I.KRASICKI ,,MIKOŁAJA DOŚWIADCZYŃSKIEGO
PRZYPADKI”
ANTYROMANS.UWAGI O KOMPOZYCJI ,,MIKOŁAJA DOŚWIADCZYŃSKIEGO
PRZYPADKÓW”
Pamiętnik do czasu wystąpienia Krasickiego z ,,Doświadczyńskim..” nie był w Polsce uznawanym gatunkiem literackim. Uprawiany często w XVII i XVIIIw. należał do tzw. literatury stosowanej, użytkowej. Sam termin ,,pamiętnik” zaczął być używany dopiero w XIX wieku, do tego okresu autorzy pisali w tytułach :,,Historia…”, ,,Życie moje…”. W XIX i XX wieku karierę pamiętników rozpocznie odkrycie ,,Pamiętników” Paska. Dla pierwszej polskiej powieści wykorzystał Krasicki relacje pamiętnikarską, dzięki czemu dokonał jej nobilitacji w literaturze. Już w samym założeniu użycie tej formy miało na celu nadanie cech autentyzmu, prawdziwości narracji. ,,Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki przez niego samego opisane”, bo taki był pełny tytuł utworu, zamiast opisu niezwykłych romansowych przygód niecodziennego bohatera , przynosiły relację narratora konkretnego, zindywidualizowanego, przeciętnego szlachcica , urodzonego w konkretnym kraju, piszącego u schyłku życia swój pamiętnik dla pouczenia innych. Użycie pamiętnika miało służyć uprawdopodobnieniu fabuły i nadaniu cech realistycznych przedstawianym faktom. W autografie ,,Doświadczyńskiego..” jest też skreślona i nie wprowadzona do tekstu drukowanego dowcipna dedykacja dzieła Józefowi Boznańskiemu (przyjacielowi z lat młodości i cześnikowi kruszwickiemu). Przypominał w niej Krasicki święta wielkanocne u pani Podczaszyny, od której Boznański otrzymał kołacz podesłany papierem. Krasicki w papierze służącym za opakowanie odkrył manuskrypt 13-ego rozdziału pamiętnika Doświadczyńskiego. Wiedziony ciekawością rozpoczął poszukiwania pozostałych części , zachowanych szczęśliwie w apteczce pani Podczaszyny. Obecnie zaś dedykuje swe dzieło Boznańskiemu. Dla jeszcze większego uprawdopodobnienia relacji miał więc autor w ogóle zniknąć z pola widzenia, wystąpić jedynie w roli wydawcy znalezionego tekstu. Ostatecznie Krasicki zrezygnował z tego pomysłu, a zamiast dedykacji pojawiła się ,,Przedmowa”, parodiująca rozpowszechnione i modne w zachodnioeuropejskiej powieści wstępy , w których autor mizdrzył się do czytelnika , starał się zyskać jego aprobatę, tłumaczył z rzekomych niedoskonałości utworu. ,,Przedmowa” jest arcydziełem parodii, ponieważ ośmieszając owe wstępy-apostrofy do czytelników, służy właściwie temu samemu co one celowi. Widać to w końcowych uwagach o nieuleczalnej chorobie pisania. W ,,Doświadczyńskim” ten sam charakter co relacja pamiętnikarska mają wykorzystane wewnątrz tekstu tzw. formy innogatunkowe, jak list, przemówienie, diariusz podróży, spis inwentarza przedmiotów ze statku.
,,Pamiętnik” Mikołaja Doświadczyńskiego składa się z 3 części, czyli ksiąg. Ten podział ma swój sens, gdyż prawie każda z tych części reprezentuje inny typ powieści, cały układ natomiast podporządkowany jest egzemplifikacji losu bohatera.
Księga I opisuje dzieciństwo Mikołaja , jego wychowanie, ,,edukację sentymentalną”, praktyki trybunalskie, modny wojaż do Paryża. Posiada ona kształt częściowo powieści satyryczno-obyczajowej, częściowo zaś powiastki filozoficznej z domieszką robinsonady, kończy się bowiem rozbiciem okrętu i wylądowaniem na nieznanej wyspie . Zawiera ostrą krytykę edukacji szlacheckiej, stylu życia sarmackiej prowincji, stolicy, a pośrednio rozkładu systemu społecznego i państwowego Polski.
W księdze II , typowej utopii, Mikołaj został poddany gruntownej reedukacji , pod wpływem nauk mistrza Xaoo i stosunków panujących w idealnym społeczeństwie Nipuanów ulega swoistej przemianie.
Część III , w której zastosował Krasicki konwencje powieści obyczajowej, przygodowej i powiastki filozoficznej, służy konfrontacji bohatera wyposażonego już w nowe wartości ze zdeprawowanymi normami obyczajowymi i stosunkami panującymi w Europie i Polsce.
W kompozycji powieści ważną rolę odegrały antyromansowe założenia autorskie. Wątek miłosny, zredukowany prawie do minimum, został tu przedstawiony w sposób parodystyczny. W dwóch rozdziałach części I (4 i 5 ) młody Mikołaj pod wpływem lektury romansów , głównie modnego ,,Hipolita” pani d'Aulonoy, skierowuje swój afekt ku wychowanicy matki- Juliannie, noszącej to samo imię co modna wtedy bohaterka ,,Nowej Heloizy”. Wprawdzie w następnych rozdziałach Krasicki rozszerzył jeszcze nieco satyryczny obraz ,,edukacji sentymentalnej” Doświadczyńskiego, każąc mu przeżywać niefortunne przygody w salonie baronowej de Grankendorff lub na odmianę kierować swe afekta ku Podwojewodziance, jednak istotne znaczenie w konstrukcji powieści ma tylko wątek Julianny. W zakończeniu bowiem dzieła w sposób przypadkowy Doświadczyński we właścicielce dworu , która go przyjęła na nocleg podczas podróży, poznaje Juliannę, a do poznania dochodzi w dużej mierze dzięki okazaniu pierścieni, które niegdyś wymienili. Motyw pierścienia spełniającego w romansach funkcję cudowną, został przez Krasickiego sprowadzony do wymiarów zwykłych i racjonalnych. Autor pisze, iż mógłby zrobić z dziejów Julianny księgę czwartą, gdyby się chciał ,,trzymać tonu romansów”.
Są więc ,,Mikołaja…” już w samym pomyśle kompozycyjnym wielką parodią romansu, a zarazem próbą wyjaśnienia, iż nadzwyczajne przygody i wydarzenia mogą tematem powieści , jeśli nie wykraczają poza granice prawdopodobieństwa albo jeśli służą. celom poznawczym .
2