Teoretyczne koncepcje państwa

1. Umowa społeczna- państwo powstało w wyniku umowy społecznej. Pogląd powstał w starożytności. Istniał stan przedpaństwowy, ale był nie do utrzymania i z konieczności zmuszał do powołania społeczeństwa i państwa.

• J.J. Rousseau: powstanie państwa trzeba oprzeć na umowie społecznej, mocą której jednostki poddają się woli zbiorowej i w tak zbudowanym państwie stają się poddanym, ale tylko sobie. Ta wola zbiorowa zabezpiecza jednocześnie równość i wolność jednostki.

• T. Hobbes: każdy człowiek dzięki temu, że żyje w państwie, zawiera z nim milcząco układ wiążący. Jest to jedyne sensowne wyjaśnienie powszechnego faktu istnienia państw.

• J. Locke: traktował umowę społeczną jako podstawę pochodzenia istnienia państwa jako fakt historyczny

2. Państwo klasowe - K. Marks, F. Engels. Państwo powstaje w wyniku konfliktów między klasami jako aparat odpowiednich instytucji i środków przemocy, umożliwiających klasie posiadającej środki produkcji podporządkowanie sobie klas niższych. Państwo jest więc aparatem przemocy, pozostającym na usługach klasy panującej (wojsko, policja, sądy, więzienia itp.)historycznie proces ten zaczął się w okresie barbarzyństwa. Państwo starożytne było państwem właścicieli niewolników dla ciemiężenia niewolników. Państwo feudalne było organem szlachty do ciemiężenia poddanych i pańszczyźnianych chłopów. Nowożytne p. parlamentarne jest narzędziem wyzysku pracy najemnej przez kapitał. W społeczeństwie socjalistycznym czy komunistycznym państwo miało „obumrzeć”.

W praktyce idee zastosowano m.in. w ZSRR, PRL (1945-89), Kuba (do dziś) itd.

3. Państwo społecznością naturalną - przeciwstawia się 2 poprzednim koncepcjom. Teoria ta sięga do Arystotelesa (traktat Polityka), określił człowieka jako istotę polityczną (zoon politikon), a więc z natury tworzącą i żyjącą w społeczności politycznej. Państwo jest społecznością naturalną, gdyż jednostka ludzka musi żyć we wspólnocie politycznej, aby nie tylko zaspokoić wszystkie swe potrzeby, ale by rozwinąć swe człowieczeństwo.. państwo jest społecznością naturalną w tym sensie, że rodziny, rody, społeczności sąsiedzkie - grupy nie są w stanie zaspokoić wszystkich potrzeb człowieka. Poza nimi musi istnieć wspólnota, która zabezpiecza dobro ogółu, dobro wspólne, dobro wszystkich mniejszych wspólnot. Naturalny charakter państwa wynika z „natury” człowieka w tym sensie, że żyjąc poza wspólnotą rodzinną i innymi wspólnotami np. polityczną, jednostka ludzka nie mogłaby urzeczywistnić w sobie społeczeństwa. Państwo jest społecznością naturalną ze względu na swój sposób powstania, ze względu na naturalną drogę swego rozwoju.. koncepcja państwa jako społeczności naturalnej została przyjęta w tomistycznej filozofii społecznej i wielu odmianach realistycznej filozofii politycznej. Swe rozwinięcie znajduje w encyklikach papieży i nauce katolickiej.

Fazy kształtowania się państwa.

Z historyczno-socjologicznego punktu widzenia państwo kształtowało się w toku rozwoju wspólnot rodowo-plemiennych. Przejawem ukształtowania się państwa było wyodrębnienie się instytucji administracyjnych i politycznych, które były ustanawiane ponad plemiennymi instytucjami władzy. We wczesnym okresie plemiennym nie było konieczności tworzenia odrębnej ponadplemiennej władzy, gdyż

- były to małe społeczności rodowo-plemienne oparte na więzach pokrewieństwa (solidarność i obowiązki wzajemnych świadczeń, normy zachowań były uzasadnione pochodzeniem od siebie członków społeczności),

- rozwój kultury i cywilizacyjno- ekonomiczny był stabilny i statyczny,

- organizacja rodowo-plemienna opierała się na rozwiniętych strukturach lokalnych ( w nich i na nich skupiała się całość życia społecznego)

Powody wykształcenia się państwa:

- wzrost demograficzny

- przestrzenne rozczłonkowanie się grup plemiennych

- pojawienie się konfliktów wewnętrznych i zewnętrznych (z innymi plemionami)

- wzrost współpracy i kontaktów z innymi grupami plemiennymi (poprzez wymianę towarów, zawieranie sojuszy przeciw innym plemionom itp.)

1. - Faza wodzów militarnych. Polegała na tym, że w danym społeczeństwie plemiennym lub kilku sąsiednich tworzono instytucję czy stanowisko - „dowódcę wojskowego”, którzy stanowili władzę zwierzchnią nad wszystkimi plemionami biorącymi udział w zawartym porozumieniu. Tworzenie władzy zwierzchniej mogło dokonać się pokojowo - przez połączenie dobrowolne kilku grup plemiennych, bądź też drogą podboju, albo ewolucyjnego wewnętrznego rozwoju danej grupy plemiennej.

2. - Okres państwa patrymonialnego. W tym okresie wytwarzały się trwałe instytucje władzy administracyjnej i politycznej w postaci książąt feudalnych, władzy królewskiej, posługującej się zespołem urzędów i urzędników pełniących określone zadania w zakresie administracji czy reprezentowania państwa („dworzanie”, „dwór”). Cechą tej fazy jest traktowanie państw, terytorium państwowego jako własności księcia, króla. Urzędy pełnione są przez wybitne jednostki z warstw wyższych, powoływane imiennie przez panującego, a ci z kolei powołują inne osoby na niższe stanowiska

3. - Faza państwa nowożytnego, którą charakteryzują następujące cechy

- następuje oddzielenie własności prywatnej księcia, króla władcy politycznego od własności publicznej państwowej, stanowiącej własność społeczeństwa obywatelskiego

- następuje wytworzenie się trwałych instytucji administracji państwowej, instytucji politycznych (legislacyjnych) legislacyjnych sądowniczych, a więc struktury organizacyjnej władzy państwowej, odrębnej od wszelkich innych struktur, jakie w społeczeństwie globalnym (historycznym) występują

- powstają różne formy partycypacji (udziału), doradztwa, wnioskowania czy współdecydowania obywateli lub pewnej kategorii obywateli w sprawowaniu władzy państwowej.

Cechą państwa nowożytnego jest separacja administracji publicznej od administracji panującego i jego dworu. Władza państwowa jest wykonywana przez profesjonalnych urzędników. Obywatele obowiązani są wykonywać swe świadczenia publiczne i podporządkowywać się anonimowym reprezentantom państwa (urzędnikom).. władza uległa centralizacji, koncentracji i zhierarchizowaniu. Stała się władzą biurokratyczną (biurokracja to rząd ze swoimi urzędami, a więc aparatem państwa złożonym z funkcjonariuszy mianowanych, a nie wybieranych, zorganizowany w sposób hierarchiczny i zależnych od władzy suwerennej. Biurokracja wraz z upływem czasu zwiększa się ilościowo)

Państwo i jego funkcje.

Państwo z socjologicznego i prawnego punktu widzenia to formalna organizacja społeczeństwa, obejmująca ludność żyjącą na danym terytorium i podlegającą najwyższej suwerennej władzy.

W doświadczeniach i zachowaniach samych obywateli państwo jawi się jako owa najwyższa władza, w postaci systemu instytucji administracyjnych i politycznych zajmujących się „rządzeniem w kraju”

Pojęciem „władzy” - z socjologicznego punktu widzenia 0- oznaczamy czyjeś uprawnienia czy przysługujące komuś i możność wpływania na zachowania innych w drodze stosowania odpowiedniego systemu nagród i kar (czyli sankcji). Władza jest legitymizowana, czyli aby ją sprawować trzeba legitymować się określonymi i odpowiednimi uprawnieniami. Max Weber określił 3 rodzaje źródeł władzy (legitymacji):

- pierwszym rodzajem jest panowanie legalne, gdy sprawowanie władzy wywodzi się z formalnoprawnego, obowiązującego uregulowania prawnego, przyznającego danemu stanowisku lub stanowiskom uprawnienia władcze

- drugi rodzaj władzy stanowi władza tradycjonalna, gdy źródłem legitymizacji są przyjęte i uświęcone tradycje, przypisujące osobie lub osobom określonego pochodzenia uprawnienia (tytuł) do wykonywania władzy w określonym zakresie.

- trzecim rodzajem jest panowanie charyzmatyczne, gdy uprawnienie do sprawowania władzy wypływa ze szczególnych cech osobowości (charyzmy) danej osoby.

Są trzy rodzaje - konstrukty teoretyczne legitymacji formalnej, uprawniającej do sprawowania władzy; legitymizacja formalnoprawna (akceptacja danej osoby lub grupy przez ogół), akceptacja moralno-ideologiczna (zgodna z systemem wartości uznawanych w danym społeczeństwie), akceptacja pragmatyczna (uzyskuje ją gdy okazuje się sprawna, skuteczna i odpowiada oczekiwaniom ludności).

Często osoby lub grupy sprawujące władzę państwową są jej w rzeczywistości pozbawione (np. dzisiaj królowa Anglii, Szkocji (itd). Posiada władzę potencjalną a nie sprawowaną. Władza sprawowana to taka, której rządzący faktycznie dysponuje środkami pozwalającymi na rządzenie.

Cechą władzy państwowej jest:

• instytucjonalizacja - rozbudowany charakter władzy państwowej w postaci systemu - - instytucji politycznych (parlament, rady gminne) pełniących rolę legislacyjną, stanowiącą prawa, czy też instytucje przedstawicielskie (ambasady, konsulaty, misje państwowe), reprezentujące państwo w stosunkach międzynarodowych,

- instytucji administracyjnych (tzw. organy władzy wykonawczej np. Rada Ministrów,

urzędy wojewódzkie ), które zajmują się rządzeniem i zarządzaniem

- instytucji sądowniczych zajmujących się wymiarem sprawiedliwości i ochroną praworządności (sądy powszechne, Trybunał Administracyjny, Konstytucyjny itd.)

• prawo stosowania przymusu fizycznego względem obywateli, którzy naruszyli określone normy prawa stanowionego poprze policję, sądy, wojsko, więzienia, sankcje pozbawienia wolności, kara śmierci.

• Suwerenność zarówno na zewnątrz jak i wewnątrz. S. wewnętrzna polega na tym ,że władza państwowa posiada prawo kontroli nad innymi systemami instytucji i grupami społecznymi, jakie w obrębie danego państwa występują: koordynuje ich działalność: rozstrzyga konflikty. S. na zewnątrz polega na tym, że państwo jest reprezentantem danego społeczeństwa globalnego względem innych państw, w życiu międzynarodowym i inne państwa nie mogą ingerować w sferę wewnętrznych spraw danego państwa. Państwo może ograniczyć swoją, ale na zasadzie własnych decyzji, poprzez podpisanie określonych umów i konwencji międzynarodowych.

• Niektórzy autorzy jako cechę państwa wymieniają terytorialność, czyli określone granice przestrzenne (są one oznakowane, chronione)

Typologie państw.

1. Ze względu na formy organizacji:

• Państwo unitarne - charakteryzuje je jedność struktury organizacyjnej, brak podziału na jakieś części składowe, które miałyby cechy „państwowości”.

• Państwa federacyjne czy związkowe - składają się z części posiadających przymioty „państwowości”, wyrażające się pewnym stopniem samodzielności, jakie te części posiadają w ramach stanowionej razem całości, samodzielności w postaci odrębnego regulowania pewnego zakresu praw na swym obszarze np. USA, RFN ( części składowe to kraje, stany, republiki)

Państwa łączą się często w różne formy struktur bardziej złożonych, a więc związków państw np. ONZ, UE, Pakt Północnoatlantycki - NATO.

Z zagadnieniem form organizacji państwa wiąże się zjawisko autonomii, czyli pewnego stopnia niezależności, polegającej na rządzeniu się określonej części obywateli własnymi prawami, odrębnymi od ogólnych praw państwa i stanowionymi przez dany związek autonomiczny. Autonomia ta w państwach demokratycznych gwarantowana jest przez ustawę konstytucyjną. Autonomia oznacza prawo mieszkańców części terytorium państwowego lub określonej całości narodowo-terytorialnej, wchodzącej w skład państwa, do samostanowienia w sprawach wewnętrznych. Autonomia występuje w postaci:

- autonomii narodowościowo-kulturalnej - obejmuje prawo określonej grupy narodowościowej, zamieszkującej na terytorium danego państwa, do zachowania własnego języka w urzędach, szkołach, prasie itp. Oraz utrzymania własnych zrzeszeń i związków kulturalnych, społecznych i samostanowienia o nich. W Polsce autonomią cieszą się mniejszości narodowe; niemiecka, ukraińska, białoruska, litewska.

- a. religijno-wyznaniowa - zapewnia określonej grupie wyznaniowej prawo samostanowienia swych instytucji i gwarantuje swobodę praktyk religijnych Dla Kościoła katolickiego w Polsce regulowana jest postanowieniami konkordatu, czyli umowy zawartej między państwem a Stolicą Apostolską)

- a. administracyjno-polityczna - pewna część ludności zamieszkująca na określonym terytorium państwa zostaje wyposażona w uprawnienia administracyjne, polityczne. Ma prawo regulowania określonego zakresu spraw przez własne instytucje legislacyjne.

B) ze względu na ustrój państwa (formalne źródło władzy państwowej i sposób powoływania osoby czy osób uprawnionych do sprawowania władzy zwierzchniej w państwie):

• Państwa monarchiczne - podstawą ustroju jest zasada, iż władza państwowa jest sprawowana prze lub w imieniu króla, monarchy, cesarza, księcia itp. I w jego imieniu wykonywane są najważniejsze akty rządzenia ( a nie w imieniu społeczeństwa, obywateli, narodu). Momentem legitymizującym władzę jest akt koronacji. Wyróżniamy w tym ustroju dwa rodzaje władzy państwowej - najwyższy organ stanowiący prawo przedstawicielstwo polityczne społeczeństwa oraz głowę państwa czyli organ zwierzchni władzy państwowej, który symbolizuje państwo i posiada uprawnienia w stosunku do pozostałych organów władzy państwowej.

• Państwa republikańskie - funkcję organu władzy zwierzchniej pełni prezydent. Jego rola jest znaczna i szeroka. Źródłem władzy jest powszechność obywatelska, społeczeństwo, wola społeczna. Osoba pełniąca funkcję zwierzchnią organu władzy państwowej (prezydent) wybierana jest w wyborach powszechnych (bezpośrednich lub pośrednich) na określony czas. Musi spełniać pewne wymagania - obywatelstwo, wiek, nieskazitelna przeszłość itp. W republice parlamentarnej podstawowe znaczenie pełni parlament jako organ ustawodawczy i kontrolny w strukturze organów władzy. Parlament składa się z przedstawicieli różnych grup ludności wyłonionych w drodze wyborów. Administracja jest dwuczłonowa - a. państwowa i a. samorządowa (wyłaniana przez same społeczności lokalne, czyli wsie i miasta).

Dwa modele sprawowania władzy państwowej (opracuję później!)

---