C. Kontrola podejmowana z urzędu i na wniosek

Pod względem inicjatywy kontroli wyróżniamy kontrolę podejmowaną z urzędu (NIK) i kontrolę podejmowaną na wniosek (kontrola instancyjna). Oczywiście każda osoba fizyczna i każda jednostka organizacyjna mogą zwra­cać się w zasadzie do „każdego organu kontrolującego z inicjatywą zbadania tej czy innej sfery działania administracji". Jednakże różne są stopnie prawne uwzględnienia praktycznej skuteczności takiej inicjatywy.

Jednocześnie każda kontrola odbywa się na podstawie planów kontroli uwzględniających miejscową i rzeczową intensywność zjawisk negatywnych w procesach poddanych kontroli danego organu. Nie oznacza to oczywiście braku kontroli podejmowanych doraźnie (często poza planem), z własnej bądź z cudzej inicjatywy.

D. Kontrola wstępna, faktyczna, następna

Z punktu widzenia stosunku w czasie czynności kontrolującej do czyn­ności kontrolowanej wyróżniamy kontrolę wstępną, faktyczną i następną. Naj­bardziej efektywna byłaby kontrola faktyczna, ale podmioty prowadzące ją musiałyby być równie liczne jak podmioty prowadzące działalność podsta­wową (kontrolowaną) jeśli, oczywiście, miałaby to być kontrola obejmująca wszystkie podmioty. Ponadto organ kontrolujący byłby tu również współ­odpowiedzialny za treść decyzji.

^

E. Znaczenie przedmiotu kontroli

Ze względu na przedmiot kontroli mogą być stosowane podziały oparte np. na kryterium charakteru czynności kontrolowanych (organizacyjne, tech­niczne, księgowe, inne) oraz na kryterium zakresu kontroli (określona część lub całość czynności organizacyjnych, technologicznych, innych).

F. Znaczenie sposobu przeprowadzania kontroli

Sposób przeprowadzania kontroli daje podstawę do podziału na:

in­spekcję (wykonywaną w drodze bezpośredniej obserwacji zachowania się ludzi w jednostce kontrolowanej), lustrację (mającą na celu ocenę stanu rzeczywistego badanego przedmiotu czy wyników określonego działania),

336

rewizję (polegającą zwykle na kontroli finansowej), wizytację (zmierzającą do oceny przez bezpośredni wgląd w całokształt działalności podmiotu kontro­lowanego).

G. Podział wedle podmiotu kontrolującego

Najczęściej spotykany podział dokonany jest wedle podmiotów kontro­lujących. W tym względzie wyróżniamy różne rodzaje kontroli: kontrolę parla­mentarną (sejmową i senacką), kontrolę prezydencką, kontrolę społeczną, kontrolę sądową, kontrolę prokuratorską, kontrolę Najwyższej Izby Kontroli, kontrolę administracji rządowej nad administracją samorządową, kontrolę resortową, kontrolę instancyjną, kontrolę międzyresortową (w tym bankową), kontrolę dyscyplinarną, kontrolę Rzecznika Praw Obywatelskich, kontrolę dokonywaną przez Trybunał Konstytucyjny.

Wszystkie wyodrębnione tu rodzaje mieszczą się w ramach prawnego systemu kontroli administracji.

8. Cechy działań kontrolnych

Kontrola winna być podejmowana w sposób i w zakresie, w którym jest konieczna. Oznacza to, że kryteria, wedle których kontrolujący ocenia popraw­ność działania kontrolowanego winny być zastosowane wobec niego samego. W efekcie takiego zabiegu ustalimy, iż podjęta kontrola winna być legalna, celowa, rzetelna, gospodarna, zgodna z interesem publicznym, zgodna z inte­resem indywidualnym, którego naruszenie wywołało kontrolę.

Po drugie, każda kontrola winna odpowiadać wszystkim wyróżnianym prakseologicznie elementom każdego działania racjonalnego, sprawnego i efektywnego.

Po trzecie, działalność kontrolna wielu różnorodnych podmiotów kontro­lujących musi być zharmonizowana. Konieczność taką widać najwyraźniej w razie zbiegu kontroli w jednym czasie wobec jednego przedmiotu kontroli. Sposób harmonizowania przybiera trzy postacie i wyraża się w: koordynacji, współdziałaniu, czynnościach utrwalających uzależnienie jednej kontroli od drugiej. Podstawowe funkcje koordynacyjne w aktualnym systemie kontroli pełnią organy NIK.

337

---