Wskaż podobieństwa i różnice między dziewiętnastowieczną psychologią zakorzenioną w teorii ewolucji i współczesną psychologią ewolucyjną.
Ewa Olszewska
Instytut Psychologii UJ
I rok
Historia myśli psychologicznej
Kraków 30.05.2008
W 1859 roku świat zatrząsł się w posadach. Spokojne i uporządkowane życie europejczyków nagle stanęło w obliczu nowej, rewolucyjnej teorii na temat powstania świata - temat, na który rzadko kiedy zdarzały się spekulacje, wszak jak powszechnie wiadomo, świat stworzył Bóg. Otóż w tym właśnie roku po raz pierwszy opublikowano książkę „O powstawaniu gatunków”, biologa - ewolucjonisty, Charlesa Darwina. Tym co tak wstrząsnęło światem był fakt, iż Darwin jako pierwszy zadał kłam kreacjonizmowi i twierdzeniu, że wszystko co istnieje na świecie pochodzi od Jedynego Stwórcy, a człowiek został stworzony na Jego podobieństwo. Wręcz przeciwnie, uznał, że w człowieku nie ma żadnego boskiego pierwiastka, gdyż wywodzi się on istot żyjących na ziemi od lat, a mianowicie… od małp. Teoria ewolucji, jaką przedstawił, choć wydawała się kontrowersyjna dostarczyła wielu niezbędnych informacji, dzięki którym pewne trudne do wyjaśnienia sprawy zyskały rozwiązanie. Choć nie była w pełni doskonała, stała się przyczyną wielu późniejszych dociekań i spekulacji, co doprowadziło do kolejnych, bardzo ważnych wniosków w tej dziedzinie. Teoria ewolucji rozwijała się coraz szybciej, aż w końcu stała się podwaliną do powstania nowej, powszechnej dziś nauki zwanej psychologią ewolucyjną. Choć różnią się one pod pewnymi względami, psychologia ewolucyjna wciąż czerpie z darwinowskiej teorii rozwoju, a ich różnice i podobieństwa postaram się przedstawić w swojej pracy.
Głównymi założeniami tej młodej i niezwykle interesującej koncepcji jest twierdzenie, iż ludzie rodzą się z pewnymi tendencjami, zarówno behawioralnymi jak i poznawczymi, dzięki którym zwiększają swoje szanse na przeżycie, reprodukcję i wychowanie potomstwa. Nośnikiem ujmującym owe tendencje w ramy i pozwalającym im się „przemieszczać” z pokolenia na pokolenie są geny. Ich niezwykła wartość adaptacyjna umożliwia osobnikom sukces reprodukcyjny oraz ułatwia przeżycie. Jednak oprócz uwarunkowania biologicznego jakim dysponujemy, jesteśmy stale poddawani wpływom otoczenia - kultury i społeczeństwa, co również znacznie wpływa na nasze zachowanie. Psychologia ewolucyjna nie faworyzuje żadnego z powyższych czynników w kwestii kształtowania się ludzkich zachowań - rodzimy się z pewnymi predyspozyjami sposobów zachowywania się, ale znajdując się pod nieustannym ostrzałem kultury, mogą one ulegać pewnym zmianom.
Tym, na czym opiera się cała psychologia ewolucyjna, jest założenie, że jedynie osobniki o pewnych, „dobrych”, cechach przeżyją i wydadzą potomstwo o cechach takich samych. Z takiego właśnie założenia wychodzili Charles Darwin i Herbert Spencer. Darwin (za: Schultz, 2008) podczas swoich podróży na wyspy Galapagos zauważył, iż gatunki nie są wciąż takie same, lecz z czasem ulegają zmianom. Na podstawie obserwacji opracował więc teorię doboru naturalnego, w której zwrócił uwagę na różnice indywidualne w obrębie tego samego gatunku, które dostarczyły ewolucji materiału do rozwoju. Ekspansja genów w obrębie jednego gatunku na przestrzeni setek lat prowadziła, zgodnie z teorią Darwina, do nieustającej choć czasem bardzo powolnej „poprawy” gatunku, pod względem przystosowawczym. To właśnie geny warunkujące owe „dobre” cechy wpływają na zdolności adaptacyjne gatunków. Ponadto podkreślił również ogromną rolę dziedziczenia, dzięki któremu geny mogą się rozprzestrzeniać, bowiem jedyną drogą umożliwiającą przekazywanie genów nastęnym pokoleniom jest właśnie reprodukcja.
Podobnego zdania był również Herbert Spencer (za: Schultz, 2008), którego filozofia okrzyknieta została mianem darwinizmu społecznego. Dowodził on, iż rozwój absolutnie wszystkich aspektów świata, zarówno tych, dotyczących charakteru człwieka jak i rozwoju instytucji społecznych, przebiega na drodze ewolucji. Według niego rozwój ów przebiega zgodnie z zasadą „przeżywania najlepiej przystosowanego”. Twierdził, iż organizmy oraz ich umysły istnieją w swojej obecnej formie ponieważ w toku ewolucji czyniły wysiłki na rzecz przystosowania się do środowisk, w których żyją. Adaptacyjny charakter procesów zarówno nerwowych jak i psychicznych wraz ze złożonością doświadczeń, z jakimi mierzą się organizmy prowadzi do zmiany zachowań i są naturalnymi elementami procesu ewolucji.
Teorii doboru naturalnego sprzeciwił się jednak James Baldwin (za: Stachowski, 2007), który to nad dobór naturalny przedłożył strategię doboru sztucznego. Mówi ona bowiem, że w walce o byt największe znaczenie ma plastyczność, czyli zdolność uczenia się i adaptacji. Przeżyją faktycznie najlepiej dostosowani, ale przede wszystkim społeczni i stadni. Według Baldwina ludzie są w stanie sami kształtowac swoje środowisko poprzez dobór sztuczny.
Kolejnym uczonym, którego teorie do dziś są żywe w psychologii ewolucyjnej był Wiliam James (za: Schultz, 2008). Według teorii Jamesa ludzkie zachowania, podobnie jak w teoriach Darwina i Spencera, warunkowane są przez pewne predyspozycje genetyczne, które on sam nazywał instynktami. Twierdził, iż na samym początku życia są one kształtowane niezależnie od doświadczenia, co jednak z czasem może ulec zmianie i owe zachowania instynktowne mogą podlegać uczeniu się oraz nabywaniu doświadczenia. Według niego instynkty ewoluuowały zgodnie z darwinowską teorią doboru naturalnego i są adaptacjami służącymi do radzenia sobie z różnymi problemami dotyczącymi przeżycia i reprodukcji. Również ta teoria, tak jak i dwie poprzednie, mają swe odbicie we współczesnej psychologii ewolucyjnej, ze względu na akceptację zarówno genów jak i wpływów środowiska na proces kształtowania się zachowania człowieka.
Różnic między teorią ewolucji a psychologią ewolucyjną nie jest zbyt wiele, a jeśli już jakieś są, mają naprawdę znikomy wymiar. Należy do nich między innymi teoria Edwarda O. Wilsona (za: Schultz, 2008), który twierdził, iż wszystkie zachowania są zdeterminowane genetycznie, a wpływy kulturowe, edukacja, czy też różnego rodzaju metody wychowawcze nie są w stanie nic wnieść do ludzkiego zachowania. Mówi więc, że wybieranie niektórych dróg życiowych nie jest w pełni od nas zależne, a co za tym idzie - niezależnie od naszej woli jesteśmy bardziej pedysponowani do pewnego, określnego rodzaju zadań. Tu więc można zauważyć znaczną różnicę w zdaniu Wilsona i twierdzeniach trzech poprzednich ewolucjonistów oraz dzisiejszej psychologii, które to jednak dopuszczają wpływy świata zawnętrznego na zachowania ludzi.
Kolejną, choć subtelną, różnicą jest istnienie teorii doboru łącznego oraz inwestycji rodzicielskiej w dzisiejszej psychologii, które jak się okazują są modyfikacjami darwinowskich teorii doboru naturalnego oraz płciowego. Teoria doboru łącznego opracowana przez Williama Hamiltona (za: Buss, 2001), mówi, podobnie jak i inne, że geny są podstawowym nośnikiem informacji genetycznej, który to w procesie reprodukcji nie ulega zmianom. Zmiany adaptacyjne natomiast, według Hamiltona, zachodzą w procesie dostosowania łącznego, poprzez zastępowanie jednych genów innymi, co zapewnia im sukces reprodukcyjny oraz zachodzące w czasie zjawisko ewolucji.
Teorię inwestycji rodzicielskiej natomiast opracował Robert Trivers (za: Buss, 2001), jako rozwinięcie jednej z wielu myśli Williama Hamiltona. Jej głównym założeniem jest stwierdzenie, iż płeć, która inwestuje większą ilość zasobów w swoje potomstwo będzie bardziej wybredna w kwestii wyboru partnera. Natomiast przedstawiciele płci pokładającej mniejsze zasoby na rzecz potomków powinni być mniej wybredni jeśli chodzi o partnera lecz bardziej skorzy do rywalizacji z innymi przedstawicielami tej samej płci o dostęp do wartościowych przedstawicieli płci przeciwnej. W ten sposób przetransformowane reguły Charlesa Darwina w bardziej dokładny sposób opisują reguły jakie rządzą ewolucją.
Jak więc widać psychologia ewolucyjna w znacznej mierze czerpie z zasad funkcjonowania teorii ewolucji jeszcze z czasów darwinowskich i mimo pewnych transformacji jest ona wciąż do nich podobna. Zajmuje się bowiem mechanizmami psychicznymi, które ukształtowały się toku ewolucji. Są one wbudowane zarówno w nasze poznanie jak i zachowanie, ze względu na skuteczność, którymi wykazują się podczas rozwiązywania problemów związanych z przeżyciem oraz reprodukcją. Psychologia ewolucyjna, tak jak każdy z wyżej wymienionych uczonych, podkreśla więc ogromne znaczenie genów w procesie ewolucji, jednak nie twierdzi, iż tylko i wyłącznie one mają wpływ na to, jak kształtują się zachowania pewnych organizmów (tak jak twierdzi np. Wilson). Dużą uwagę przywiązuje ona do wpływu jaki na organizmy wywiera doświadczenie oraz procesy uczenia się (Baldwin, James) oraz czynniki społeczne i kulturowe. W większości dzisiejsza psychologia ewolucyjna nie różni się więc od jej prototypu zakorzenionego w teorii ewolucji. Jedyną znaczną różnicą jaką udało mi się wyłapać jest bowiem Wilsona negacja wpływu procesu uczenia się na kształtowanie się zachowania, która dziś jest niedopuszczalna.
Literatura cytowana
Buss, D.M. (2001). Psychologia ewolucyjna (s.1-91, 396 -433). Gdańskie wydawnictwo psychologiczne.
Schultz, D.P., Schultz, S.E. (2008) Historia współczesnej psychologii (s.133-149, 492-499). Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Stachowski, R. (2007). Historia współczesnej myśli psycholgicznej (s.192-194). Wydawnictwo naukowe Scholar.
6