Działy etyki, kierunki, systemy, stanowiska i koncepcje etyczne
1. Podstawowe dziedziny etyki.
We współczesnej literaturze naukowej wyróżnia się wiele kierunków etycznych, zamiennie nazywanych działami etyki, jej rodzajami, bądź też koncepcjami etycznymi. Dlatego problem ten wymaga uporządkowania.
W polskiej i zachodniej literaturze przedmiotu, obejmującej encyklopedie, leksykony oraz słowniki z zakresu filozofii i etyki, wyczerpująco zostały opracowane działy filozofii, natomiast brak jest opracowania działów etyki.
Najczęściej z pozycji filozofii wymieniane są, według T. Kotarbińskiego, trzy „działy” etyki, które obejmują:
1) naukę o celu i szczęściu człowieka - eudajmonologia, hedonistka;
2) naukę o praktyczności działań - prakseologia;
3) naukę o tym, jak trzeba żyć, aby zasłużyć na miano porządnego człowieka - deontologia.
Wymienione przez tego, wybitnego filozofa „działy” etyki - przez innych, współczesnych badaczy zajmujących się etyką, nazywane są kierunkami, stanowiskami, bądź też koncepcjami etycznymi. [Np. przez autorów Małego słownika etycznego, wydanego pod red. naukową Stanisława Jedynaka, przez Oficynę Wydawniczą Branta, wyd. II, Bydgoszcz 1999].
W celu uniknięcia podejmowania na temat owych podziałów kontrowersyjnych rozważań merytorycznych, należy dokładniej zinterpretować takie kategorie (pojęcia), jak: działy etyki, kierunki, systemy, stanowiska i koncepcje etyczne.
Określenie: dział etyki, zazwyczaj wiąże się (podobnie jak w filozofii) z pierwszą, wniesioną przez badaczy, doniosłą historycznie, propozycją systematyzacji zakresu refleksji etycznej nad moralnością pod względem merytorycznym, uwzględniającym sposób podejścia do badanego przedmiotu.
Na podstawie tych najogólniejszych przesłanek stosowanych w metodologii badań naukowych, etykę pierwotnie podzielono na dwie podstawowe i bardzo szerokie dziedziny wiedzy, nazywane także jej działami, tj. na etykę teoretyczną i etykę stosowaną.
Etyka teoretyczna, nazywana także ogólną, zajmowała się ustalaniem (w aspekcie teoretycznym), takich elementów moralności, jak: cnota, dobro, intuicjonizm, odpowiedzialność, pragmatyzm prawa moralne i naturalne, prawda, sumienie, utylitaryzm, wiedza.
Natomiast w ramach etyki stosowanej, zwanej wówczas także szczegółową, formułowano praktyczne zasady postępowania moralnego, adekwatnego do najważniejszych i typowych sytuacji oraz kategorii ludzkiego działania. Rozwiązywano konkretne sytuacje, badano, czy wartości z etyki normatywnej sprawdzają się w praktyce.
Na przestrzeni wieków zagadnienia będące przedmiotem etyki stosowanej obejmowały m.in.: sprawiedliwość; moralność; aborcję i problemy osoby; etyki: sytuacyjną, środowiska, biznesu; inżynierię genetyczną; kapłaństwo kobiet oraz związki homoseksualne.
W zależności od tego, czy etyka stosowana zajmowała się ustalaniem życia jednostki w ramach jej jednostkowej egzystencji, czy też w powiązaniu ze społeczeństwem - dzielono ją jeszcze na:
● etykę indywidualną oraz
● etykę społeczną.
Dziś obowiązuje inny podział etyki, który wynika z zastosowania w rozważaniach nad kwestiami moralnymi, nowych inspiracji.
2. Podział etyki na: opisową (etologię), normatywną i krytyczną (metaetykę).
Owe nowe, naznaczone znakami czasu i stawiane przed badaczami naukowe inspiracje, można obecnie sprowadzić do trzech, następujących typów rozważań: 1) opisująco-wyjaśniających, 2) wartościująco-normatywnych oraz 3) teoriopoznawczych - dających się sprowadzić do refleksyjno-krytycznych wypowiedzi etycznych z możliwościami i sposobami ich uzasadnienia, a także weryfikacji.
Każdemu z tych, trzech rozważań, odpowiada jeden ze współczesnych działów etyki.
A. Etyka opisowa (etologia).
Rozważania opisująco-wyjaśniające stworzyły dział etyki opisowej, nazwany w 1843 roku przez J.S. Milla etologią. Termin ten został spopularyzowany w Polsce przez pozytywistów: A. Świętochowskiego i J. Ochorowicza. Jest to jeden z trzech działów etyki, obok etyki normatywnej i metaetyki. Powstał pod wpływem scjentyzmu. Zajmuje się opisem rzeczywistości, zjawisk moralnych, wartości, norm, ideałów, wzorców, ocen oraz motywacji i dyspozycji.
Etyka opisowa, zajmuje się także analizą, opisem i wyjaśnianiem zjawisk natury moralnej w różnych epokach, społeczeństwach, grupach zawodowych i społecznych w dziejach filozofii, literatury.
W ramach tego działu odbywają się badania zachowań przedsiębiorców, menedżerów, pracowników, itp., Obejmuje on sferę moralności podporządkowaną kryteriom dobra i zła, wykorzystując do tego celu takie dziedziny wiedzy, jak:
● psychologię moralności;
● socjologię moralności;
● antropologię moralności oraz
● bioetykę, zwaną często filozofią stosowaną.
B. Etyka normatywna (właściwa).
Rozważania wartościująco-normatywnych przyczyniły się do powstania etyki normatywnej, zwanej także etyką właściwą, jako trzeciego (obok etyki opisowej i metaetyki), działu etyki zajmującego się refleksjami nad moralnością. Mówi się w nim jak postępować, pokazuje wzory i ideały normatywne, uczy, jak mamy żyć i jak żyją inni.
Próbuje się wyjaśnić, czym jest dobro i powinność moralna, sumienie, odpowiedzialność, szczęście i cierpienie.
Wszystkie etyki w starożytności były normatywne; różni filozofowie w różnych epokach i systemach mieli odmienne podejście i spojrzenie. Dlatego także i dziś dokonuje się w nim analiz i ocen w kontekście różnych systemów i stanowisk filozoficznych oraz etycznych, jak m.in. sokrateizm, arystotelizm, kantyzm, deontologiem, eudajmonizm, personalizm, relatywizm, postmodernizm, etyka niezależna, ponowoczesna, itp.
Koncepcje występujące w etyce normatywnej: felicytologia jest teorią szczęścia, uczy, jak osiągnąć szczęście; deontologia, jest teorią obowiązku moralnego.
B. Metaetyka (etyka krytyczna).
Rozważania teoriopoznawcze dały początek nowemu działowi etyki, tj. metaetyce (gr. meta = po, poza + ethos = obyczaj), nazywanemu także etyką krytyczną i ukształtowanemu w XX wieku, dzięki pracom G.E. Moore'a, pod tytułem „Zasady etyki”.
Dział ten do niedawna podporządkowany był etyce opisowej. Samo słowo metaetyka oznacza gnoseologiczne, logiczne i metodologiczne zagadnienia etyki normatywnej.
Problematyka metaetyki jest bardzo obszerna, obejmująca nawet takie zagadnienia jak wolność woli, odpowiedzialność moralna i przedmiot oceny etycznej. Problemy te analizuje głównie od strony znaczeniowej, poddając te subtelnej analizie logicznej.
W węższym natomiast sensie metaetyka zajmuje się pewnymi wyodrębnionymi zagadnieniami, z których dwa - od czasu ukształtowania się jej w odrębnych działach etyki - wysunęły się na czoło. Pierwsze z tych zagadnień dotyczy znaczenia orzeczników etycznych (dobry, zły, słuszny, podły). Drugim z podstawowych problemów jest kwestia, czy sądom etycznym przysługuje wartość logiczna i czy wolno je traktować jako fałszywe lub prawdziwe.
W tym dziale etyki najczęściej wymienia się etykę krytyczną, czyli metaetykę, zajmującą się statusem teoriopoznawczym wypowiedzi etycznych, logiczną analizą języka etyki oraz jej metodologią. Przedsięwzięciom podejmowanym w tym dziale nadaje się ogólne miano metarefleksji wypowiadającej sądy o sądach moralnych.
Metaetyka zajmuje się także analizą i oceną zagadnień z zakresu etyki normatywnej, tzn. bada czy jest ona nauką, czy nauką nie jest, szuka odpowiedzi na pytania: o kryterium prawdy norm i ocen moralnych; o sensowność wypowiedzi etycznych oraz o możliwości uzasadniania ocen i norm.
W dotychczasowym rozwoju funkcjonuje ona w ramach pięciu, klasycznych stanowisk (szkół) w metaetyce, dających właściwe sobie odpowiedzi na wymienione problemy. Są to: ● analityczna szkoła w metaetyce; ● emotywizm; ● intuicjonizm w metaetyce; ● naturalizm w metaetyce; ● neonaturalizm w metaetyce.
3. Współczesne kierunki, systemy, stanowiska i koncepcje etyczne.
Kierunek etyczny, jest pojęciem szerszym w stosunku do systemu etycznego. Oznacza on ogólną tendencję refleksji normatywnej, pozwalającą łączyć poszczególne systemy etyczne w jedną, względną całość. Wyróżnia się wiele kryteriów wyznaczających kierunki etyczne.
System etyczny, (gr. systema = zespolenie, zestawienie), stanowi zbiór uporządkowanych poglądów zawierających argumentację, najczęściej o filozoficznym charakterze, mającą nakłonić (przekonać) do respektowania i realizowania określonych wartości lub wartości najwyższej (summum bonum), w sposób wyznaczony przez podanie normy, reguły, zasady moralnej, itp.
Pojęcie systemu etycznego odnosi się do koncepcji konkretnych myślicieli, np. I. Kanta, szkół filozoficznych (stoicyzmu) lub doktryn i jest ono węższe od pojęcia kierunku etycznego.
Węższymi pojęciami od systemu etycznego są: stanowiska i koncepcje etyczne.
Najważniejsze kierunki, stanowiska i koncepcji w etyce (w ujęciu alfabetycznym).
Etyka aksjologiczna - systemy aksjologiczne oparte na wartościach. (Absolutyzm etyczny - normy mają absolutny charakter, są jedne bez względu na sytuację). Aksjologia - teoria wartości morlanej. Arytologia - teoria cnót.
Etyka autonomiczna - źródłem etyki jest osoba. W zależności od tego jak zwolennicy danej etyki upatrują wzorców i źródeł naszej moralności to etyka autonomiczna dotyczy naszego „ja” (mojej moralności).
Etyka biznesu.
Etyka cnót i wzorów osobowych.
Etyka deontologiczna - (systemy deontologiczne oparte na normach); deontologia; deontologia lekarska; deontologizm; deontologizm autonomiczny i heteronomiczny.
Etyka dialogiczna.
Etyka „dobrych racji.”
Etyka formalna - nie określa wartości konkretnie, ale abstrakcyjnie tworzy tylko formalny nakaz szukania czegoś dla nas - to my mamy sami wybrać formułę, np. Kant - postępuj tak, jakbyś chciał, aby w ten sposób postępowano wobec ciebie.
Etyka globalna.
Etyka heteronomiczna.
Etyka jednostkowa.
Etyka lekarska.
Etyka mass mediów
Etyka materialna - wszystkie te systemy konkretnie określają pewne wartości, do których mamy zmierzać. Często wartości są zmienne - kryterium jest użyteczność.
Etyka menedżerska.
Etyka niezależna.
Etyka zawodowa - buduje się przez odpowiedzialność.
Etyka ogólna i etyka szczegółowa.
Etyka parlamentarna.
Etyka porównawcza religii.
Etyka praktyczna - etyka stosowana zajmująca się wcieleniem w życie zalecanych norm moralnych (higiena życia duchowego).
Etyka przezorności.
Etyka reguł (etyka kodeksów, e. kodeksualistyczna, kodeksualizm).
Etyka reklamy.
Etyka religijna.
Etyka specjalna.
Etyka społeczna.
Etyka sytuacyjna (sytuacjonizm).
Etyka środowiska (= człowieka) - próbuje konstruować systemy wartości niezależnie od wartości gatunkowej. Człowiek nie jest szczególnym gatunkiem w przyrodzie.
Etyka teologiczna (teologia moralna).
Etyka umiaru.
Etyka w administracji.
Etyka zawodowa.
Etyka zarządzania.
Etyka życia gospodarczego.
Etyka życia publicznego.
Relatywizm etyczny - normy mają charakter względny (subiektywizm skrajny, umiarkowany i absolutyzm).
4