Prezentacja maturalna
Sen jest bardzo często spotykanym motywem literackim. Pojawia się w różnych utworach, różnych epok. Był i jest inspiracją dla wielu wybitnych dzieł. Sen, czy marzenie senne (z definicji) to określona aktywność umysłu ludzkiego w stanie upojenia człowieka. Sen to także odpoczynek umożliwiający regeneracje sił witalnych organizmu człowieka, bez udziału jego świadomości. Niektóre sytuacje zmuszają nas do aktywności, czy czuwania przez co nie śpimy dzień, dwa, niekiedy dłużej. Rekordzistą w tej kwestii jest pewien Amerykanin, który zdołał nie spać przez 264 godziny.
Wybitny austriacki psychiatra Zygmund Freud (1856-1939) interpretował sny swych pacjentów, odczytując z nich kompleksy śpiącego, będące wyrażeniem jego psychiki. Freud uważał, że sny są odzwierciedleniem naszej podświadomości i dzięki nim można odkryć przyczyny lęków. Zarówno sen jak i widzenie senna mogą mieć charakter proroczy, wróżebny, mogą odzwierciedlać obraz naszej duszy, nasze rozterki, czy być przepowiednią przyszłych losów.
W niniejszej pracy zostanie przedstawione kilka utworów literackich z różnych epok, w których autorzy wykorzystali motywy oniryczne. Jak zauważymy, motyw ten jest jednym z najstarszych motywów, jakie odnajdujemy w literaturze, bo towarzyszy jej już w czasach starożytnych. Sen może stanowić rozmowę z istotą wyższą, duchami, samym sobą, uwidacznia lęki, obawy ale też marzenia. Często ma funkcje prorocze czy pełni rolę ostrzeżenia. W czasie snu bohaterowie opisanych niżej utworów mają wizje, które powodują, że mają one wpływ na ich postępowanie po przebudzeniu. Sny pozwalają nawiązać kontakt z podświadomością, ale są też drogą do świata fantazji i nadprzyrodzonych zjawisk.
Interpretując teksty Starego i Nowego Testamentu napotykamy wiele opisów snu. Traktowany jest on w tych księgach jako wyjątkowy stan, w którym człowiek może się porozumiewać z Bogiem, a raczej to Bóg przedstawia ludziom w śnie swoje zamierzenia, pouczenia, pokazuje przyszłość czy też przestrzega przed mającymi nastąpić wydarzeniami. W Biblii to Bóg daje człowiekowi sen, wówczas też ingeruje w jego życie. To w czasie snu wyjął Adamowi zebro i stworzył z niego Ewę. We śnie również odwiedził Abrahama i zapowiedział mu niewolę, jaka trwała kilkaset lat aż do ucieczki z Egiptu. Przykładów takich sytuacji w Biblii znajdziemy wiele a ich interpretacje są już mocno zakorzenione w tradycji chrześcijańskiej. Sięgając do źródeł, wróżebny charakter snu ujawnia się wyraźnie w Księdze Rodzaju, w snach Faraona. Otóż przyśniło mu się siedem tłustych krów, które zostały pożarte przez siedem wychudzonych i szpetnych. Następnie zobaczył siedem kłosów wyrastających z jednej z łodyg zdrowych, pięknych i obfitych lecz po nich wyrosło siedem kłosów pustych, zeschniętych, zniszczonych wiatrem wschodnim. Owe sny zostały trafnie rozszyfrowane przez natchnionego Józefa, który przewidział siedem lat urodzaju w Egipcie, po których miało nastąpić siedem lat ubóstwa i klęsk dla kraju. W przypadku faraona sny stanowiły funkcję proroczą, odsłonimy tajemniczą mgłę przysłaniającą przyszłość starożytnego królestwa wiecznych piasków i piramid.
Kolejnym z dzieł zawierających motyw snu, jest dzieło pióra ponadczasowego artysty Williama Shakespeara pt. „Makbet”. W tragedii motyw ten możemy go rozpatrywać na wielu poziomach: dosłownym i przenośnym. Pierwszy pozwolę sobie rozpatrzyć aspekt przenośny. Przed pierwszym morderstwem, którego dokonał na swoim krewnym Dukanie, Makbet jest ukazany, jako dzielny rycerz, a zarazem wasal królewski. Ma wątpliwości przed jego popełnieniem, ponieważ wie, że nie ominą go konsekwencje tego czynu. Przez ten czyn „zabija” on własny sen, ponieważ popełniając te zbrodnie zabijał siebie „od wewnątrz”. Śmierć krewnego wytrąca go zupełnie z równowagi, dręczą go koszmarne wizje, najmniejszy szelest budzi w nim obawę, słyszy głosy, które mówią mu, że już nigdy więcej nie zaśnie. Nie tylko jego dopadają konsekwencje morderstwa, ale także jego żoną, którą po popełnionych zbrodniach i opuszczeniu przez męża popada w chorobę psychiczną. Główny bohater nie przejmuje się jednak tym, że małżonka w pół śnie pół jawie opowiada coś o zbrodni próbując zmyć plamy domniemanej krwi z rąk. Motyw ten możemy także rozumieć dosłownie, iż główny bohater zabił Dukana właśnie we śnie. Było to bardzo podstępnym i dobrze rozplanowanym czynem , ale z drugiej strony zwykłym przejawem tchórzostwa. Motyw snu jest parenetyczny, ponieważ kary nie muszą wystawić ludzie, ale może zrobić im to ich własne sumienie, które przyczynia się do zmian w psychice, pozbawiając ich odprężenia duchowego, czyli właśnie snu.
Romantycy przywiązywali ogromne znaczenie do wizji i marzeń sennych, widząc w nich nie tylko przejaw życia wewnętrznego jednostki, ale także środek porozumienia między światem żywych a światem metafizycznym - przestrzenią duchów, aniołów, Boga. Według Konrada z III cz. „Dziadów” A. Mickiewicza sen nie jest wyrazem pamięci o przeszłości ani działaniem wyobraźni, lecz stanem duszy wędrującej w sferę pozazmysłową. Motyw oniryczny jest jednym z ciekawszych motywów pojawiających się w „Dziadach” cz. III i ma szczególne znaczenie dla utworu. Mickiewicz wprowadza sen, którego znaczenie jest wyjątkowe dla czasów zniewolenia, w jakich żył poeta. Traktuje on sen jako niczym nie skrępowane życie duszy. Podkreśla, że człowieka można zniewolić fizycznie, jednak jego dusza może pozostać wolna. Marzenie senne pozwala jej opuścić ciało i udać się w swobodną podróż przez wszystkie strefy metafizyczne. Dzięki widzeniom do dramatu zostały wprowadzone czas i przestrzeń religijna i metafizyczna. Sny stanowią, jak mówi Więzień w „Prologu”, „świat cichy, głuchy, tajemniczy”, do którego przenoszą się ludzkie dusze, aby poznać prawdę o sobie, świecie i historii. Funkcję snu obserwujemy w „Dziadach” cz. III na przykładzie Konrada więzionego przez władze carskie. W czasie jego snu rozmawiają nad nim dobre i złe duchy. Dusza Konrada oddana zostaje przez duchy Szatanowi, aby poddać go próbie. Wszystko to dzieje się poza świadomością Więźnia. Jego sen przepowiada przyszłość - uwolnienie Konrada, o czym mówi cytat: „Ty będziesz znowu wolny, my oznajmić przyszli”. W scenie „Wielkiej Improwizacji” bohater, mimo że fizycznie uwięziony, siłą swego talentu wznosi się na wyżyny wolności ducha. Konrad sam tworzy swoją wizję; ksiądz staje się biernym przekaźnikiem słów Bożych.
Ksiądz Piotr podczas swego Widzenia poznaje przyszłe losy polskiego narodu, który będzie cierpieć jak Chrystus. W jego widzeniu jawią się tu trzy obrazy: droga na Sybir, którą będzie wywożona młodzież polska. Śmierci wymknęło się tylko jedno dziecię o symbolicznym imieniu „Czterdzieści i Cztery” a jego rolą będzie zbawienie narodu analogicznie do funkcji Zbawiciela Jezusa. Kolejną paralelą do losów Chrystusa jest męka narodu polskiego. Kolejno pojawia się wizja sądu, w którym Francja na wzór Piłata umywa ręce a Mikołaj I spełnia funkcję Heroda. Dążąca do odzyskania wolności Polska dźwiga, niczym Jezus dźwigał krzyż, zaborców. Żołnierz carski przebija bok cierpiącej Polski uśmiercając ją, jednak wiadomym jest, że powstanie z martwych jak Zbawiciel z Nowego Testamentu. Wizja Piotra ma wydźwięk optymistyczny i dający nadzieję i taką też funkcję pełni w utworze dając pokrzepienie tym, którzy stracili nadzieję na odzyskanie wolnej ojczyzny.
Ciekawy w swym znaczeniu jest „Sen Senatora”. Pierwszą częścią widzenia Nowosilcowa są jego marzenia o zaszczytach i władzy. Śni mu się, iż otrzymał od cara sto tysięcy rubli, tytuły księżcy oraz odznaczenie. Wszyscy zazdroszczą mu protekcji carskiej. W drugiej części obserwujemy koszmar spowodowany strachem przed utratą łaski Imperatora. Nagle Nowosilcow traci łaskę swego pana. Dwór odwraca się od niego i pogardza nim a diabły będą pastwić się nad jego duszą przez całą noc. Sen przedstawia charakter Senatora, jego obawy, lęki, kompleksy i nadzieje. W przeciwieństwie do Konrada dążącego do władzy i posiadania „rzędu dusz”, Nowosilcow jest sługusem cara, szatanów i własnego snu, jest bierny i niesamodzielny. Diabły dręczą duszę Senatora i prowadzą ją tam, „gdzie z sumieniem graniczy piekielna kraina”.
Z innym widzeniem sennym mamy do czynienia w przypadku Ewy. Podobnie, jak „Widzenie księdza Piotra” charakter religijny. W jej śnie pojawia się Matka Boska podająca kwiaty małemu Jezusowi, który obsypuje nimi Ewę. Jej sen jest odzwierciedla osobowość bohaterki i jej percepcję świata jako idyllicznego i pełnego harmonii spokojnego miejsca.
Dramat Stanisława Wyspiańskiego - „Wesele”, akt II przenosi nas z realnego wesela w podkrakowskim dworze, prosto do świata fantastycznego wypełnionego sennymi widzeniami, omamami, czy też halucynacjami uczestników zabawy. Możemy tutaj także dostrzec, motyw ducha, zjawy, który często dopełnia motyw snu. Na scenie pojawia się całą galeria istot nie z tego świata: widm, zjaw. Postacie występujące w scenach realistycznych wchodzą w bezpośrednią interakcje z tworami fantazji. Jako pierwszy w izbie zjawia się chochoł, który jest postacią znajdującą się na pograniczu dwóch światów: realistycznego i irracjonalnego - jest pośrednikiem oraz zapowiada przybycie kolejnych widm, wypowiadając słowa; „Co się komu w duszy gra, co się kto widzi w swoich snach.” Każda z postaci prawdziwych ma odpowiadającą jej postać fikcyjną. Młodej dziewczynie Marysi ukazuje się widmo zmarłego narzeczonego. Scena ta to symbol utęsknionego innego życia, dramatu miłosnego, pragnienia ów miłości i namiętności, przerwanych rychłą śmiercią kochanka. Następnie na scenę wkracza Stańczyk- nadworny błazen na dworze ostatnich Jagiellonów, ukazuje się on Dziennikarzowi, redaktorowi naczelnemu konserwatywnego pisma „Czas”. Nie jest to spotkanie bez powodu, bowiem błazny podobnie jak ówcześni dziennikarze wytykali wpadki rządzących, kontaktowali się z prostym ludem, co jednak zostało zatracone przez obojętność, lekceważenie oraz przekupstwa w redakcji Rudolfa Stażewskiego. Stańczyk przyjmuję role krytyka konserwatystów, jest pewnego rodzaju sumieniem Dziennikarza odsłaniającym jego słabości, wady i dylematy. Widmem, które zjawia się Poecie jest Rycerz- Zawisza Czarny pół-legendarny bohater bitwy pod Grunwaldem. Symbol mężnego, oddanego, niezwyciężonego wojownika. Poeta otrzymuje od niego wezwanie dotyczące ożywienia Radyczy i rozbudzenia w ludziach siły do walki o wolność Polski. Panu Młodemu ukazuje się Hetman-Franciszek Ksawery Branicki, współtwórca konfederacji w Targowicy, będącej opozycjom do reform Konstytucji 3 maja. Jego nazwisko stało się symbolem zdrady narodowej i wad szlacheckich. Hetman rozbudza rozterki Pana Młodego, który popełniając mezalians, żeni się z chłopką, hańbiąc tym samym swój stan. Krytykuje także jego chłopomanie, uświadamia mu, że jest to tylko kwestia mody ,a nie szczere bratanie się z ludem niższego pochodzenia. Przed dziadem, który pamięta krwawe wydarzenia i wątpi w autentyczność sojuszu chłopsko-szlacheckiego staje upiór. Marą okazuje się być przywódca rabacji galicyjskiej Jakub Szela. Jest on dowodem na klęskę pojednania się chłopów i inteligencji oraz wspólne braterstwo. Ostatnie z ukazujących się widm to Wernyhora- owijany legendami ukraiński liryk. Jego przybycie do to zapowiedź odrodzenia Polski drogą powstania. Na przywódcę wybiera Gospodarza- wręcza mu złoty róg, aby zwołać ludzi do walki. Senne zjawy wykazują w utworze autentyczne myśli, plany i uczucia bohaterów.
Ballada pt. „Dusiołek” opowiada o Bajdale, który wędrował przez świat wraz ze swoimi towarzyszami (wołem i szkapą). Zmęczony długą podróżą postanawia się odprężyć w cieniu drzewa. Podczas snu atakuje go dusiołek ( zmora która napada w snach i sprowadza na człowieka ból oraz cierpienie). Mężczyzna po przebudzeniu ma pretensje do samego Boga, że stworzył zło, grzech i między innymi także dusiołka. Bajdałą nie rozumie jego istoty, skoro Bóg stworzył zło to i w samym Nim muszą tkwić jego pierwiastki, mianowicie nie ma dobra bez zła. Sen w tym utworze jest męką, a także potwierdzeniem istnienia zła na świecie.
Reasumując , sen pełni niezwykle znaczącą rolę w literaturze większości epok. Dzięki marzeniom sennym bohater miał kontakt ze światem pozaziemskim , spotykał dusze zmarłych osób, poznał przyszłe losy dotyczące jego samego lub całej społeczności. Człowiek przezywający widzenie senne, widział obraz, który pozornie nic nie oznaczał był tylko iluzją, jednakże jego symbolika była niezwykle wymowna. Motyw snu przejawia się w literaturze bardzo często, bowiem jest on atrakcyjny, ponieważ daje szerokie możliwości interpretacji. Pozwala kreować nowy tajemniczy świat, organizuję akcję dramaty, zapowiada przyszłość, ukazuję wewnętrzne rozterki bohatera oraz jego pragnienia. Śnieniu twórcy przypisywali szczególnie wartość poznawczą. Sen i widzenie odkrywają wnętrze człowiek. Autorzy często wykorzystywali motyw snu w swoich utworach by lepiej zobrazować ludzką psychikę, jej potrzeby, marzenia, obawy, lęki. Bardzo często sny łączą świat realny z nadprzyrodzonym i trudno w nich odróżnić co realne, a co dzieje się poza sferą rzeczywistości.