Socjolekt:
W odróżnieniu od dialektu (czyli odmiany języka uwarunkowanej terytorialnie) odmiana języka uwarunkowana społecznie, a więc używana przez ludzi, których łączy więź wspólnego zawodu, uczenia się , losu, zainteresowania, hobby.
Socjolekt bywa też nazywany gwarą zawodową, slangiem, żargonem
Socjolingwistyka:
Nauka z pogranicza socjologii i językoznawstwa
Bada rolę języka w społeczeństwie oraz związki między faktami jezykowymi a zjawiskami społecznymi, zwłaszcza między zmianami językowymi i odmianami języka a zmianami socjalnymi i grupami społecznymi
Nazwa „socjolingwistyka” została utworzona w 1950 r. w USA, ale badania, które dziś nazywamy socjolingwistycznymi prowadzono już w XIX wieku; tak np. w ramach szeroko rozumianej socjolingwistyki mieści się tzw. zewnętrzna historia języka, dialektologia oraz problematyka pochodzenia mowy i zróżnicowania języków narodowych, a także lingwistyka antropologiczna i socjologia języka, którą można uważać, za poprzedniczkę socjolingwistyki
Podstawowe zagadnienie socjolingwistyki, tj. zagadnienie relacji między językiem, myśleniem a faktami społecznymi nie zostało dotychczas rozwiązane.
Wyniki badań w tym zakresie przemawiają za różnymi, często przeciwstawnymi hipotezami.
Istnieją możliwości zastosowania wyników badań socjolingwistycznych w praktyce życia społecznego (np. w komunikowaniu masowym, w polityce oświatowej i językowej).
Niektóre twierdzenia socjolingwistyki mają charakter społeczno-polityczny (np. teza, że środowiska robotnicze posługują się tzw. językiem ograniczonym, prowadzi do wniosku, że młodzież pochodząca z tych środowisk ma utrudniony start życiowy) i są wykorzystywane w walce politycznej
Socjologia języka (językoznawstwo socjologiczne):
Bada związki między faktami językowymi a zjawiskami społecznymi.
Zajmuje się gł. środowiskowym zróżnicowaniem języka narodowego.
Zgodnie z przyjętym założeniem na zróżnicowanie to wpływa zarówno poziom kulturalny i styl życia, jak i jego działalność ekonomiczna i techniczna
Współcześnie nazwa socjologia języka jest wypierana przez socjolingwistykę; niekiedy ich zakresy się utożsamia, kiedy indziej przyjmuje się, że tam, gdzie punktem wyjścia jest socjologia mamy do czynienia z socjologią języka, a tam gdzie wychodzi się z językoznawstwa - z socjolingwistyką
Psycholingwistyka:
To gałąź nauki o komunikowaniu językowym z pogranicza psychologii i językoznawstwa.
Powstała oficjalnie w 1952 r. w USA, ale badania które dziś nazwiemy psycholongwistycznymi prowadzono już w XIX wieku.
jej przedmiotem są psychologiczne procesy uczenia się i używania języka, tzn. kodowania i odkodowywania przekazów, oraz relacje między osobami uczestniczącymi w komunikowaniu a przekazami.
Badaniom tak określonego przedmiotu nie może podołać ani samo językoznawstwo ani sama psychologia, zajmująca się procesami, które zachodzą w psychice ludzi w trakcie porozumiewania się, ani sama teoria informacji, nie uwzględniająca w dostatecznym stopniu znaczenia transmitowanych sygnałów. Rzeczywiste sukcesy może natomiast przynieść współpraca tych trzech nauk.
Psycholingwistyka jest dyscypliną empiryczną; jej podstawowe narzędzie badawcze to eksperyment. Do najcenniejszych jej osiągnięć należy stwierdzenie, że w trakcie analizy procesu porozumiewania językowego trzeba wyróżniać niemal w każdym jego stadium inne jednostki przekazu, i to różne, w zależności od tego, czy się analizuje przekaz ze stanowiska nadawcy (osoby zakodowującej), czy ze stanowiska odbiorcy (osoby odkodowującej).
Zgodnie bowiem ze swą empiryczną orientacją psycholingwiści unikają posługiwania się w analizie kategoriami, które byłyby tylko abstrakcjami stworzonymi dla celów sformalizowanego opisu przekazu lub kodu, a nie znajdowały pokrycia w psychice użytkowników języka. Tak np. empirycznie wykazano, że fonem stanowi kategorię raczej z punktu widzenia odbiorcy niż nadawcy, dla którego jednostką wymawianiowo-motoryczną jest sylaba.
Dotychczasowe badania psycholingwistyczne koncentrowały się gł. na tym, jak ludzie słyszą i wyróżniają poszczególne elementy tekstów, dlaczego pewne teksty akceptują jako gramatyczne, a inne uznają za niegramatyczne, jak przebiega i od czego zależy proces interpretacji semantycznej, czyli rozmienia tekstu.
W badaniach tych dominuje weryfikowanie za pomocą empirycznych metod psychologicznych różnych modeli języka, jakie wypracowało nowsze językoznawstwo dla własnych celów. Do najczęściej stosowanych psycholingwistycznych technik badawczych należą: różne testy asocjacji, odwracanie mowy (wyrazów i zdań), testy opuszczonych słów oraz różnego typu skalowanie.
Psycholingwistyka daje dość duże możliwości praktycznego zastosowania. Wyniki badań okazują się użyteczne w leczeniu zaburzeń mowy, w pedagogice, w doskonaleniu metod nauczania czytania, pisania i języków obcych, w telekomunikacji, w przekładach maszynowych, w komunikowaniu masowym, a zwłaszcza w propagandzie.
Badając zależności między formą przekazu a jego odbiorem, można się pokusić o odpowiedź na pytanie, jak i jakim językiem powinien się posługiwać nadawca, aby w możliwie efektywny i maksymalnie ekonomiczny porozumieć się z odbiorcą tak w sensie indywidualnym, jak i społecznym
Psychologia języka:
Jako nauka stosująca w badaniach lingwistycznych metody psychologii stawia sobie za cel wyjaśnienie zjawisk psychicznych na podstawie językowego zachowania się człowieka oraz odwrotnie - interpretację zjawisk językowych na podstawie analizy procesów psychicznych.
Bywa uprawiana bądź jako psychologia indywidualna, której przedmiotem jest stosunek mówiącego lub słuchającego do aktu mowy, bądź jako psychologia społeczna, której przedmiotem jest funkcjonowanie języka w procesach komunikacji w grupach społecznych.
Szczególnie wyraźny wpływ wywarła psychologia języka na filozofię języka i teorię językoznawstwa ogólnego, np. znany podział funkcji mowy na symbolizującą, ekspresywną, apelatywną pochodzi od K. Buhlera i F. Kainza.
Wyniki badań językowopsychologicznych dały też z jednej strony empiryczne podstawy nowoczesnej stylistyce i pragmatyce językowej, z drugiej zaś przyczyniły się do rozwoju psychologii dziecka i psychiatrii.
Główna różnica między psychologią języka a językoznawstwem polega na tym, że psychologia w przeciwieństwie do językoznawstwa nie ogranicza swego zainteresowania badawczego do konwencjonalnych środków komunikowania się ludzi.
W ostatnich latach nazwa psychologia języka wychodzi z użycia, wypierana jest przez psycholingwistykę, socjolingwistykę
Etnolingwistyka (lingwistyka antropologiczna):
Bada związki między kulturą a językiem w danym społeczeństwie.
Narodziła się w USA w pocz. XX wieku jako wynik zainteresowania językami indiańskimi (F. Boas).
Określenie antropologiczna odnosi się do antropologii rozumianej wbrew tradycji europejskiej, a zgodnie z tradycją amerykańską, jako nauka o wszystkim, co dotyczy człowieka, a zwłaszcza jego kultury.
Obecnie nazwa ta wychodzi z użycia i jest wypierana prze psycholingwistykę i socjolingwistykę, zajmujące się podobną problematyką.
Do najważniejszych osiągnięć lingwistyki antropologicznej należy tzw. hipoteza Sapira-Whorfa, wedle której nie tylko typ języka zależy od typu kultury, ale i typ kultury od typu języka.