7. Czym jest kapitał społeczny, zaufanie jako składnik kapitału społecznego, normy wzajemności i sieci obywatelskiego zaangażowania, norma odwzajemnienia (odwzajemnienie „specyficzne” i odwzajemnienie „uogólnione”).
Literatura: R. Putnam, Kapitał społeczny a sukces instytucji, w: (red.) P. Sztompka. M. Kucia, Socjologia. Lektury, Kraków 2005.
Czym jest kapitał społeczny?
Kapitał społeczny odnosi się do takich cech organizacji społeczeństwa jak zaufanie, normy społeczne i powiązania - sieci stowarzyszeń, które mogą zwiększyć sprawność społeczeństwa, ułatwiając skoordynowanie działania. Zaufanie, normy społeczne i sieci stowarzyszeń są nazywane składnikami kapitału społecznego. Tak jak i inne postaci kapitału, kapitał społeczny jest produktywny, umożliwia bowiem osiągnięcie pewnych celów, których nie dałoby się osiągnąć, gdyby go zabrakło.
Przykład 1: grupa, której członkowie wykazują, że są godni zaufania i ufają innym, będzie w stanie osiągnąć znacznie więcej niż porównywalna grupa, w której tego zaufania brakuje.
Przykład 2: we wspólnocie rolników, w której jednemu rolnikowi inni pomagają ułożyć w stogach siano i gdzie narzędzia są powszechnie pożyczane, kapitał społeczny pozwala każdemu z farmerów na wykonanie swojej pracy z mniejszym nakładem kapitału fizycznego w formie narzędzi i wyposażenia.
Kapitał społeczny jest podobny do kapitału konwencjonalnego, tzn. ci którzy mają kapitał społeczny, zaczynają go mieć coraz więcej. Formy kapitału społecznego rozrastają się w miarę używania, a zmniejszają się, gdy nie są wykorzystywane. Zatem tworzenie i niszczenie kapitału społecznego związane jest z dodatnimi i ujemnymi sprzężeniami zwrotnymi.
Jedną ze szczególnych cech kapitału społecznego jest to, że kapitał ten, inaczej niż kapitał konwencjonalny, stanowi zwykłe dobro publiczne, a nie prywatne. Kapitał społeczny nie jest prywatną własnością żadnej z osób czerpiących z niej korzyści.
Jak wszystkie dobra publiczne kapitał społeczny jest zwykle niedoceniany i niedoinwestowany przez podmioty prywatne.
Przykład: reputacja człowieka godnego zaufania jest korzystna zarówno dla niego jak i dla innego człowieka, ponieważ umożliwia im obojgu zaangażowanie się we wzajemnie korzystną współpracę. Jednak człowiek godny zaufania przekazując korzyści z tego wynikające drugiej osobie (lub koszty, jeśli druga osoba jest niegodna zaufania) niewiele inwestuje w tworzenie zaufania w ogóle.
Oznacza to, że kapitał społeczny w odróżnieniu od innych form kapitału, musi często powstawać jako produkt uboczny innych społecznych działań.
Zaufanie jako składnik kapitału społecznego
Zaufanie jest zasadniczym składnikiem kapitału społecznego. Kenneth Arrow zauważa, że właściwie żadna komercyjna transakcja zawiera w sobie element zaufania, a z pewnością każda, która jest prowadzona przez jakiś okres. Można zatem zasadnie twierdzić, że gospodarcze zacofanie istniejące na świecie może być w znacznej mierze wyjaśnione brakiem wzajemnego zaufania.
Zaufanie społeczne stanowił często główną siłę napędową dynamicznej gospodarki i sprawnych rządów. Zaufanie napędza współpracę. Im większy poziom zaufania w obrębie społeczności, tym większe prawdopodobieństwo współpracy. Z kolei współpraca powiększa zaufanie. Ta stała akumulacja społecznego kapitału jest zasadniczym elementem dodatniego sprzężenia zwrotnego w państwach obywatelskich, np. we Włoszech.
Ufność wymagana do podtrzymania współpracy nie jest ślepa. Zaufanie wymaga założenia dotyczącego zachowania niezależnego aktora. „Nie ufasz sobie lub organizacji, że zrobi coś wyłącznie bo tak mówi. Wierzysz jej dlatego, że znasz jej charakter i zdolności, wiesz, jakie ma możliwości wyboru i do jakich konsekwencji one prowadzą i tak dalej. W tej sytuacji oczekujesz, że wybierze ona zrobienie tego, co obiecała”. W małych, ściśle powiązanych społecznościach to przewidywanie może opierać się na tym, co Bernard Williams nazywa „zażyłym zaufaniem”, to jest wierze wynikającej ze znajomości osoby.
W większych, bardziej złożonych układach, wymagana jest jednak bardziej bezosobowa lub pośrednia forma zaufania.
Albert Hirschman nazywa formy kapitału społecznego, w tym zaufanie, „zasobami moralnymi”, których ilość raczej wzrasta, niż maleje w trakcie używania i które zanikają, jeśli nie są używane. Zatem im więcej zaufania okazuje sobie dwóch ludzi, to tym większa jest ich wzajemna ufność i odwrotnie. Bardzo trudno jest wyeliminować na podstawie doświadczenia głęboką nieufność, ponieważ prowadzi ona do zachowania sprzyjającego dalszemu pogłębianiu się nieufności.
Zatem zaufanie jest taką formą kapitału społecznego, która rozrasta się w miarę używania, a zmniejsza się, gdy nie jest wykorzystywana. (patrz: przykład 1)
Normy wzajemności
Społeczne zaufanie w złożonym, współczesnym otoczeniu może mieć dwa źródła - normy wzajemności i sieci obywatelskiego zaangażowania. Normy społeczne, wg Jamesa Colemana, przenoszą prawo do sterowania działaniami z aktorów na inne osoby z zewnątrz dlatego, że działanie ma swoją „zewnętrzność”, tzn. konsekwencje (pozytywne lub negatywne) dla innych. Czasem skutki zewnętrzne mogą być uchwycone przez wymianę rynkową, ale często tak być nie może. Normy tworzą się wtedy, gdy „działanie ma podobne skutki zewnętrzne jak szereg innych, ale rynek mający kierować tym działaniem nie istnieje i żaden z uczestników nie może z korzyścią dla siebie angażować się w wymianę rynkową w celu uzyskania praw do kierowania tym działaniem”. Normy są wpajane i podtrzymywane przez naśladownictwo i socjalizację (w tym edukację obywatelską) oraz sankcję. Pomimo, że normy te nie mają mocy prawnej i ludzie woleliby nie stosować się do niej to ze względu na sankcje społeczne zwykle postępują mimo wszystko zgodnie z nimi.
Norma odwzajemnienia (odwzajemnienie „specyficzne” i odwzajemnienie „uogólnione”)
Normy, które podtrzymują społeczne zaufanie, ewoluują, ponieważ zmniejszają koszty transakcji i ułatwiają współpracę. Najważniejszą z tych norm jest odwzajemnianie. Istnieją 2 typy odwzajemniania;
odwzajemnianie zrównoważone zwane specyficznym
Odwzajemnianie zrównoważone odnosi się do równoczesnej wymiany produktów o tej samej wartości - np. wymiany wakacyjnych upominków przez biura lub wymiany usług przez polityków.
odwzajemnianie uogólnione zwane rozproszonym
Odwzajemnianie uogólnione ma miejsce wtedy, gdy zachodzi ciągła wymiana dóbr, która w danym momencie nie w pełni odbywa się na zasadzie rewanżu - a więc jest niezrównoważona - ale opiera się na wzajemnym przeświadczeniu, że wyświadczone usługi będą wynagrodzone w przyszłości. Np. przyjaźń zawsze prawie zawsze obejmuje uogólnione odwzajemnianie. Norma uogólnionej wzajemności jest wysoce produktywnym składnikiem kapitału społecznego. Społeczności, w których jest przestrzegana, mogą skuteczniej ograniczać oportunizm i rozwiązywać problemy związane ze zbiorowym działaniem. Norma ta służy pogodzeniu interesu własnego jednostki z solidarnością.
Efektywna norma uogólnionej wzajemności jest zwykle związana obywatelskiego gęstą siecią procesów wymiany w społeczeństwie. W społeczeństwach, w których ludzie mogą ufać, że ich zaufanie być może zostanie wynagrodzone, obywatelskiego nie nadużyte, bardziej prawdopodobne jest, że dojdzie do wymiany. Na odwrót, powtarzające się wymiany przyczyniają się do rozwinięcia się norm uogólnionego odwzajemniania.
Działanie każdej jednostki w systemie wzajemności zwykle charakteryzuje się kombinacją tego, co można by nazwać krótkoterminowym altruizmem i długoterminowym dbaniem obywatelskiego własne interesy.
Przykład: Pomogę Ci teraz w nadziei (zapewne niejasnej, niesprecyzowanej i niepewnej), że ty pomożesz mi w przyszłości. Odwzajemnianie polega na serii działań, obywatelskiego których każde na krótką metę jest altruistyczne (przynosi korzyść innym kosztem altruisty), ale które wzięte razem zwykle są dla każdego uczestnika tych działań korzystne.
Sieci obywatelskiego zaangażowania
Każde społeczeństwo - nowoczesne czy tradycyjne, autorytarne czy demokratyczne, feudalne czy kapitalistyczne - charakteryzuje się siecią przepływających między ludźmi informacji i wymian, tak formalnych i nieformalnych. Niektóre z tych sieci są głównie „poziome” i łączą osoby o porównywalnej pozycji i władzy. Inne są głównie „pionowe”, skupiające nierównych sobie w asymetrycznych zależnościach hierarchii i podległości. W rzeczywistości naturalnie wszystkie sieci są mieszane, i pionowe i poziome. Istniejące sieci, które charakteryzują organizację, mogą nie być zgodne z ideologią, która dała impuls do jej powstania
Przykład 1: nawet drużyny kręglistów mają swojego kapitana
Przykład 2: strażnicy więzienni czasem bratają się z więźniami
Sieci obywatelskiego zaangażowania, podobnie jak stowarzyszenia sąsiedzkie, chóry amatorskie, spółdzielnie, kluby sportowe, masowe partie i inne organizacje dostarczają przykładów silnych zależności poziomych. Sieci obywatelskiego zaangażowania są zasadniczą formą społecznego kapitału: im gęstsze w społeczeństwie są takie sieci, tym bardziej jest prawdopodobne, że obywatele będą w stanie współpracować dla wspólnych korzyści.
Sieci obywatelskiego zaangażowania zwiększają potencjalne koszty wyłamania się z transakcji. Oportunizm zagraża korzyściom, jakie można odnieść z wszystkich innych transakcji, w które się jest aktualnie zaangażowanym, a także korzyściom z przyszłych transakcji.
Sieci obywatelskiego zaangażowania sprzyjają powstawaniu mocnych norm wzajemności. Współobywatele, którzy oddziałują na siebie w wielu kontekstach społecznych, „są zdolni do wykształcenia silnych norm możliwego do przyjęcia zachowania i do przenoszenia wielu swoich wzajemnych oczekiwań z jednego na drugiego w licznych krzepiących kontaktach”. Normy te są wzmacniane przez sieć zależności, która zależy od zdobycia reputacji człowieka dotrzymującego obietnic i akceptującego obowiązujące w lokalnej społeczności normy zachowania.
Sieci obywatelskiego zaangażowania ułatwiają komunikację i poprawiają przepływ informacji dotyczących spolegliwości poszczególnych osób. Sieci obywatelskiego zaangażowania umożliwiają przekazanie opinii o reputacji i bardziej rzetelne jej określenia. Zatem im lepszy przepływ informacji między partnerami (zarówno bezpośredniej jak i pośredniej), tym większe ich wzajemne zaufanie i tym łatwiejsza okazuje się ich współpraca.
W sieci obywatelskiego zaangażowania wpisane są wcześniejsze sukcesy osiągnięte dzięki współpracy, które mogą służyć jako określony kulturowo wzór przyszłej współpracy.