RODZAJE OPOZYCJI FONOLOGICZNYCH

OPOZYCJA FONOLOGICZNA - różnica dźwiękowa, z którą związana jest różnica znaczeniowa między wyrazami i ich formami.

1. ZE WZGLĘDU NA PODSTAWĘ PORÓWNANIA (wspólne cechy obu członów opozycji)

1. JEDNOWYMIAROWA

- podstawa porównania występuje wyłącznie w parze fonemów będących członami danej opozycji i nie powtarza się w żadnym innym fonemie; np. /p/:/b/ (/pas/ : /bas/)- oba fonemy są zwarte i wargowe, w systemie fonologicznym nie ma drugiej pary, która posiadałaby tę samą podstawę porównania;

2. WIELOWYMIAROWA

• 
  podstawa porównania powtarza się w kilku parach opozycyjnych, np. /pot/:/kot/

/para/:/tara/ podstawa porównania: zwarte i bezdźwięczne

/tura/:/kura/

2. ZE WZGLĘDU NA WZAJEMNY STOSUNEK CZŁONÓW OPOZYCJI

1. PRYWATYWNE

• oba człony różnią się tylko jedną cechą, mamy zatem człon nacechowany (posiadający daną cechę) i człon nienacechowany (nieposiadający tejże cechy), np.

/pary/ : /bary/

człon nienacechowany : człon nacechowany

• człon nacechowany = człon nienacechowany + cecha dystynktywna

(tutaj dźwięczność)

2. STOPNIOWE (GRADUALNE)

• różny stopień natężenia tej samej cechy,

np. /a/ : /o/ : /u/ - /kasa/ : /kosa/ :/kusa/ (różny stopień wzniesienia

tylnej części języka)

3. RÓWNORZĘDNE (EKWIPOLENTNE)

• przeciwieństwo dwóch różnych cech, z których jedna występuje w jednym, a druga w drugim członie opozycji, np. /pot/ :/pop/ - przedniojęz. - zęb. : wargowa

• nie mamy tu do czynienia z członem nacechowanym i nienacechowanym, ponieważ każdy z członów posiada inną równorzędną cechę (w przykładzie: miejsce artykulacji)

3. ZE WZGLĘDU NA POWTARZALNOŚĆ DANEJ OPOZYCJI W CAŁYM SYSTEMIE

1. PROPORCJONALNE

- cecha dystynktywna powtarza się w więcej niż jednej parze fonemów, np. bezdźwięczność : dźwięczność - /p/ : /b/, /t/ : /d/, /k/ : /g/ itd.

2. IZOLOWANE

• stanowi podstawę rozróżnienia tylko dla jednej pary fonemów, np. /l/ : /r/ - boczna : drżąca /lok/ : /rok/

4. ZE WZGLĘDU NA ZASIĘG FUNKCJI DYSTYNKTYWNEJ

1. STAŁE

• występują we wszystkich pozycjach fonologicznych (w nagłosie, śródgłosie i w wygłosie), np. /p/ : /t/ - /pop/ : / pot/

/ mapa/ : /mata/

/ paka/ : / taka/

2. NEUTRALIZOWANE

• występują tylko w niektórych pozycjach fonologicznych,

np. dźwięczna właściwa : bezdźwięczna właściwa

/tama/ :/dama/

/rata/ :/rada/

/rat/ : /rat/ (ortograficznie - „rad”) - neutralizacja opozycji - w danej pozycji

fonetycznej opozycja nie może występować (ograniczenia fonetyczne), mamy tu do czynienia z ARCHIFONEMEM - element językowy, występujący w pozycji, w której obserwujemy neutralizację opozycji fonologicznej, stanowi zbiór cech dystynktywnych, obejmujących jedynie wspólne właściwości dla członów zneutralizowanej opozycji; w powyższym przykładzie fonem /t/ nie jest fonologicznie scharakteryzowany pod względem dźwięczności, w obydwu formach reprezentuje on w takim samym stopniu fonem /d/ jak i /t/.

1