MARIA B.PECYNA „Psychologia kliniczna w praktyce pedagogicznej”
Roz. 11.: Postawa pedagoga wobec uczniów z dysfunkcja narządu ruchu i przewlekle chorych.

1. Każdy człowiek, bez względu na swoją sytuację, jest dla siebie wartością najwyższą. Ma swoje cele, wartości, dążenia, aspiracje, które nadają sens jego życiu.

DZ z dysfunkcją potrzebuje pomocy z zewnątrz, aby osiągnąć swoje cele- specjalistów, rodziny, pedagoga.

Koncepcja samego siebie- wyobrażenie, które człowiek posiada o sobie (wygląd, możliwości podejmowania i wykorzystywania zadań, stosunek do innych). W okresie dojrzewania obraz siebie ulega częstym zmianom. Dużą wagę w tym czasie przywiązuje się do warunków materialnych i uzdolnień. Występuje tendencja do wyznaczania sobie celów nierealnych i przewyższania poziomu swoich aspiracji.

2. Twórcze kształtowanie samego siebie poprzez doświadczanie dysfunkcji narządu.

Obraz samego siebie kształtuje się przez całe życie. Jego postawa to rozwój samooceny
(3-4r.ż.). Czynniki składające się na samoocenę to:
-anatomiczno-fizjologiczne
-psychospołeczne
Składają się na nie: wygląd zewnętrzny (wzrost, budowa ciała, sprawność fizyczna, temperament, skutki dysfunkcji), doświadczenia życiowe zdobyte w interakcji ze środowiskiem zewnętrznym, postawa rodziców wobec DZ (opinie, jakie DZ słyszy o sobie; sukcesy i niepowodzenia, pozycja społeczno-ekonomiczna rodziny), pozytywne opinie innych o DZ jako niezbędny element i warunek wysokiego poczucia własnej wartości i podstawa równowagi psychicznej.

REHABILITACJA to proces medyczno-społeczny, którego ostatecznym celem jest przywrócenie człowiekowi niepełnosprawnemu optymalnej sprawności biologicznej i społecznej, utraconej na skutek choroby lub będącej następstwem wad wrodzonych, czy też zaburzeń rozwoju.

Podstawowe zasady, które muszą być uwzględnione w rehabilitacji to (Wyszyńska):
-ujmowanie problemów i potrzeb DZ całościowo i wieloaspektowo
-wykorzystywanie zdolności organizmu do kompensacji
-rozwijanie zachowanych sprawności
-przystosowanie DZ do sytuacji, które wytworzyło mu określone inwalidztwo
-przystosowanie środowiska szkolnego, rodzinnego i fizycznego do potrzeb DZ z N
-aktywność własna DZ w procesie rehabilitacji

Pełne przystosowanie DZ z N dokonuje się w 3 obszarach:
a)fizycznym: przystosowanie fizyczne, czyli usprawnianie ruchowe; wyuczenie maksymalnej sprawności fizycznej, potrzebnej do wykonywania czynności codziennych; jej podstawa to wytworzenie nowych odruchów i nawyków przez uczenie się
b)psychicznym: proces modyfikacji poszczególnych faz: szoku, oczekiwania na wyzdrowienie, rezygnacji i ubolewania nad sobą; postawa obronna połączona z akceptacją inwalidztwa, która obejmuje: realną ocenę swoich możliwości, dostosowanie się do ograniczeń narzuconych przez inwalidztwo i wykształcenie przez DZ odpowiednich postaw wobec innych ludzi
c)społecznym: rehabilitacja w kierunku przystosowania społecznego; uczenie się ról społecznych i adaptacji do środowiska; przebiega w etapach: wycofanie się z poprzedniej roli, identyfikacja z nową rolą, doskonalenie w ramach nowej roli i integracja tej roli z całokształtem pełnionych dotychczas ról

Inne czynniki modyfikujące obraz samego siebie u DZ z N:
-przedział wieku DZ, w którym pojawia się świadomość inwalidztwa
-czas trwania inwalidztwa (wrodzona czy nabyta)
-rodzaj, stopień i zakres N
-okoliczności, w jakich powstała N
-poziom intelektualny DZ z N
-aktywność własna w procesie rehabilitacji

OBRAZ SIEBIE to system względnie trwałych wyobrażeń o sobie samym. Tworzy on złożoną strukturę poznawczą, kształtującą się w kontaktach DZ z otoczeniem i w dużym stopniu decydującą o zachowaniu DZ. Struktura ta obejmuje składniki poznawcze (samopoznanie, samoświadomość), składniki emocjonalno-warotściujące i składniki czynnościowe (samoocena, tożsamość, poczucie własnej wartości).

Uwzględnienie w/w składników w rehabilitacji modeluje jej efektywność i skuteczność.

DZ przyjmuje N jako czynnik rozwojowy albo kapituluje i ponosi klęskę życiową. Sposób przeżywania swojego stanu nie jest obojętny ani DZ, ani jego najbliższym. Postawy wobec N:
*twórcza: otwarcie na potrzeby innych, służenie drugiemu człowiekowi, niesienie dobra i
pomocy
*egoistyczna: głośne dopominanie się o swoje przywileje, manifestowanie swojej N,
nastawianie się na branie czego się da

Należy uświadomić DZ, że wielkość człowieka nie zależy tylko od jego sprawności fizycznej. Uświadomić, że każdy jest w jakimś sensie niepełnosprawny- fizycznie, psychicznie, moralnie, społecznie..

W procesie twórczego kształtowanie siebie należy uwzględnić wartości nadrzędne w okresie dorastania:
-wzmożone zainteresowanie własną osobą i pozycją społeczną, jaką zajmuje
-planami, marzeniami, aspiracjami i myślami dot. przyszłości (Kim będę? Na co mnie stać?); aspiracje przeplatane lękiem o własny los i niewiarą w siebie ; należy tu wspomagać DZ przez szukanie nowych sił (w sobie i poza), które wyzwolą DZ od cierpienia

Najczęstsze choroby wyst. u DZ, które powodują zniekształcenia i zaburzenia ruchu:
-Zespół Turnera: Przyczyna: monosomia lub mozaikowatość w zakresie heterosomów X; krótka szyja, nieprawidłowo ukształtowana małżowina uszna, obrzęki limfatyczne na grzbietowej stronie stóp, niski wzrost, brak drugorzędowych cech płciowych w okresie dojrzewania, skrócenie palców serdecznego i krótkiego

-Zespół Klinefeltera: Przyczyna: istnienie jednego lub wielu dodatkowych heterosomów X, które wywołują charakterystyczne cechy: wysoki wzrost, smukła sylwetka, zaburzone proporcje ciała, obniżenie sprawności intelektualnej, niedojrzałość emocjonalna i społeczna

-Zespół Downa: Przyczyna: trisomia 21.pary chromosomów; cechy: niski wzrost, zaburzenia proporcji ciała, krótkie i szerokie dłonie, tzw. małpie stopy, mała głowa, cofnięte czoło, szeroko rozstawione i płytkie oczodoły, małe gałki oczne, w górnej powiece fałd nakątny (stąd mongolizm), małe usta i zbyt duży język; towarzyszy mu N intelektualna

-MPD: w zależności od urazu i głębokości uszkodzenia mózgu wyróżnia się:
a) Porażenie kurczowe połowicze
b) Obustronne porażenie kurczowe
c) Obustronne porażenie połowicze
d) Postać móżdżkowata (ataktyczna)
e) Postać pozapiramidowa
f) Przepuklina oponowa-rdzeniowa: ukryty rozszczep kręgosłupa, w wyniku którego pojawiają się niedowłady i porażenia w obrębie kończyn dolnych

g) Postępująca dystrofia mięśniowa: osłabienie siły mięśni wraz z ich zanikiem, w wyniku czego powstają przykurcze w stawach biodrowych, kolanowych itd.; zazwyczaj ma przebieg postępujący i doprowadza do unieruchomienia DZ w wieku 8-10lat
h) Ostre zapalenie rogów przednich rdzenia kręgowego (choroba Heinego-Medina): wywołana wirusem Poliomyelitis; zniszczone komórki nerwowe rogów przednich powodują odnerwienie odpowiednich włókien mięśniowych mięśni szkieletowych zwyrodnienie, zewnętrznie objawia się jako niedowład lub porażenie typu wiotkiego
i) Amputacja kończyn
j) Przykurcz niedokrwienny (Zespół) Volkmana: powoduje niedokrwienie i niedotlenienie mięśni; jest powikłaniem złamania kończyn (gł. górnej, ale też dolnej)
k) Uszkodzenia poinfekcyjne: uszkodzony mięsień ulega pomniejszeniu, obkurczeniu, skróceniu, czego następstwem są przykurcze w stawach

Jak widać, rehabilitacja wymaga wielodyscyplinowego podejścia. Udział pedagoga w różnych fazach jest konieczny, ale nie zawsze pierwszoplanowy. Powinien on być członkiem zespołu rehabilitacyjnego, który czuwa nad podmiotowością działań i nie dopuszcza, by uczeń mógł odczuwać, iż jest jedynie przedmiotem manipulacji specjalistów, który jako osoba jest im obojętny.

Z N ruchową wiążą się choroby przewlekłe, a te z kolei mają złożone następstwa psychologiczne.

3. Psychologiczne następstwa chorób przewlekłych

CHOROBA PRZEWLEKŁA to wszelkie zaburzenia lub odchylenia od normy, które mają jedną lub więcej z następujących cech charakterystycznych: są trwałe, pozostawiają po sobie inwalidztwo, spowodowane są nieodwracalnymi zmianami patologicznymi i wymagają specjalnego postępowania rehabilitacyjnego (Shontz)
Należy zwrócić jeszcze uwagę na problemy psychospołeczne, jakie wywołuje choroba.

Heszen-Klemens: człowiek w sytuacji choroby powinien prezentować trzy kategorie zachowań:
-zachowania pozazdrowotne: negacja zdrowia jako wartości (zaprzeczenie chorobie)
-zachowania antyzdrowotne: dążenie do zachowania lub przedłużenia trwania choroby
-zachowania prozdrowotne: formy aktywności celowej, ukierunkowanej na chorobę lub
osiągniecie poprawy stanu własnego zdrowia

W sytuacji choroby przewlekłej DZ musi dokonać przekształcenia układów celów i wartości, które wpoili mu rodzice lub zrozumieć pojęcie „choroba”.

Lipowski: pojęcie „choroba” ma dla człowieka następujące znaczenie:
-wyzwanie: jedna z rozlicznych sytuacji trudnych, którą należy pokonać
-wróg: tu należy podejmować wszelkie sposoby leczenia, aby tylko zmniejszyć napięcie
związane z poczuciem zagrożenia (leczenie farmakologiczne, psychoterapia- uczynnienie
mechanizmów obronnych: zaprzeczenia, regresja, zależność)
-kara: zasłużona ( bierna postawa), niesprawiedliwa (depresja) obie są demobilizujące
-słabość: choroba jako wyraz braku silnej woli poczucie wstydu
-ulga: choroba pomaga w ucieczce od trudności, wymagań, odpowiedzialnościagresja,
hipochondria
-strategia: wiąże się z w/w; choroba jako środek do pozyskania korzyści reakcje
roszczeniowe
-nieodwracalna strata lub uszkodzenie - depresja połączona z wrogością
-wartość: podejście filozoficzne; cierpienie jako źródło twórcze dla nowych wartości

Zachowania DZ lub dorosłego wyznaczają dwie grupy czynników:
-tworzące aktualną sytuację
-związane ze strukturą osobowości + wymiar duchowy: wola sensu (noodynamika) jako pierwotny i podstawowy dynamizm tego wymiaru; dążenie do odkrycia sensu życia; może dojść do uznania cierpienia jako daru od Istoty Wyższej (wyróżnienie)

MECHANIZMY OBRONNE: sprzyjają zachowaniu lub podwyższaniu samooceny; kształtują się stopniowo
a) POZYTYWNE
* racjonalizacja: pomaga w zrozumieniu i dokonaniu obiektywnej oceny włąsnej sytuacji życiowej; DZ poznaje ograniczenia i odkrywa nowe możliwości
*kompensacja: usilne dążenie do sukcesów w dziedzinach dostępnych DZ z N
*transformacja (przewartościowanie): zmiana hierarchii wartości i celów tak, aby stały się one możliwe do realizacji; choroba jako pierwotna wartość, która skłania do aktywnej samorealizacji, doskonalenia
*nadzieja: mobilizuje do leczenia i współpracy ze specjalistami

b) NEGATYWNE
*agresja: upór lub negacja; autoagresja
*regresja (cofanie się): formy zachowania charakterystyczne dla poprzednich etapów rozwojowych; bierne nastawienie, oczekiwanie pomocy i wsparcia w każdej sytuacji
*ucieczka: forma samoobrony przed przykrymi doznaniami związanymi z chorobą
*projekcja (rzutowanie): przypisywanie innym własnych niepowodzeń; obwinianie otoczenia, nie dostrzeganie roli własnej aktywności
*rezygnacja: apatia, bierność
*supresja (tłumienie): silne emocje negatywne napięcia nerwowe zaburzenia zachowania
*represja (wyparcie): zaprzeczenie, negacja choroby; zachowuje się jakby było zdrowe, nie dopuszcza faktu istnienia choroby; cechy podobne do supresji (często mylone)

Ze wszystkimi reakcjami obronnymi wiążą się:
a) pozorowanie: eksponowanie zachowania przeciwnego do przeżywanych właśnie przykrych
emocji
b) fantazjowanie: marzenia na jawie

Choroba przewlekła odzwierciedla się w procesach emocjonalnych, poznawczych, ale też emocjonalno- motywacyjnych. W lęku przed utratą sytuacji bezpiecznej, przed bólem.

Choroba ogranicza aktywność ruchową DZ, uaktywnia jego potrzeby estetyczne i poznawcze twórczość podstawowym elementem rewalidacji (kształtuje mechanizmy motywacyjne i regulacyjne).

Niektóre choroby przewlekłe (cukrzyca np.) prowadzą do powstania ewidentnych zmian w mózgu obniżenie sprawności intelektualnej, kinestetyczni-ruchowej, percepcji wzrokowej i słuchowej.
Astma- niejednoznaczności dotyczące stanu psychicznego. Ogólnie przymuje się, że nie odbiega on od normy, ale wskutek niedotlenienia dochodzi to zaburzenia pewnych czynności, np. koncentracji.

Stres długotrwały jest wynikiem choroby przewlekłej. Wpływa na strukturę osobowości (sfera emocjonalna i wyższe struktury poznawcze). Cechuje do duża zmienność w czasie i róże natężenie.

Poczucie ograniczenia własnej aktywności i twórczości „postawa od” (negatywne mechanizmy obronne, np. unikanie i ucieczka).

Obraz własnej choroby ma konsekwencje regulacyjne- modyfikuje i determinuje stan somatyczny i reakcje emocjonalne chorego DZ, czyli wpływa na jego stan emocjonalny i obraz siebie.

Postępowanie pedagoga powinno być warunkowane indywidualnymi właściwościami DZ, ale też intuicją i doświadczeniem pedagoga.

---