TEMAT 4 - Czynność myślenia
Myślenie jako czynność umysłowa => Czynność myślenia jest łańcuchem operacji umysłowych, za pomocą których przetwarzamy informacje zakodowane w spostrzeżeniach, wyobrażeniach i pojęciach. Dzięki myśleniu człowiek lepiej poznaje rzeczywistość, tworzy plany i projekty, dokonuje odkryć, formułuje oceny i wnioski. Mimo różnorodności form myślenia proces ten posiada pewne cechy ogólne:
Myślenie wiąże się z procesami symbolicznymi, a nie np. percepcyjnymi.
Myślenie jest niedostępne bezpośredniej obserwacji. Można o nim wnioskować na podstawie wypowiedzi lub zachowania osób myślących. Obecnie jednak można zaobserwować myślenie np. na encefalografie
Myślenie polega na operowaniu pewnymi elementami, które można wyodrębnić teoretycznie, np.: komponenty mięśniowe, słowa lub składniki języka, idee, wyobrażenia, sądy, operacje i pojęcia, skrypty.
Myślenie jest ukierunkowane na rozwiązywanie problemów. Warto również zaznaczyć, Że myślenie umożliwia generowanie problemów.
Informacje jako materiał myślenia
Wyobrażenia => Jest to wywołany w świadomości obraz przedmiotu lub sytuacji, które w danej chwili nie oddziałują na narządy zmysłowe człowieka, opierający się na uprzednio poczynionych spostrzeżeniach i fantazji. Gdy wyobrażenia mają charakter wspomnieniowy, są to wyobrażenia odtwórcze. Natomiast gdy dotyczą one treści nierzeczywistej (bez charakteru wspomnieniowego, określane są jako twórcze lub fantazje.
Spostrzeżenia => Jest to proces poznawczy, który polega na odzwierciedleniu świadomości całokształtu danego przedmiotu lub zjawiska oddziałującego na nasze narządy zmysłowe
Pojęcia => jest to ogólne wyobrażenie, jakiejś właściwości, oderwanej od konkretnych przypadków, nazwane i traktowanie jako odrębny byt. Właściwości takie jak twardość, czy zieloność, siły takie jak elektryczność, czy grawitacja oraz takie stany psychiczne jak radość, czy przerażenie, stanowią typowe pojęcia.
Aby mogło zostać odtworzone pojęcie, konieczna jest zdolność abstrahowania, czyli zauważania wspólnych cech różnych przedmiotów.
Następnie dokonujemy uogólnienia, czyli generalizacji pomiędzy klasą obiektów wykazujących daną właściwość, a obiektami podobnymi pod innym względem do obiektów tej klasy. W ten sposób tworzy się pojęcie abstrakcyjne, np. aby utworzyć abstrakcyjne pojęcie trójkąta, trzeba rozpoznać cechę „trójkątności”, wspólną dla wszystkich trójkątów. Jednocześnie należy odróżnić trójkąty od innych figur geometrycznych.
Istnieje wiele rodzajów pojęć. Niektóre oparte są na jakościach zmysłowych takich jak, np. czerwony, gorzki, czy twardy. Inne dotyczą właściwości niezmysłowych, np. przyjazny, bezpieczny, czy szczęśliwy. Dla myślenia logicznego najważniejszym typem pojęć są relacje, np. identyczny, większy, mniejszy.
Operacje umysłowe => Człowiek nie tylko odbiera docierające do niego informacje różnego rodzaju, lecz przez operowanie nimi może również wytwarzać nowe dla niego dane lub wiadomości. Koncentrując się na myśleniu nie można pominąć roli, jaką odgrywają w nim świadome operacje myślowe, dzięki którym właśnie operujemy oraz dochodzimy do pośredniego i uogólnionego poznania świata. Do podstawowych operacji myślowych zaliczamy takie operacje jak:
Analiza => polega na oddzieleniu złożonej całości i wyodrębnieniu jej elementów, cech. Przedmiotem analizy może być spostrzegana zmysłowo rzeczywistość zewnętrzna a także pojęcia oderwane.
Synteza => jest odwrotnością analizy. Polega na myślowym łączeniu określonych elementów w jedną całość. Analiza wyodrębnia poszczególne elementy, a także ich powiązania z coraz to innymi elementami. Dzięki temu ujawniają się nowe cechy poszczególnych elementów. Zachodzi to dzięki przeplataniu się analizy i syntezy. W ten sposób synteza i analiza rozpoczynając się w pewnej kolejności, bardzo szybko stają się procesami nierozdzielnie ze sobą związanymi.
Abstrahowanie => oznacza myślowe operowanie wybranymi cechami przedmiotu i zjawisk, z pominięciem pozostałych.
Uogólniania => to operacja wyodrębniona w przedmiotach cech wspólnych i łączenie ich. Jest ona podstawą wytwarzania pojęć, ustalanie praw naukowych.
Porównywanie => polega na zestawieniu rzeczy lub ich elementów, a to prowadzi do wykrywania podobieństw i różnic.
L. Wołoszyncowa zwraca uwagę na jeszcze inne operacje myślowe jak: szeregowanie, klasyfikowanie, konkretyzacji, systematyzacji. Procesy abstrakcji i uogólnienia zachodzą w jedności z procesem konkretyzacji, która polega na uzasadnieniu zadań teoretycznych przykładami z otaczającego nas świata. Natomiast porządkowanie zdobytej wiedzy w system dokonuje się za pomocą formy czynności myślowych - systematyzacji. J.P. Guilford natomiast ujmuje wszystkie operacje umysłowe w 5 podstawowych klas:
Poznanie => (odbiór określonych informacji). Wchodzą tu operacje, które można zaliczyć do poznania „recepcyjnego”, które przynoszą nam nową wiedzę nie czyniąc nas odkrywcami.
Pamięć => zapamiętywanie i przechowywanie informacji.
Trzecia i czwarta to wytwarzanie informacji (myślenie produktywne) => czyli wydobywanie z pamięci określonych treści jak i dochodzenie do nowych informacji. Autor wyróżnia tu:
Myślenie konwergencyjne
Myślenie dywergencyjne
d) Ocenianie => polega na ustaleniu przydatności lub poprawności informacji.
Myślenie produktywne => polega na wytwarzaniu informacji w sytuacjach problemowych. W myśleniu produktywnym można wyróżnić:
myślenie konwergencyjne => operacje wykonywane są w tych sytuacjach problemowych, gdzie jest jedno rozwiązanie, wynikające z warunków zadania i związanych z nim reguł np. większość zadań tekstowych w podręczniku,
myślenie dywergencyjne -Wg Guilforda myślenie dywergencyjne charakteryzuje się twórczością. Jest to aktywność przynosząca wytwory dotąd nieznane a zarazem społecznie wartościowe. Należy pamiętać, że twórczość nie jest tylko przywilejem artystów, uczonych, lecz może mieć miejsce w każdej ludzkiej aktywności: organizacyjnej, poznawczej, produkcyjnej artystycznej, wychowawczej, opiekuńczej, usługowej, porządkowej, sportowej. W zakresie pojęcia twórczości zawarte jest pojecie myślenia twórczego, które może być rozumiane w dwojaki sposób. W szerokim rozumieniu myślenie twórcze cechuje się samodzielnością i ukierunkowaniem. Polega na rozwiązywaniu problemów. Operacje występują w problemach o wielu rozwiązaniach np. pisanie wypracowania, wiersza.
Myślenie reproduktywne => polega na stosowaniu utrwalonej wiedzy. Reproduktywne mogą być jedynie czynności pamięciowe np. czytanie gotowych, łatwych tekstów.
Fazy rozwiązywania problemów
Dostrzeganie problemu => podmiot dostrzega problem , czyli odkrywa go i uświadamia sobie , że wiedza którą dysponuje nie jest wystarczająca aby osiągnąć cel.
Analiza sytuacji problemowej => podmiot analizuje jakie są rozbieżności między tym co jest dane, a tym co jest pożądane.
Wytwarzanie pomysłów rozwiązania => w tej fazie , która jest kluczową fazą rozwiązywania problemów , podmiot wytwarza informacje niezbędne do rozwiązania problemu. Te nowe informacje , które wytwarza - nazywane są myśleniem produktywnym.
Weryfikacja pomysłów rozwiązania problemu => celem tej fazy jest ocena pomysłów rozwiązania problemu, jest to inaczej kontrola pomysłów. W wyniku weryfikacji pomysłów - podmiot przyjmuje lub odrzuca pomysł.
Powrót do faz poprzednich => powrót do faz poprzednich może nastąpić na każdym etapie rozwiązywania problemów , przyczyną mogą być niepowodzenia w fazach następnych.
Myślenie produktywne => jest tzw. procesem heurystycznym (wytwarzanie pomysłów rozwiązania problemu). Myślenie to umożliwia wysuwanie pomysłów rozwiązania problemu. Heurystyka => oznacza z grec. umiejętność dokonywania odkryć. We współczesnej psychologii przez metody heurystyczne rozumie się wszelkie reguły , zasady , metody , taktyki , tricki, które regulują przebieg procesu produktywnego ,ale nie gwarantują one osiągnięcie planowanego wyniku , są więc to metody zawodne.
Przeciwieństwem metod heurystycznych są tzw. metody algorytmiczne, które odgrywają one rolę w myśleniu logicznym (krytycznym i analitycznym).
Algorytm => to niezawodny przepis, który określa jednoznacznie co należy zrobić , wykonać, jaki ciąg skończonych operacji należy kolejno wykonać , aby rozwiązać wszystkie zadania danej klasy. Odkrycie algorytmu zmienia natychmiast często trudny problem w mechaniczne zadanie. Algorytmy służą do rozwiązywania zadań nieproblemowych, stereotypowych.
Olśnienie => to wpadanie na pomysł , najczęściej w przerwach między etapami myślenia.
Hipoteza => jest to sąd o rzeczywistości, którego prawdopodobieństwo jest mniejsze od absolutnej pewności
Wyróżniamy trzy podstawowe typy myślenia:
Myślenie sensoryczno - motoryczne => nazywane jest inaczej zmysłowo - ruchowym lub konkretnym. Opiera się ono na manipulowaniu przedmiotami. Ten typ myślenia występuje u zwierząt i u małych dzieci. Dzięki niemu dorośli rozwiązują zadania praktyczne (np. przygotowanie posiłku).
Myślenie konkretno - wyobrażeniowe => jest to kształtowanie pojęć elementarnych na podstawie zewnętrznych, obserwowalnych cech
Myślenie słowno - logiczne (pojęciowe) => polega na tym, że myślenie staje się samodzielną, wewnętrzną czynnością poznawczą, operującą pojęciami, realizowaną w słowach i przebiegającą zgodnie z zasadami logiki. Nazywane jest ono również myśleniem abstrakcyjnym, pojęciowym lub symbolicznym. Dla rozwoju mowy człowieka i procesu przyswajania wiadomości ogromne znaczenie ma myślenie. Procesy myślenia są aktywizowane i pobudzane przez stawianie przed nimi zadań. Człowiek je rozwiązać drogą różnych operacji. Możliwa jest już odwracalność operacji myślowych, czyli na podstawie wyniku czynności człowiek potrafi odtworzyć jej punkt wyjścia. Operacje takie noszą nazwę operacji konkretnych. Myślenie to ma ogromne znaczenie dla kształtowania twórczej postawy w zachowaniu się dojrzewającego.
Rola mowy w myśleniu i działaniu, czyli czy istnieje związek pomiędzy myśleniem, a językiem => W tej kwestii wyróżnić możemy co najmniej trzy podstawowe poglądy na ten temat:
Hipoteza Sapira-Whorfa => zgodnie z tą hipotezą język determinuje nasze myślenie.
Hipoteza Jean Piaget => hipoteza ta głosi, że myślenie rozwija się pierwsze i stanowi warunek rozwoju języka.
Hipoteza Lwa S. Wygotski => Koncepcja przypisująca językowi i myśleniu całkowicie różne źródła. Wg tego poglądu te dwa niezależne od siebie czynności łączą się ze sobą stopniowo dopiero później, w trakcie rozwoju jednostki.