Nurty kryminologii i ich podział

kryminologia klasyczna: dominowała w XVIII i na początku XIX wieku; stosuje w zależności od ukierunkowania metodologię nauk przyrodni­czych lub humanistycznych, silnie eksponuje potrzebę warto­ściowania zjawisk społecznych, zakłada istnienie wolnej woli, ale i pewną sterowalność jednostki oraz konsensualną wizję społeczeństwa. Jej początki związane są z wykształceniem się szkoły klasycznej prawa karnego i działalności postaci takich jak Beccaria (twórca pracy „O przestęp­stwach i karach”, kładącej podwaliny pod zasady nowoczesnego proce­su karnego), Bentham, Cant, Hegel, Wilhelm oraz Feuerbach. Koncepcje prawne i polityczne szkoły klasycznej opie­rają się na:

• przeświadczeniu, że każdy człowiek, w tym także sprawca przestępstwa, jest przede wszystkim jednostką racjonalną, świadomie wybierającą pomiędzy różnymi alternatywami postępowania, a jednocześnie jednostką wyposażoną w wolną wolę, a więc wybierającą w nieskrępowany spo­sób pomiędzy alternatywami; jest to zatem indeterministyczna koncepcja człowieka oznaczająca, że przestępca to zupełnie normalna jednostka, która w świa­domy i racjonalny sposób wybiera zachowanie przestępne, przez co jest również odpowiedzialna za swe postępowanie, co prowadzi do absolutnej koncepcji kary, któ­ra ma wymiar i sens przede wszystkim etyczny i stanowi przede wszystkim sprawiedliwą odpłatę za wyrządzone zło

• pesymistycznej wizji natury ludzkiej, czyli przekonaniu, że każdy człowiek jest nie tylko zdolny ale i skłonny do czynienia zła, bez groźby ukarania zaś niemożliwe byłoby istnienie społeczeń­stwa; człowiek jest istotą, której zachowania mogą być manipulowane za pomocą obawy przed karą; kara ma pewien wymiar pragmatyczny, gdyż ma powstrzymywać ukaranego i innych przed popełnianiem przestępstw (zalążek celowej koncepcji kary mającej służyć prewencji ogólnej i odstraszaniu)

kryminologia pozytywistyczna: dominowała w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku; posługuje się metodologią naturalistyczna, zakłada deterministycz­ne uwarunkowanie ludzkiego zachowania oraz konsensualną wizję społe­czeństwa. Jej pojawienie łączy się z wykształceniem w drugiej połowie XIX wieku szkoły pozytywnej pra­wa karnego, reprezentowanej przede wszystkim przez Lombroso, Ferriego ,Garofalo, Comte, Spencer, Sheldon oraz Eleonore. Pozytywizm kryminologiczny jest konsekwencją scjentyzmu, kultu nauki i naukowości oraz wiary w nieograniczone możliwości poznania i wykorzystania jego wyników dla dobra ludzkości, związanych z gwałtownym rozwojem nauk przyrodniczych oraz panującego wśród przedstawicieli rodzących się wówczas nauk społecznych poczuciem ich zacofania w porównaniu z przyrodniczymi, co w myśl teorii Comte i Spencera miało być przezwyciężone poprzez dokonanie maksymalnego zbliżenia nauk społecznych do przyrodoznawstwa i miało umożliwić uzyskanie przez nie wiedzy równie pewnej i ścisłej na temat człowieka i społeczeństwa, co wiedza uzyskana przez fizykę czy chemię na temat świata przyrody. Ponadto, nurt pozytywistyczny opiera się na:

• deterministycznej koncepcji człowieka i sprawcy przestępstwa, zakładającej przyczynowość zachowań człowieka, w tym zachowań przestępczych; zachowaniami ludzi rządzą czynniki, nad którymi nie mają oni kontroli, zaś zadaniem kryminologii jest poszukiwanie tych przyczyn; z powyższych powodów kryminologia pozytywistyczna to przede wszystkim etiologia przestępczości, czyli nauka o jej przyczynach; takie ujęcie doprowadziło do sporu ze szkołą klasyczną pra­wa karnego

• koncentracji na osobie sprawcy przestępstwa jako podstawowym przedmiocie badań, sprowadzającej się do poszukiwania odpowiedzi na pytanie dlaczego jedni lu­dzie popełniają przestępstwa, a inni nie - w myśl koncepcji pozytywistycznej przestępca wyróżnia się szczególnymi cechami spośród ogółu społeczeństwa i to w nich właśnie trzeba szukać przyczyn zachowań przestępnych - ustalając zatem czym różni się sprawca przestępstwa od wszystkich pozostałych ludzi ustalimy przyczyny przestępczości; prowadzi to do optymi­stycznej wizji natury człowieka (wyjątkiem są teorie kontroli); indywidualizm ten dzieli się na dwa nurty:

• indywidualistyczny: wywodzi się bezpośrednio od Lombroso i upatruje przyczyn odmienności przestępcy w nim samym, jego uwarunkowaniach biologiczno-antropologicznych lub psychologicznych

• socjologiczny: pojawił się wraz z wywieraniem wpływu na kryminologię przez nauki socjologiczne i zakłada, że przyczyny odmienności sprawcy tkwią poza nim, w jego otoczeniu, środowisku, społeczeństwie; przestępca został ukształtowany przez oddziaływanie określonych, niekorzystnych czynników środowiskowych; do teorii tych najczęściej zalicza się koncepcje upatrujące przyczyn przestęp­czości w środowisku społecznym, co jest podważane przez niektórych socjologów, twierdzących, że teorie te wyjaśniają jedynie indywidualne zachowania jednostek, zaś prawdziwie socjologiczna teoria kryminologiczna powinna być teorią prze­stępczości jako zjawiska społecznego, wyjaśniającą dystrybucję przestępczości (przykładem teorii bliskiej tym wymogom jest teoria anomii Mertona); trzecim podejściem w teoriach socjologicznych jest podejście wieloczynnikowe, negujące sens i możliwość tworzenia uogólnień teoretycznych w zakresie przyczyn przestępczości oraz przyznawania prymatu jakiemuś pojedynczemu czynnikowi czy nawet ich grupie ze względu na wielość i różnorodność

• korekcjonaliźmie, czyli przekonaniu, że najprostszym sposobem zlikwidowania zachowań przestępnych będących skutkiem odmienności jest likwidacja odmienno­ści; oznacza to że środki stosowane wobec przestępcy nie mogą służyć odwetowi, lecz muszą sięgnąć do przyczyn prze­stępczości, zaś wpływ na rozmiary przestępczości uzyskamy gdy nauczymy się redukować jej przyczyny - w koncepcjach biologiczno-antropologicznych i psychologicznych chodzi o poprawę osoby sprawcy, w socjologicznych zaś o oddziaływanie na śro­dowisko potencjalnych sprawców instrumentami polityki społecznej

• konsensualiźmie społecznym, opartym na traktowaniu przestępcy jako odmieńca stojącego na społecznym marginesie, zaś przestępstwa jako zachowania właściwego pewnej szczególnej, niewielkiej mniejszości, w gruncie rzeczy bardzo rzadkiego w społeczeństwie; prawo karne w tym ujęciu reprezentuje interesy olbrzymiej większości społeczeństwa i jest objęte powszechnym społecznym konsensem.

kryminologia antynaturalistyczna: pojawiła się w latach 60-tych XX wieku; opowiada się za metodologią nauk humanistycznych, zakłada ko­nieczność odwoływania się do ocen i wartości, przyjmuje indeterministyczną wizję jednostki i konfliktową teorię społeczeństwa ogólnie mówiąc jest to prąd negujący pozytywizm kryminologiczny. Obejmuje ona, poza teorią naznaczania społecznego, także rozmaite nurty kryminologii konfliktowej, radykal­nej, krytycznej i fenomenologicznej. Nurt ten nie obalił pozytywizmu, zasadniczo wpłynął jednak na oblicze kryminologii i doprowadził do przewartościowa­nia całego szeregu jej tez i sposobu patrzenia na zjawisko przestępczości. Nurt antynaturalistyczny nie ogranicza się do kryminologii, lecz ogarnia całość nauk społecznych, przez co kryminologia antynaturalistyczna jest fragmentem szerszego fermentu we współczesnej socjologii. Podstawowe cechy tego paradygmatu to:

• odrzucenie naturalizmu metodologicz­nego i przekonania o jedności nauk oraz przejście na stanowisko, stwierdzające iż specyficzny przedmiot badań nauk społecznych uniemożliwia uprawianie ich na wzór nauk przyrodni­czych; oznacza to odwołanie się do metod badawczych socjologii humanistycznej i rozumiejącej

• konfliktowa wizji społeczeństwa i prawa karnego, co oznacza, że prawo karne jest postrzegane jako instrument wykorzystywany w konfliktach społecznych przez strony owych konfliktów; powoduje to że przestępczość przestaje być traktowana jako produkt indywi­dualnej patologii i staje się konsekwencją przebiegu procesów konfliktu społecznego, zaś procesy kryminalizacji wiązane są ze strukturami władzy i panowania w spo­łeczeństwie

• interakcjonistyczna koncepcja przestępstwa, co oznacza, że żaden przedmiot czy zachowanie nie jest tym, czym jest tylko ze względu na swe obiektywne właściwości, lecz tym, czym jest ze względu na znaczenie jakie jest mu nadawane w pro­cesie interakcji społecznych

• teza iż podstawowym przed­miotem badań kryminologicznych nie powinien być sprawca przestępstwa, lecz „au­dytorium społeczne", dokonujące obserwacji, oceny i naznaczania określonych rodzajów zachowań oraz czynów kon­kretnych ludzi jako przestępstw czy patologii, a zatem mechanizmy społecznej reakcji na zachowania przestępne; antynaturalizm zadaje pytanie, dlaczego pewne zachowania są uznawane za przestępstwa i pewni ludzie są uznawani za przestępców, a inne nie; przedmiotem zainteresowania są zatem mechanizmy społecznych proce­sów kryminalizacji, funkcjonowanie instytucji kontroli społecz­nej oraz jego selektywność

• zmiana sposobu patrzenia na prawo karne i wymiar sprawiedliwości oraz po­staw wobec tych instytucji oparta na krytycyzmie wobec instytucji kontroli społecznej, a zwłaszcza wobec in­stytucji kontroli formalnej aż do ich odrzucenia; postawa ta wynika z tezy, iż instytucje te same wywołują szereg nega­tywnych konsekwencji ubocznych i w wielu wypadkach mogą być szkodliwe, a poza tym w znacz­nym stopniu służą interesom partykularnych grup mających wpływ na ich funkcjono­wanie; jeżeli chodzi o stosunek kryminologii do prawa karnego, to widoczne jest dążenie do uczynienia z kryminologii niezależnej nauki społecznej poprzez zerwanie z koncepcją służebności kryminologii wobec prawa karnego i uczynienie go przedmiotem, a nie punktem wyjścia badań kryminologicznych

• optymistyczna wizja człowieka, według któ­rej zło nie tkwi w samym człowieku, lecz w konflikcie społecznym we współczesnych społeczeństwach; rozwiązaniem tego problemu należy zatem szukać w ich radykalnym przekształceniu i budowie nowego społeczeństwa pozbawionego represyjnych form kontroli spo­łecznej

kryminologia neoklasyczna: czasowo jest rówieśniczką nurtu antynaturalistycznego; powtarza założenia nurtu klasycznego. Pojawiła się w latach sie­demdziesiątych w Stanach Zjednoczonych jako reakcja na dominację w kryminologii amerykańskiej socjologicznych teorii przestępczo­ści i ich konsekwencje kryminalno-polityczne, w postaci prymatu idei resocja­lizacji sprawcy przestępstwa i akcentowania roli polityki społecznej w polity­ce kryminalnej. Stanowiący wyraz odradzającego się podejścia konserwatywnego nurt neoklasyczny zakłada, że:

• polityka kryminalna oparta na pozytywizmie nie sprawdza się, gdyż nie prowadzi do redukcji nasilenia przestępczości mimo znacznego nakładu środków

• zagrożenie karą i jego realizacja są jedynymi czynnikami, które ma do dyspozy­cji państwo w walce z przestępczością, albowiem możliwości wywierania wpły­wu na indywidualne i społeczne przyczyny przestępczości są w gruncie rzeczy minimalne; widoczny jest powrót do koncepcji sprawiedliwej odpłaty i odstraszania

• przestępca jest wolną jednostką wybierającą racjonalnie pomiędzy różnymi alternatywami postępowania, podatną na bodźce, jakie stanowią zagrożenia karne

• kluczowym problemem jest kwestia instytucji kontroli spo­łecznej i możliwości zwiększenia ich efektywności tak, aby stosunkowo najmniejszym kosztem osiągnąć możliwie największe efekty w postaci redukcji nasi­lenia przestępczości.

---