Oddziaływanie wymiany międzynarodowej na zmiany PKB to głównie poprawa efektywności gospodarowania w wyniku:
korzystnego dla gospodarki stosunku cen dewizowych towarów i usług będących przedmiotem wymiany,
wzrostu wydajności pracy w kraju dzięki modernizacji aparatu wytwórczego przez import technologii i wewnątrz gałęziowy podział pracy,
wydłużania serii wytwarzanych dóbr w wyniku dostępu do szerszego rynku zbytu i obniżki kosztów jednostkowych,
pośredniego wpływu konkurencji ze strony towarów i usług importowanych na produkcję krajową, konieczności obniżenia kosztów, poprawy jakości.
Wolumen dochodu osiągany z wymiany można określić następująco:
w przypadku eksportu towarów i usług jako funkcję wzrostu zatrudnienia przy danej efektywności gospodarowania, albo jako funkcję wzrostu efektywności gospodarowania przy danym stanie zatrudnienia,
w przypadku importu - przyrost wolumenu dochodu narodowego następuje wówczas, gdy wolumen importu przewyższa wolumen produkcji, który można osiągnąć w celu zastąpienia importu.
Inaczej można powiedzieć, że wzrost PKB następuje wówczas, gdy suma nakładów na produkcję towarów i usług stanowiących przedmiot eksportu przewyższa nakłady na produkcję towarów i usług, które miałyby zastępować import.
Wymiana międzynarodowa ma znaczenie dla poziomu życia ludzi, zmiany strukturalne i tempo rozwoju gospodarki z uwagi na rolę odgrywaną w:
transformacji struktury wytworzonego dochodu narodowego (przystosowanie struktury dochodu do struktury popytu konsumpcyjnego i produkcyjnego, eliminacja barier w postaci ilościowej i jakościowej ograniczoności czynników produkcji, nowoczesnych procesów produkcyjnych i umożliwianie korzyści skali i serii produkcji przy specjalizacji eksportowej),
dystrybucji dochodu narodowego (eksport można traktować jako inwestycje zagraniczne, a import jako zagraniczne oszczędności).
Eksport zapewnia dodatkowe zatrudnienie i poprawę wydajności pracy. W gospodarce otwartej wpływ wymiany na dochód narodowy zaznacza się albo przez modyfikację stopy inwestycji albo dzięki poprawie średniej efektywności inwestycji.
GŁÓWNE FUNKCJE WYMIANY ZAGRANICZNEJ
Transformacyjna (struktury produktu krajowego)
Translokacyjna (przemieszczania dóbr i usług)
Efektotwórcza (podnoszenia efektywności czynników produkcji)
Ad. A. Handel zmienia strukturę towarową wytworzonego produktu, poszerza ją asortymentowo, dostosowuje do potrzeb konsumpcyjnych i inwestycyjnych poszczególnych krajów. Transformacja struktury produktu wytworzonego jest tym większa, im wyższy jest w nim udział obrotów zagranicznych; skala transformacji jest zależna od możliwości eksportowych gospodarki, wielkości kraju, poziomu rozwoju. Funkcja transformacyjna polega zatem na przystosowaniu struktury towarowej oferty do potrzeb społecznych. Za pomocą handlu dokonuje się transformacja strukturalna inwestycyjnej części produktu krajowego, która pozwala na zwiększenie inwestycji realnych. Wzrost inwestycji nie jest w tym przypadku funkcją przewagi importu nad eksportem, ale wynika z przezwyciężenia za pomocą handlu wewnątrz gospodarczej bariery strukturalnej. Podobnie można wyjaśnić funkcję transformacyjną w odniesieniu do części konsumowanej produktu krajowego. Decydujące znaczenie w ocenie zdolności gospodarki do transformacji strukturalnej mają jej możliwości eksportowe.
Ad. B. Przez tę funkcję wymiany rozumie się jej zdolność do oddziaływania na inwestycje za pośrednictwem salda bilansu obrotów z zagranicą; towary kupione na kredyt mogą mieć konsumpcyjny lub inwestycyjny charakter, (ujemne saldo bilansu powiększa produkt krajowy podzielony). Należy tu wyróżnić dwie fazy: zaciągania i spłaty kredytu zagranicznego. Jeśli zaciągnięty kredyt inwestycyjny spłaca się towarami konsumpcyjnymi, to obciąża on fundusz spożycia i bieżące możliwości konsumpcyjne społeczeństwa, ale akumulacja i inwestycje nie będą zmniejszone. Jeśli natomiast zaciągnięty kredyt inwestycyjny spłaca się inwestycjami, to zmienia się masa i stopa realnych inwestycji oraz tempo przyrostu produktu krajowego (w pierwszym okresie następuje przyrost tempa wzrostu produktu, a w drugim zahamowanie). Skala zmniejszenia tempa przyrostu produktu zależy m.in. od oprocentowania kredytów, okresu ich spłaty, rodzaju kredytu.
Translokacja oznacza transgraniczne przemieszczenie określonych dóbr i usług, które są zasilane przez międzynarodowe stosunki kredytowe. Jeśli towary kupione na kredyt wykorzystujemy do inwestycji, to ujemne saldo zwiększa inwestycje krajowe (i stopę inwestycji). Jednakże z upływem czasu każde saldo bilansu handlowego przekształca się w saldo o przeciwnym znaku. Jeśli w pierwszym okresie kraj otrzymuje kredyty zagraniczne, a w drugim je spłaca, to zmienia się również ich oddziaływanie na gospodarkę narodową. Te okresy mogą na siebie nachodzić, a kraj może zaciągać i spłacać kredyty równocześnie.
Ad. C. Handel zmienia strukturę produkcji na różnych poziomach, przez co oddziałuje na zmiany efektywności czynników produkcji. Współcześnie struktura produkcji musi mieć kompleksowy i wyspecjalizowany charakter, uwzględniać zasadę komplementarności struktur w gospodarce światowej na wszystkich poziomach. Zasada specjalizacji produkcji obejmuje (w jakimś stopniu) wszystkie poziomy struktury produkcji, wobec czego wyróżnia się międzynarodową specjalizację makro- mezo- i mikro- strukturalną. Główne znaczenie dla efektu strukturalnego mają różnice efektywności pracy w różnych gałęziach, branżach i rodzajach produkcji - efektywność rośnie, gdy przechodzi się do zwiększania udziału gałęzi o wyższej efektywności czynników. Pod wpływem handlu dokonuje się koncentracja produkcji podnosząca efektywność czynników (efekty skali).
Specjalizacja międzynarodowa na poziomie mezo- wyraża się w przejściu struktury branżowej od jednego stanu do drugiego i w wydłużaniu serii wyrobów. Zmiany branżowe mają charakter ciągły, chodzi o to, by dokonywały się we właściwym kierunku i we właściwej kompozycji. Orientacja na konsekwentną międzynarodową specjalizację produkcji jest koniecznością - w przeciwnym wypadku kraj rozprasza środki na nazbyt szerokim froncie, co obniża poziom techniczny, efektywność i wszystkie efekty uczenia się, doświadczenia i koncentracji.
Mikro- strukturalna specjalizacja produkcji dotyczy zespołów, podzespołów i faz procesu technologicznego. Powstaje ona na wyższych szczeblach rozwoju gospodarczego i wysuwa się obecnie na pozycję awangardową. Nastawiając się na taki poziom specjalizacji producenci wstępują jednocześnie w ścisłe związki kooperacyjne, których zasadniczymi cechami są stabilność, planowość, elastyczność i adresowany charakter produkcji. Jest to poziom, na który muszą wejść kraje słabiej rozwinięte, by czerpać korzyści z uczestnictwa w wymianie.
Efektotwórcza funkcja handlu oznacza podejście strukturalne, więc wymiana będzie wnosić do struktury produkcji zmiany, które oddziałują na efektywność inwestycji. Na efekt ten pracują dwa procesy: proces przemian strukturalnych w sferze produkcji oraz skala produkcji, która zwiększa się pod wpływem handlu zagranicznego. Jeżeli przejście od jednego stanu struktury produkcji do innego jej stanu, możliwego pod wpływem handlu zagranicznego i międzynarodowego podziału pracy, prowadzi do zwiększenia udziału bardziej efektywnych gałęzi i odpowiedniego zmniejszenia udziału mniej efektywnych gałęzi, branż i rodzajów produkcji, to w ślad za tym podwyższa się jej średnia efektywność. Efekt przemian makrostrukturalnych dotyczy głównie relacji między udziałem poszczególnych sektorów w wytwarzaniu produktu krajowego. Istota i społeczno - ekonomiczne skutki funkcjonowania międzynarodowych stosunków ekonomicznych polegają na tym, że poprzez zróżnicowanie makrostruktur produkcji wpływają one na zróżnicowanie efektywności czynników produkcji, stóp inwestycji i tempa przyrostu produktu krajowego, utrwalając na jednym biegunie postęp techniczny i ekonomiczny, a na drugim nienadążanie za tym postępem. Efekt zmian makrostrukturalnych ma charakter przejściowy.
Czynniki wzrostu gospodarczego można podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne. Wśród modeli jednoczynnikowych istotna jest wielkość (stopa inwestycji) i efektywność inwestycji. Handel zagraniczny dociera do czynników wewnętrznych (stopy i efektywności inwestycji), zespala się z nimi, pomnaża ich siłę oddziaływania i razem z nimi wywiera skumulowany wspływ na dynamikę wzrostu gospodarczego. Pod wpływem długofalowego wzrostu gospodarczego następuje przyspieszenie obrotów handlu międzynarodowego. Umacniając pozycję przemysłu w gospodarce narodowej należy jednocześnie dążyć do względnego ograniczenia liczby branż i wchodzących w ich skład wyrobów. Im kraj jest mniejszy, tym bardziej powinien kontrolować i, w pewnym sensie, ograniczać rozbudowę mezostruktury produkcji. Natomiast mezostruktura rolnictwa, budownictwa, transportu jest z natury mniej rozbudowana, część specjalizacji wynika z warunków naturalnych, przewagi technologicznej, położenia, luki technologicznej. Orientacja na konsekwentną międzynarodowa specjalizację mezostruktury produkcji jest orientacją nieuchronną. Gdyby kraje, także niezbyt duże, szły w kierunku odwrotnym, to takie postępowanie prowadziłoby do rozpraszania ograniczonych środków na nadmiernie szerokim froncie działalności produkcyjnej, do obniżenia poziomu technicznego produkcji i niekorzystnych zmian jej efektywności.
Bariery handlu zagranicznego to głównie: bariera zbytu, koniunkturalna, przestrzenna, handlowa oraz bariera zadłużenia.
Bariera zbytu. Na drodze do pełnego wykorzystania czynników produkcji i osiągnięcia potencjalnego produktu krajowego znajduje się bariera zbytu i związane z nią ograniczenia w popycie globalnym. Inwestycje autonomiczne wywołują w gospodarce silne reakcje mnożnikowe, zwiększają majątek produkcyjny, który po uruchomieniu daje określone przyrosty dochodu przez wiele lat. Wpływają też kumulatywnie na rozszerzenie bieżącego popytu konsumpcyjnego. Mechanizm mnożnika jest przydatny do częściowego przezwyciężenia bariery zbytu. Niezależnie od mnożnika inwestycyjnego, do przezwyciężenia bariery zbytu może być wykorzystany mechanizm mnożnika eksportowego. Jest on traktowany analogicznie jak inwestycje. Początkowym ogniwem zdarzeń jest przyrost eksportu, a końcowym przyrost produktu krajowego. Między nimi są wynagrodzenia nowo zatrudnionych przeznaczane na konsumpcję.
Bariera koniunkturalna. Wiąże się ze zmiennością koniunktury w handlu zagranicznym. Każdy cykl ma kilka faz, a bariera ta pojawia się w dwojaki sposób: wiąże się z fazą załamania koniunkturalnego albo z fazą długookresowej tendencji wzrostu gospodarczego, który ulega zahamowaniu. Do synchronizacji cyklów koniunkturalnych w różnych krajach przyczynia się handel zagraniczny, który przenosi z kraju do kraju impulsy koniunkturalne i upowszechnia je w skali światowej: przenosi za pomocą eksportu i importu, spełniających funkcje swoistego pasa transmisyjnego.
Bariera przestrzenna. Pole działalności gospodarczej rozszerza się, względnie wolna przestrzeń ulega ograniczeniu i jest stopniowo zagospodarowywana. Każdy kraj stara się współdziałać z innymi krajami położonymi na różnych kontynentach. Pokonywanie odległości wymaga czasu, odpowiednich zabiegów i nakładów. Przy danym poziomie rozwoju transportu, czas i koszty przewozu określonej masy towarowej zależą od pokonywanej odległości. W konsekwencji pokonywania przestrzeni zmniejsza się skuteczność oddziaływania handlu zagranicznego na dynamikę produkcji. Bliskość geograficzna partnerów ułatwia wzajemną wymianę, a duże odległości stają się barierą tej wymiany.
Bariera handlowa typu OPEC. Strategia OPEC była od początku obliczona na maksymalizację zysków drogą ograniczania podaży i forsowania wzrostu poziomu cen. W rezultacie świat przeżył kilka poważnych szoków cenowych (w latach 1973 - 81 cena ropy wzrosła 13,5 razy). Dochody jej eksporterów rosły oszałamiająco szybko, straty krajów ją importujących sięgnęły 10 - 25% produktu krajowego. Poprzez handel zagraniczny OPEC wprowadził do gospodarki światowej potężną barierę, odczuwaną jako hamulec jej wzrostu. Jednakże bariery monopolowe nie mają stabilnego charakteru. Wysokie ceny monopolowe skłaniają nabywców do szukania nowych zewnętrznych źródeł zaopatrzenia oraz substytutów; importerzy sięgają do zasobów tych krajów, które nie zostały zmonopolizowane; importerzy drogiego surowca wprowadzają reżim oszczędzania go w procesie eksploatacji, co zmniejsza dynamikę importu; wewnątrz ugrupowania nie udaje się na dłuższą metę uniknąć sprzeczności interesów, co może zmniejszyć zdyscyplinowanie partnerów.
Bariera zadłużenia. Spłacany kredyt prowadzi do zmniejszenia tempa przyrostu produktu krajowego, więc zadłużenie wobec zagranicy oznacza barierę wzrostu. Przechodzenie od ujemnego do dodatniego salda bilansu handlowego w okresie intensywnych spłat nadmiernego zadłużenia prowadzi zwykle do spadku stopy akumulacji i dynamiki procesów inwestycyjnych. Z pewnym opóźnieniem przenosi się to na tempo przyrostu wytwarzanego produktu krajowego, które ulega zmniejszeniu. Intensyfikacja spłat zadłużenia pochłania coraz większą część eksportowanej masy towarowej. Ilość dewiz potrzebnych do zaspokojenia potrzeb wewnętrznych ulega zmniejszeniu. Ograniczenia importu powodują, że realne tempo wzrostu produktu krajowego coraz bardziej odchyla się w dół od jego tempa potencjalnego, albo dochodzi do jego załamania. Brzemię zadłużenia przygniata w różnym stopniu gospodarkę większości krajów słabo rozwiniętych.