Literatura uzupełniająca - Lejeune `Pakt autobiograficzny'.
- definicja AUTOBIOGRAFII - retrospektywna opowieść prozą, gdzie rzeczywista osoba przedstawia swoje życie, akcentując swoje jednostkowe losy, a zwłaszcza dzieje swojej osobowości.
- definicja ta dotyczy elementów należących do CZTERECH RÓŻNYCH KATEGORII:
FORMA JĘZYKOWA:
opowieść,
proza
TEMAT: losy jednostki, dzieje osobowości
SYTUACJA AUTORA: tożsamość autora (którego nazwisko odsyła do rzeczywistej osoby) z narratorem
STATUS NARRATORA:
tożsamość narratora z głównym bohaterem,
retrospektywna wizja opowiadania.
- AUTOBIOGRAFIĄ jest każde dzieło, które spełnia łącznie warunki należące do owych czterech kategorii. Gatunki pokrewne ich NIE spełniają. Oto lista warunków niespełnionych zależnie od gatunku:
- pamiętniki (2),
- biografia (4a),
- powieść osobista (3),
- poemat autobiograficzny (1b),
- dziennik intymny (4b),
- autoportret lub esej (1a i 4b).
* zawsze spełnione muszą być 3 i 4a!
- tekst powinien być GŁÓWNIE opowiadaniem; wizja - głównie retrospektywna; temat - głównie życie jednostki.
- dla autobiografii NIEZBĘDNA jest tożsamość autora, narratora i głównego bohatera.
W JAKI SPOSÓB TEKST WYRAŻA TOŻSAMOŚĆ NARRATORA I POSTACI?!
- przejawia się ona najczęściej w użyciu gramatycznych form pierwszej osoby,
- chodzi o typ narracji, którą Genette nazywa autodiegetyczną (subiektywną), czyli taką w której narrator i główny bohater to ta sama osoba,
- Genette odnotowuje też, że w „pierwszoosobowym” opowiadaniu narrator nie musi być identyczny z głównym bohaterem i określa ten przypadek mianem narracji homodiegetycznej,
- możliwa jest także tożsamość narratora i głównego bohatera bez użycia form pierwszej osoby
- istnieją autobiografie, w których część tekstu mówi o głównym bohaterze w trzeciej osobie, a w pozostałych częściach pierwsza osoba utożsamia go z narratorem,
- można też pisać o swym życiu określając siebie zaimkiem „ty” (Michel Butor zastosował to w „Przemianach”),
- użycia trzeciej i drugiej osoby są rzadkie w autobiografii, ale świadczą o tym, że nie wolno mieszać problemów osoby gramatycznej z problemami tożsamości,
TOŻSAMOŚĆ |
OSOBA GRAMATYCZNA |
||
|
ja |
ty |
on |
Narrator = główny bohater |
autobiografia klasyczna (autodiegetyczna) |
autobiografia w drugiej osobie |
autobiografia w trzeciej osobie |
Narrator # główny bohater |
biografia w pierwszej osobie (relacja świadka - homodiegetyczna) |
biografia skierowana do modela |
biografia klasyczna (heterogdiegetyczna) |
Uwagi do tabeli:
- „osoba gramatyczna” - formy uprzywilejowane na przestrzeni całego opowiadania, „ja” wymaga jakiegoś „ty” (czytelnika), lecz zazwyczaj jest on domyślny, i odwrotnie - „ty” zakłada jakieś „ja” (również domyślne); narracja trzecioosobowa dopuszcza wstawki narratorskie w pierwszej osobie.
- przykładem biografii kierowanej do modela może być mowa akademicka: adresatem jest tutaj osoba, której życie przedstawia się wobec audytorium będącego rzeczywistym odbiorcą. Podobnie w drugoosobowej autobiografii: gdyby ktoś ją napisał, czytelnik byłby rzeczywistym odbiorcą wypowiedzi kierowanej umownie do innego adresata (mnie samego w przeszłości).
JAK TOŻSAMOŚĆ AUTORA I NARRATORA - BOHATERA PRZEJAWIA SIĘ W OPOWIADANIU W „PIERWSZEJ OSOBIE”?!
- „Pierwszą osobę” określa kombinacja dwóch poziomów:
Odniesienie: zaimki osobowe (ja/ty) zyskują aktualne odniesienie wyłącznie w wypowiedzi, w samym akcie jej wypowiadania. Nie istnieje pojęcie „ja” (Benveniste) - „ja” odnosi się każdorazowo do tego, który mówi i którego identyfikujemy na podstawie samego faktu, że mówi - tożsamość jest bezpośrednio oczywista, jest natychmiast postrzeżona i przyjęta przez odbiorcę jako fakt.
Wypowiedź: zaimki pierwszoosobowe zaznaczają tożsamość podmiotu mówiącego i gramatycznego podmiotu wypowiedzi - relacja wypowiedziana w słowach, a więc oznajmienie, jak każde inne, któremu można dać wiarę lub nie.
Dwie odmiany sytuacji mówienia (wg Benveniste'a):
Cytat - tekst w tekście, gdzie formy pierwszoosobowe w przytoczeniu odsyłają do sytuacji komunikacyjnej wskazywanej w tekście cytującym. W tekście pisanym - cudzysłowy, myślniki; w tekście mówionym - intonacja.
Mówienie na odległość - rozmowa przez telefon, przez drzwi, w ciemnościach. Nie da się rozpoznać osoby mówiącej inaczej niż poprzez cechy jego głosu. W tej sytuacji możliwy jest dalszy dialog prowadzący do identyfikacji.
- autobiografia zakłada przede wszystkim afirmację tożsamości na poziomie aktu wypowiadania,
- powieść autobiograficzna obejmuje zarówno powieści osobiste (narrator tożsamy z bohaterem), jak i „bezosobiste” (bohater określany trzecioosobowo), a definicja dotyczy świata przedstawionego,
- odwzorowanie jest tu stopniowalne: postrzegane przez czytelnika „podobieństwo” między postacią i autorem może być oceniane jako mniejsze lub większe, NATOMIAST autobiografia nie dopuszcza stopniowania: mamy wszystko albo nic,
- tożsamość nazwiska (autora - narratora - bohatera). Pakt autobiograficzny polega na uznaniu wewnątrz tekstu tej tożsamości odsyłającej w końcu do nazwiska autora na okładce,
- formy paktu autobiograficznego mogą być różne, lecz wszystkie wyrażają zamiar respektowania własnego podpisu. Czytelnik może spierać się o podobieństwa, ale nigdy o tożsamość.
Do ustalenia tożsamości nazwiska autora, narratora i bohatera można dochodzić na dwa sposoby:
Pośrednio - w odniesieniu do relacji autor - narrator, dzięki paktowi autobiograficznemu, przybierającemu jedną z dwóch form:
użycie tytułu, który nie pozostawia wątpliwości, że pierwsza osoba odsyła do nazwiska autora (Dzieje mojego życia, Autobiografia itp.),
w początkowej partii tekstu narrator formułuje swoje zobowiązania wobec czytelnika zachowując się tak, jakby był autorem i nie pozostawiając wątpliwości co do tego, że „ja” odsyła do nazwiska z okładki, chociaż nazwisko nie pojawia się w tekście.
Bezpośrednio - kiedy w tekście narrator - bohater występuje pod takim samym nazwiskiem jak nazwisko autora na okładce.
Symetrycznie do paktu autobiograficznego istnieje pakt powieściowy, który charakteryzuje się dwiema właściwościami:
- jawne praktykowanie nieidentyczności (autor i postać nie mają tego samego nazwiska),
- poświadczenie fikcyjności (dzisiaj taką funkcję pełni na ogół podtytuł powieść).
Czyli ważne są dwa kryteria: RELACJA NAZWISKA AUTORA oraz RODZAJ PAKTU ZAWARTY PRZEZ AUTORA. Dla każdego z tych kryteriów są możliwe trzy sytuacje.
BOHATER:
1. ma inne nazwisko, niż autor,
2. nie ma nazwiska,
3. ma to samo nazwisko, co autor.
PAKT:
1. powieściowy,
2. brak paktu,
3. autobiograficzny.
(z dziewięciu, tylko siedem z nich jest dopuszczalnych w praktyce - niemożliwe jest występowanie identyczności nazwisk i paktu powieściowego oraz paktu autobiograficznego z różnymi nazwiskami).
Możliwe kombinacje:
Nazwisko bohatera jest inne niż nazwisko autora - wyklucza możliwość autobiografii bez względu na fikcyjność utworu.
Nazwisko bohatera = 0. Przypadek najbardziej złożony. Wszystko zależy od rodzaju paktu zawartego przez autora:
Pakt powieściowy - (fikcyjność poświadczona an karcie tytułowej) opowiadanie autodiegetyczne (czyli takiej, w której narrator i główny bohater to ta sama osoba)jest przypisywany fikcyjnemu narratorowi.
Pakt = 0. Bohater nie ma nazwiska, autor nie zawiera żadnego paktu, Anie autobiograficznego, ani powieściowego. Nieokreślenie jest całkowite.
Pakt autobiograficzny - bohater nie ma nazwiska lecz autor we wstępnym pakcie zadeklarował wyraźnie swoją tożsamość narratorem.
Nazwisko bohatera = nazwisko autora. Wyklucza to możliwość fikcji.
Pakt = 0. Czytelnik konstatuje tożsamość autor-narrator-postać, choć nie została ona wyraźnie zadeklarowana.
Pakt autobiograficzny ( najczęstszy) - nie jest zawierany na początku książki, ale jego elementy pojawiają się w tekście.
Autobiografia zachodzi wg autora tekstu w wypadkach 2c, 3a i 3b.
Teoretycznie bohater powieści, której powieściowość jest zadeklarowana nie może mieć tego samego nazwiska co autor. W praktyce nie da się wykazać żadnego rozwiązania.
W autobiografii o zadeklarowanej autobiograficzności bohater może mieć innego nazwiska niż autor. Jest to rzadkość., ponieważ czytelnik ma wątpliwości czy nie czyta powieści.
Autor anonimowy - autor autobiografii nie może być anonimowy. Jeśli nazwiska brak, wynika to ze specjalnych okoliczności (odnaleziony, niewydany, niepodpisany rękopis):
W którymś z fragmentów narrator się przedstawia i poszukiwania pozwalają ustalić czy chodzi o osobę rzeczywistą i w konsekwencji o jej autobiografię
Narrator-bohater nie ma nazwiska i wtedy tekst podpada pod kategorię 2b lub jest fikcją.
Tym co określa autobiografię jest umowa tożsamościowa przypieczętowana imieniem własnym.
Kryteria klasyfikacyjne:
a) autor i osoba - najgłębszym problemem autobiograficznym jest imię własne.
b) osoba i język - wypowiedź autobiograficzna nie odsyła do „ja” przekładającego się na serię imion własnych .
c) imię własne i własne ciało - nazwisko nie jest nigdy obojętne
Tożsamość ustala się w oparciu o autora, narratora i bohatera.
Występują różnice między powieścią autobiograficzną a autobiografią. Polegają na innej hierarchizacji stosunku podobieństwa i tożsamości
Obie są tekstami referencjalnymi. Tak samo jak teksty naukowe mają dostarczać informacji o rzeczywistości i poddawać się próbie weryfikacji
Model - fragment rzeczywistości, do którego wypowiedź ma być podobna.
Podobieństwo realizuje się w 2 poziomach :
1) oparty na kryterium dokładności (w trybie negatywnym i na poziomie szczegółów) - w odniesieniu do elementów opowiadania,
2) na kryterium wierności ( w trybie pozytywnym na poziomie całego tekstu) - w odniesieniu do całości.
Dokładność - dotyczy informacji, wierność - znaczenia;
Biografia:
Autor i narrator pozostają czasem w stosunku tożsamości
Może się zdarzyć, że nie zachodzi między nimi żadna relacja tożsamości.
Narrator nigdy nie używa 1 osoby mówiąc o bohaterze biografii, który pozostaje kimś trzecim. Gdy tylko o nim mowa narracja przybiera 3.Osobową (heterodiegetyczną)
Autobiografia:
Narracja osobista ( autodiegetyczna)
Narrator który opowiada stare dzieje, jednocześnie wiedzie opowieść
Narrator dla bohatera jest tym samym co autor dla modelu.