Etyk a moralność, elementy moralności, podział norm moralnych
1. Etyka a moralność.
Etyka, (gr. ethikos = zwyczajowy, od ethos = „charakter”, obyczaj, zwyczaj).
Termin wprowadzony przez Arystotelesa na oznaczenie jednej z dyscyplin (obok m.in. polityki, ekonomiki i retoryki), tzw. filozofii praktycznej.
Współcześnie etyka, to (najogólniej) teoria moralności, chociaż niekiedy może oznaczać również:
zespół norm i ocen moralnych charakteryzujących określoną społeczność (w takim przypadku etyka utożsamia się z moralnością);
określony system etyczny (np. etyka Kanta, katolicka, protestancka, itp.) lub
c) refleksję nad moralnością, rozumianą jako wykładnię (interpretację) moralności w różnych jej aspektach w kontekście „dobra najwyższego.”
[ "Summum bonum" w etyce polskiego życia publicznego, biznesu i bioetyce w kontekście „Piramidy potrzeb” Abrahama Masłowa. [B. Nogalski, J. Śniadecki, Umiejętności menedżerskie w zarządzaniu przedsiębiorstwem, OPO, Bydgoszcz 2001, s. 325 - 336; tam też literatura].
Moralność, (łac. mos = zwyczaj, obyczaj; moralis = dotyczący obyczajów), określa zjawisko mające charakter procesu społecznego, każdorazowo ukształtowanego w określonym społeczeństwie w sposób historyczny.
Na moralność składają się, (a także ją tworzą), faktycznie funkcjonujące w społeczeństwie poglądy i przekonania, znajdujące swój odpowiedni "wymiar" w postawach ludzi wobec samych siebie i ich otoczenia, w ich postępowaniu i współżyciu.
Moralność jest także społeczną formą kontroli, rodzajem systemu normatywnego najbliższego obyczajowi i prawu.
Moralność jest więc dziedziną trudnych, często dramatycznych (wręcz nieszczęsnych) wyborów, decyzji i czynów, a etyka - teoretycznym nad nią namysłem.
2. Elementy moralności.
Podstawowymi elementami moralności są: obyczaje, oceny, normy, sankcje, wzory osobowe i ideały. Ich interpretacja przedstawia się następująco:
● obyczaj - norma postępowania obowiązująca w danej grupie społecznej i aprobowana przez członków tej grupy;
● ocena - wszelka wypowiedź (sąd) zawierająca element wartościowania, określająca opinię negatywną, bądź pozytywną w odniesieniu do rzeczy, zdarzeń lub osób;
● norma - zazwyczaj funkcjonująca jako reguła, zasada, czy też „prawidło”, wyznacza zachowanie jednostki w stosunkach międzyludzkich, szczególnie w sferze moralności, prawa, obyczaju i religii;
● sankcja, (łac. sanctio = postanowienie, ustanowienie), jest określeniem posiadającym wiele znaczeń; w etyce występuje ono pod pojęciem sankcji moralnej utożsamianej z nagrodą lub karą, jaka spotkać może człowieka za jego postępowanie zgodne lub też niezgodne z przyjętymi normami dotyczącymi realizowania bądź nierealizowania uznanych wartości;
● wzór osobowy - to konkretna postać (osoba fizyczna) uosabiająca doskonałość;
● ideał (łac. idealis = idealny) - oznacza doskonałość, najwyższy cel dążeń i pragnień ludzkich; jest on różny w różnych systemach wartości (ideologiach, subkulturach, itp.).
3. Podział norm moralnych.
Normy moralne można podzielić ze względu na:
a) moc ich obowiązywania - tj. na normy:
● bezwzględne (absolutne): np. "nie kłam";
● względnie obowiązujące w zależności od konkretnej sytuacji, np.: "Mów zawsze prawdę, lecz w sytuacji gdyby kłamstwo okazało się być lepsze od prawdy - możesz od normy tej odstąpić" [I. Kant];
b) sposób ich ustanowienia - tj. na normy:
● tetyczne (gr. thetikos = stwierdzający), ich moc wynika z mocy autorytetu (Boga, władcy, instytucji), obowiązują, bo zostały ustalone przez podmiot mający do tego prawo;
● normatywne - ustanowione aktem ustawodawczym;
c) rodzaj ich ustanowienia - tj. na normy:
● kategoryczne (imperatyw kategoryczny);
● hipotetyczne (perswazyjne) argumentują niesioną przez nie treść (imperatyw praktyczny, a hipotetyczny oraz: poznawczy, logiczny, obyczajowy, polityczny, kulturowy, prawny, itp.).
d) ze względu na przyjmowany cel - tj. na normy:
● których spełnianie dotyczy celu samego w sobie, lub
● jako środka do osiągania innych celów.
e) zakres ich oddziaływania - tj. na normy:
● elementarne (solidarność międzyludzka przy zagrożeniach, obowiązek obrony ojczyzny, inne obowiązki = powinności człowieka w metaetyce W.D. Rossa, tzw. obowiązki "prima facie", tj. rozpoznawane "na pierwszy rzut oka: tj. obowiązki: wierności, odszkodowania, wdzięczności, sprawiedliwości, dobroczynności, samodoskonalenia, niewyrządzania innym krzywdy);
● dotyczące określonej grupy osób, np. etyka zawodowa.
2