OKRES STAROŚCI
Okres starości dzielony jest najczęściej na trzy podokresy (Malinowski 1994):
a) pierwszy, w którym zmiany wsteczne są wyraźnie zaznaczone - trwa on około 65 - 70 roku życia
b) drugi - zmiany są bardzo wyraźne, skóra jest zwiotczała, a także wiązadła i mięśnie; ma miejsce uwstecznienie się funkcji zmysłów;
c) trzeci - po 80 roku życia; charakteryzuje się zanikiem różnic płciowych i konstytucjonalnych, następuje wychudzenie ciała.
W okresie tym cały organizm wykazuje już zmiany regresyjne, a organizm nie tylko nie odbudowuje swych tkanek w tempie równym ich niszczeniu, lecz nie nadąża z procesami ich odnowy i regeneracji. Istnieją różne teorie tłumaczące przyczyny starzenia się, nie ma jednak jednego bezspornego poglądu na przyczyny tego zjawiska, co świadczy o istnieniu wielu jego źródeł.
W tempie starzenia się obu płci występują pewne różnice. Obniżenie produkcji androgenów u mężczyzn następuje już około 30-40 roku życia, podczas gdy spadek estrogenów o podobnym natężeniu u kobiet ma miejsce dopiero w wieku 40-50 lat.
U kobiet mówimy o zjawisku przekwitania, czyli klimakterium. Trwa ono około 7-8 lat. I kończy się ustaniem miesiączkowania, czyli menopauzą ok. 50 roku życia. Analogiczne zjawisko występuje także u mężczyzn, u których jednak (w przeciwieństwie do kobiet) nie wygasa funkcja rozrodcza.
Z wiekiem zmniejsza się liczba włókien nerwowych (o około 27%), szybkość przewodzenia bodźców nerwowych i zużycie tlenu w mózgu (o około 35%). Osłabieniu ulega także siła skurczów mięśnia sercowego, czas skurczu staje się dłuższy o około 45%, maleje objętość minutowa serca, wzrasta natomiast tętnicze ciśnienie skurczowe krwi. Stopniowo zmniejsza się elastyczność naczyń krwionośnych i liczba naczyń włosowatych przypadających na jednostkę objętości mięśni i poszczególnych narządów. Maksymalna objętość oddechowa w wieku do 80 lat maleje o około 40%. Spada maksymalne zużycie tlenu.
Powyższe zmiany prowadzą do znacznego regresu właściwości psychomotorycznych. Obniżenie zdolności do pracy fizycznej wynosi około 30%, obniżeniu ulega również zdolność do pracy umysłowej, zwłaszcza, jeśli były to czynności dotychczas nie wykonywane. (Załącznik 1)
W procesie starzenia maleje znacznie liczba nefronów w nerkach (z około 800 tys. do ok. 450 tys.), filtracja nerek zmniejszona jest o 30-40%. Następują również zmiany zanikowe błon śluzowych gruczołów wydzielniczych i mięśniówki ścian przewodu pokarmowego. Zachodzące zmiany prowadzą do poważnego obniżenia zdolności trawienia i przyswajania spożytych pokarmów, Po 70 roku życia obniża się zapotrzebowanie energetyczne człowieka ze względu na zmniejszenie masy mięśniowej, jak i ograniczenie wysiłków. Z wiekiem spada także poziom większości hormonów i następuje zmniejszanie wrażliwości wielu tkanek na ich działanie.
Jak podaje Wolański, przez inwolucję rozumiemy więc szeroki zakres zmian regresyjnych, jakie następują wraz z upływem czasu w starszym wieku, które stanowią o stracie sprawności energetycznej organizmu, jego mniejszej wydolności w pracy, spadku odporności na niekorzystne bodźce środowiska i zaniku zdolności przystosowawczych do nowych sytuacji. Opisywane zmiany inwolucyjne są nieodwracalne, w najlepszym wypadku potrafimy jedynie opóźnić nieco szybkość procesów starzenia, gdyż są one związane nie tylko z czynnikami endogennymi (konstytucja, płeć, rasa), ale i egzogennymi.
Gerontologia wykazuje, że bezczynność i nadwaga stanowią przyczynę wcześniejszego starzenia się i śmierci., toteż ważną rolę w przedłużaniu życia ma ergoterapia. Z tych względów coraz częściej podnosi się konieczność stopniowego przechodzenia ludzi w stan spoczynku emerytalnego przez stopniowe zmniejszanie czasu pracy. Nagłe przejście w stan spoczynku zawodowego bywa często przyczyną załamań psychofizycznych i pogorszenia stanu zdrowia, co jest wywołane m. in. Poczuciem braku społecznej przydatności (Malinowski 1994).
Z procesem starzenia związane są bardzo liczne zmiany morfologiczne. Dochodzi do zmniejszenia się wysokości ciała, szerokości barków i zwiększenia szerokości miednicy. Zmniejszenie wysokości ciała ma miejsce już około 40 roku życia (Jopkiewicz 1988). Zmiany wysokości ciała wiążą się z pogłębianiem krzywizny piersiowej kręgosłupa, ze spłaszczeniem trzonów kręgowych i chrząstek międzykręgowych. Towarzyszy temu spadek napięcia mięśni, dochodzi do opuszczenia żeber, tułów ulega skróceniu i ma kształt litery C. W tym okresie bardziej zagłębia głowa kości udowej w panewce biodrowej; zmniejsza się kąt szyjkowo - trzonowy kości udowej, co wpływa na zmniejszenie się wysokości ciała. Wolniej niż tułów skracają się kończyny i czaszka, szybciej wysokość twarzy (zanik wyrostków zębodołowych szczęki i żuchwy), co widoczne jest zwłaszcza od około 65 roku życia.
Do 90 roku życia masa mięśni zmniejsza się o około 30%. Pierwsze oznaki zmian wstecznych dotyczą stawów w formie zmian np. procesów degeneracyjnych, upośledzających siłę i precyzję ruchów, oraz metabolicznych - uzewnętrzniających się przyrostem tkanki tłuszczowej i masy ciała, czemu sprzyja siedzący tryb życia. Z wiekiem tkanka tłuszczowa ulega także charakterystycznemu przemieszczeniu, np. z policzków na dolne części twarzy, podbródek i na szyję, zaś otłuszczone za młodu okolice łuków jarzmowych ulegają wychudzeniu. Podobne zjawisko dotyczy również klatki piersiowej, brzucha i bioder (silniejsze z wiekiem otłuszczenie brzucha i bioder, natomiast ubytek na klatce piersiowej i udach), co prowadzi do zwiększenia obwodu brzucha i bioder.
Jednym z mierników starzenia się ustroju jest dynamika procesów miażdżycowych naczyń krwionośnych, głównie aorty i tętnic wieńcowych oraz mózgowych, przejawiająca się stwardnieniem i zmniejszeniem ich światła. Opisane zmiany prowadzą do osłabienia odporności fizycznej, do przewlekłych dolegliwości i chorób, zmniejszając wydolność psychofizyczną powodują zmiany postawy, chodu, mimiki (powiększa się długość i szerokość nosa, wydłuża się ucho, zwężają wargi). Niektóre różnice dymorficzne (np. w owłosieniu) ulegają zacieraniu. Sprawność fizyczna mężczyzn jest zazwyczaj nieco bardziej upośledzona niż sprawność kobiet.
Nie ulega wątpliwości, że śmierć naturalna jest wynikiem utraty przez jednostkę zdolności do zachowania homeostazy organizmu. Jednak przyczyny zgonów tylko w niewielkim stopniu (procencie) można wiązać z uwiądem starczym.
Z punktu widzenia biologii wyróżnia się trzy zjawiska, które łączą się z przemijaniem życia:
- długowieczność rozumiana jako czas, który osobnik ma szanse przeżyć w optymalnych warunkach
- starzenie się, podczas którego dochodzi do nieprawidłowości w funkcjonowaniu organizmu
- śmierć, która jest wydarzeniem kończącym życie. Śmierć nie musi wiązać się ze starzeniem, jednak prawdopodobieństwo jej wzrasta wraz z wiekiem osobnika.
Czynniki biologiczne, które spowalniają proces starzenia się;
- zwiększona aktywność ruchowa, tj. spacer, marsz, wyprawy turystyczne piesze, rowerowe, itp. W wieku starszym spowolnieniu ulega przemiana materii i prowadzi to do otyłości oraz chorób tj. cukrzyca, miażdżyca, choroby układu krążenia, zwyrodnienia w układzie ruchowym.
- Właściwe odżywianie -u osób starszych widać niedobory witamin, soli mineralnych, białek - niewłaściwe odżywianie lub zaburzenie wchłaniania spowodowane chorobami przewodu pokarmowego, czy tez przyjmowaniem pewnych leków. Do częstych błędów żywieniowych należą: spożywanie nadmiernej ilości tłuszczy zwierzęcych i słodyczy, przy małej ilości warzyw i owoców.
- Niestosownie używek, np. leki, palenie tytoniu, picie alkoholu zwiększa ryzyko wystąpienia chorób nowotworowych, niewydolność płuc, zwiększa się ciśnienie krwi, zwężają się naczynia krwionośne, zaburzenia w funkcjonowaniu nerek, serca, stany depresyjne, itp..
Wraz z wiekiem zmieniają się potrzeby ludzi starszych, a także siła, możliwości i sposoby ich zaspokajania.
Zgodnie z rozważaniami B. Synaka, rozróżniamy 5 głównych potrzeb występujących u ludzi w podeszłym wieku.
Są to:
* Potrzeba przynależności - inaczej zwana potrzebą integracji lub towarzystwa. O jej zaspokojeniu lub nie świadczy intensywność kontaktów, osamotnienie, więź z dawnym środowiskiem, miejsce w rodzinie.
* Potrzeba użyteczności i uznania - wyraża się ona poprzez udział w zinstytucjonalizowanych formach aktywności społecznej lub w wykonywaniu różnych czynności na rzecz rodziny.
* Potrzeba niezależności - związana jest ona ze stopniem samodzielności osoby starszej w nowym dla niej środowisku i w nowych warunkach.
* Potrzeba bezpieczeństwa - chodzi tu o bezpieczeństwo fizyczne i psychiczne. Składa się na nie możliwość oraz stopień korzystania z instytucji i urządzeń miejskich, samopoczucie w osiedlu, oparcie w rodzinie i gronie przyjaciół.
* Potrzeba satysfakcji życiowej - dotyczy ona subiektywnego zadowolenia z własnego usytuowania w nowym środowisku. Jest najbardziej syntetycznym wskaźnikiem zaadoptowania się osoby starszej w nowych dla niej realiach.
Dla zachowania jednostki szczególne znaczenie mają te potrzeby, które napotykają na trudności w ich zaspokajaniu. W okresie starości zasadniczo zmienia się sytuacja życiowa człowieka. Dotyczy ona przede wszystkim pracy zawodowej i ograniczania kontaktów społecznych, co ma swoje odbicie w tym, iż dotychczasowe sposoby zaspokajania niektórych potrzeb są niemożliwe. Dlatego bardzo ważną rolę w zaspokajaniu potrzeb osób starszych odgrywają instytucje powołane do opieki i pomocy ludziom starszym w środowiskach lokalnych. Mogą to być np.
* Domy Pomocy Społecznej, Ośrodki Pomocy Społecznej, Dzienne Domy Pomocy Społecznej, Punkty Doraźnej Pomocy Społecznej,
* Domy Rencistów,
* Domy Dziennego Pobytu,
* Zespoły Opieki Zdrowotnej,
* Zespoły Środowiskowej Opieki Zdrowotnej,
* Polski Czerwony Krzyż,
* Hospicjum Domowe
Niektóre z tych placówek zajmują się nie tylko pomocą osobom starszym (Caritas, PCK, ZOZ), ale pomoc i opieka nad ludźmi starymi jest jedną z ważniejszych gałęzi ich działalności.
Wszystkie wymienione placówki zajmują się opieką „socjalno - zdrowotną” osób starszych. Pamiętać jednak należy, że nie wszystkie osoby w zaawansowanym wieku wymagają tylko takiej opieki. Mają one wiele potrzeb (kulturalno - oświatowych, intelektualnych, materialnych itp.), które także powinny być zaspokajane.
Przykładem placówki, która stara się pomóc w zaspokajaniu takich potrzeb są Uniwersytety Trzeciego Wieku.
Jest to całkowicie forma działalności, przeznaczona dla osób starszych o rozbudzonych potrzebach intelektualnych. Pozwala na inne niż do tej pory, zabezpieczenie społecznych potrzeb tej grupy ludzi. Placówki tego typu prowadzą zajęcia otwarte z zakresu różnych dziedzin wiedzy (medycznej, prawnej, humanistycznej, praktycznej o życiu w różnych aspektach). Słuchacze mają możliwość aktywnego uczestnictwa w zespołach literackich, teatralnych, wokalno muzycznych, plastycznych, psychoterapeutycznych i innych.
Uczestnictwo w zajęciach Uniwersytetu Trzeciego Wieku, pozwala ludziom starszym, ale wciąż ciekawym świata, życia, na pełniejsze poznanie otaczającej nas rzeczywistości. Poprzez zajęcia w grupach, uczestnicy spotkań integrują się, nawiązują znajomości, przyjaźnie...
Taka forma zajęć aktywizuje, daje szanse na twórcze spędzanie czasu wolnego, zachęca do pełniejszego życia.