobiegania popełnianiu przestępstw i ścigania sprawców przestępstw bez względu na to czy ofiara należy do rodziny sprawcy czy nie. Blisko 90% badanych uważa, że w przypadku przemocy w rodzinie ktoś powinien interweniować, a 80% badanych uważa, że powinna to robić policja. Pozostali wskazują na innych członków rodzin i sąsiadów (OBOP, grudzień 1997).

Ofiary przemocy w rodzinie akceptują przemoc

Nieprawda
Ofiary przemocy domowej zawsze próbują się bronić, ich działania są jednak mało skuteczne. Wypróbowują różne, często nieracjonalne strategie obronne, które w konsekwencji powodują nasilenie.przemocy.

To był jednorazowy incydent, który się nie powtórzy

Nieprawda
Przemoc domowa rzadko jest jednorazowym incydentem. Jeżeli nie zostaną podjęte stanowcze działania wobec sprawcy - przemoc się powtórzy. Policja zwykle jest wzywana w ekstremalnych sytuacjach, gdy przemoc ma już długą historię.

Gdyby naprawdę ofiara cierpiała odeszłaby od sprawcy

Nieprawda
Ofiary naprawdę cierpią, nikt nie lubi być bitym i poniżanym. To, że ofiary nie odchodzą od sprawcy wynika zwykle z ich zależności od sprawcy, z trudności mieszkaniowych, z przekonań odnośnie małżeństwa, z nacisków jakim są poddawane ofiary ze strony sprawcy, a także rodziny, kolegów, sąsiadów.

Przyczyną przemocy w rodzinie jest alkohol

Nieprawda
Nawet uzależnienie od alkoholu nie zwalnia od odpowiedzialności za czyny dokonywane pod jego wpływem. Alkohol jedynie ułatwia stosowanie przemocy, sprawcy często piją po to, by znęcać się i bić swoich bliskich, a stanem nietrzeźwości próbują usprawiedliwiać swoje zachowania, by uniknąć odpowiedzialności.

Gwałt w małżeństwie nie istnieje

Nieprawda
Gwałtem jest doprowadzenie innej osoby do poddania się czynowi nierządnemu lub do wykonania takiego czynu, stosując przemoc, groźbę bezprawną lub postęp (patrz art. 168 k.k.) i nigdzie nie jest napisane, że nie dotyczy to osób bliskich napastnika. Każdy ma prawo do decydowania o swoim życiu intymnym, akt ślubu nie odbiera tego prawa.

Osoby używające przemocy muszą być chore psychicznie

Nieprawda
Nie ma bezpośredniego związku między przemocą a chorobą psychiczną. Przemoc jest demonstracją siły i chęcią przejęcia całkowitej kontroli i władzy nad drugą osobą. (strona internetowa:www.parpa.pl)

Wykaz placówek, które pomagają dzieciom czyli gdzie szukać pomocy:

• Centrum Dziecka i Rodziny Fundacji "Dzieci Niczyje"
  Warszawa, ul. Walecznych 59, tel. [phone]

• Poradnia "OPTA"
  Warszawa, ul. Okólnik 11A m. 34, tel. [phone]

• Zakład Seksuologii i Patologii Więzi Międzyludzkich CMKP
  Warszawa, ul. Fieldorfa 40, tel. [phone]

• Ośrodek Interwencji Kryzysowej
  Kraków, ul. Radziwiłłowska 8B, tel.[phone]

• Stowarzyszenie Samopomocy "Krąg"
  Gdańsk, ul. Olsztyńska 41, tel.[phone]

• Centrum Interwencji Kryzysowej PCK
  Gdańsk, al. Zwycięstwa 27, tel. [phone]

• Ośrodek Terapii Rodzin
  Łódź, ul. Franciszkańska 85, tel. 40-65-91

• Przychodnia Seksuologii i Patologii Więzi Międzyludzkich
  Łódź, ul. Jaracza 11, tel.[phone]

• Ośrodek Interwencji Kryzysowej dla Rodzin
  Katowice, ul. Bednarza 2, tel. [phone]

• Specjalistyczne Centrum Terapii Dzieci i Młodzieży "Zawilec"
  Koszalin, ul. Morska 43, tel. 43-00-81

• Punkt Konsultacyjno-Informacyjny dla Ofiar Przemocy w Rodzinie "Tama"
  Słupsk, ul. Sienkiewicza 7, tel. 41-40-46

• Ogólnopolska Bezpłatna Linia Telefoniczna dla Ofiar Przemocy:
  0-800-20002

• Podbeskidzki Ośrodek Interwencji Kryzysowej PCK
  Bielsko - Biała, ul. ks. Brzóski 3, tel. [phone]

• Pora dnia Młodzieżowa Towarzystwa Rozwoju Rodziny
  Zielona Góra, ul. Westerplatte 27, tel. [phone]

• Poradnia Przedmałżeńska i Rodzinna Towarzystwa Rozwoju Rodziny
  Opole, ul. Damrota 6, tel. [phone]

• Poradnia Młodzieżowa i Rodzinna Towarzystwa Rozwoju rodziny
  Poznań, ul. 27 Grudnia 19, tel. [phone]

• Oddziały Komitetu Obrony Praw Dziecka na terenie całego kraju.
  Warszawa, ul. Hoża 27 A lok. 5, tel/fax. [phone] lub (0 22) 626 94 21

(strona internetowa:www.kopd.pl)

BIBLIOGRAFIA:

1. Glaser D., Frosh S., Dziecko seksualnie wykorzystane, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1995

2. Margolis A., Zespół dziecka maltretowanego. Diagnostyka medyczna, Warszawa 1998

3. Niebieska Linia 02/07/2000, Monika Jaroszewska, Przemoc ma różne odmiany

4. Niebieska Linia 03/20/2002, Sylwia Kluczyńska

5. Piekarska A., Razem przeciw przemocy, Warszawa 1999

6. strona internetowa:www.parpa.pl

7. strona internetowa:www.kopd.pl

---