4.2. Komunikacja dzieci autystycznych
4.2.1. Zaburzenia mowy w autyzmie wczesnodziecięcym
W literaturze spotykamy się z dwoma stanowiskami dotyczącymi zaburzeń mowy w autyzmie:
zaburzenia mowy są pierwotne, a rozwijające się objawy kliniczne autyzmu są ich pochodnymi,
w autyzmie istnieje okres prawidłowego rozwoju mowy, po którym następuje jej regres.
Zaburzenia mowy u dzieci autystycznych są niejednorodne. H. Jaklewicz uzależnia ich obraz od dynamiki zaburzeń autystycznych.
U dzieci, u których autyzm rozwija się przed 12. miesiącem życia, zaburzenia w rozwoju mowy ujawniają się w okresie noworodkowym. Dziecko nie reaguje na głos matki lub też jego reakcja jest słabo wyrażona, nie używa głosu, aby zwrócić na siebie uwagę, wyrazić emocje czy też nawiązać kontakt z dorosłym, nie komunikuje się niewerbalnie. U tych dzieci rzadko występuje echolalia bezpośrednia, prawie nigdy zaś odwleczona. Większość z nich pozostaje mutystyczna.
Dzieci z późnym rozwojem autyzmu (po 12. miesiącu życia) przechodzą przez fizjologiczne etapy rozwoju mowy. Mowa jest u nich środkiem komunikacji - dzieci budują proste zdania, używają mimiki i gestów. Później, wraz z rozwojem autyzmu, następuje szybki regres mowy. Dziecko przestaje budować zdania, posługuje się pojedynczymi zdaniami. Zanikają u niego również formy komunikacji niewerbalnej. Pojawia się echolalia, często odwleczona, która charakteryzuje się tym, że dziecko powtarza zdania lub tekst usłyszane od innych osób z identyczną intonacją i akcentem po kilku dniach, tygodniach czy nawet miesiącach. W odróżnieniu od wypowiedzi echolalicznych, mowa dziecka autystycznego jest „płaska”, monotonna, sztuczna i pozbawiona melodyki.
Echolalia wraz z echopraksją i echomimią jest objawem również innych chorób. W autyzmie występuje ona samodzielnie. Błeszyński wyróżnia kategorie echolalii ze względu na czas i warunki w jakich ona występuje:
bezpośrednia - dziecko powtarza dźwięki, wyrazy, zdania natychmiast po ich usłyszeniu;
pośrednia, odroczona - dziecko powtarza zasłyszaną treść wypowiedzi po jakimś czasie;
łagodna lub funkcjonalna - w mowie dziecka występuje wiele oddzielnych wyrazów związanych z poszczególnymi sytuacjami czy zainteresowaniami dziecka. Jeżeli echolalia używana jest do komunikacji, to jest to sukces w terapii.
Charakterystyczną cechą mowy dzieci autystycznych jest tendencja do odwracania zaimków. Rzadko używają zaimka „ja”, raczej mówią o sobie „ty”, „on”, bądź używają własnego imienia. Określenie siebie jako odrębnej jednostki pojawia się w fazie wychodzenia z autyzmu.
Inną cechą mowy dzieci autystycznych jest kompulsywne zadawanie pytań. Dziecko, które powtarza kilkakrotnie pytanie sprawia wrażenie jakby nie słyszało lub nie rozumiało udzielanych mu odpowiedzi.
Charakteryzując dzieci autystyczne należy zwrócić uwagę na rozumienie mowy. U osób autystycznych głębiej upośledzonych rozumienie mowy jest na poziomie 20. miesiąca. Osoby o ilorazie inteligencji 50 - 70 mają bardziej zróżnicowany poziom językowy, ale gorsze osiągnięcia językowe w porównaniu z kompetencjami poznawczymi niewerbalnymi. Autystycy, których wyniki w testach niewerbalnych mieszczą się w normie, posługują się mową w stopniu bardziej ograniczonym niż dzieci trzy-, czteroletnie prawidłowo rozwijające się.
Peeters pisze, że dzieci autystyczne „potrafią szybko nauczyć się , że słowo „kot” oznacza konkretnego kota, natomiast z trudem przychodzi im rozumienie, że oznacza ono wszystkie koty (...). Słowa, które oznaczają pojęcia abstrakcyjne, to znaczy takie, które nie mają materialnych, dostępnych zmysłom odpowiedników, są dla autystyków ogromną przeszkodą - nie rozumieją ich i nie potrafią się ich nauczyć. Duże trudności sprawia autystykom rozumienie słów mających podwójne znaczenie: konkretne i przenośne. Wiedzą oni, że słowo „głowa” oznacza część ciała. Nie rozumieją jednak, gdy będzie się mówić o „głowie państwa”. Za nic w świecie nie będą w stanie pojąć, że państwo ma głowę.”
4.2.2. Komunikacja niewerbalna dzieci autstycznych
Komunikacja niewerbalna służy podtrzymywaniu komunikacji słownej. Z jedną i drugą autystycy mają ogromne problemy. Ich gestykulacja jest znacznie ograniczona. Posługują się gestami prostymi, instrumentalnymi, które służą zakończeniu bądź uniknięciu kontaktu. Przejawiają zachowania, którym towarzyszą niezamierzone ruchy głowy i ramion, poruszanie szczękami, kręcenie głową, jęczenie, zgrzytanie zębów, wycie. Nie ujawniają zachowań służących podtrzymywaniu kontaktów werbalnych za pomocą komunikatów niewerbalnych. Dzieci autystyczne mają również trudności z rozumieniem przekazywanych im komunikatów niewerbalnych.
Innym elementem zaburzonej komunikacji niewerbalnej u autystyków są zakłócenia prozodyczne wypowiedzi, a mianowicie brak odpowiedniej intonacji czy też właściwej modulacji, monotonia, odbiegający od normy rytm.
Mimika dzieci autystycznych jest na ogół mało wyrazista. Na podstawie obserwacji rejestruje się częściej emocje negatywne. Odczucia przyjemne przejawiają się pobudliwością ruchową czy stereotypiami ruchowymi. Gałkowski podkreśla duże znaczenie analizowania form niewerbalnych reakcji dzieci autystycznych, gdyż mogą one dostarczyć wiedzy o ich przeżyciach.
5.MOWA OSÓB Z AUTYZMEM
L. Kanner podał następujące cechy syndromu określanego autyzmem wszesnodziecięcym. Według niego dzieci z zaburzeniami wczesnodziecięcego autyzmu wykazują rozwój fizyczny odpowiadający ich wiekowi biologicznemu. Nieprawidłowości są szczególnie widoczne w zakresie mowy, np. brak gaworzenia w okresie niemowlęcym lub brak posługiwania się wydawanymi dźwiękami w celu komunikowania się z otoczeniem.
Zdarza się, że niektóre dzieci rozpoczynają wymawiać słowa we właściwym czasie, a dopiero po pewnym okresie następuje nagłe zahamowanie mowy. Inne wykazują wyraźne opóźnienie rozpoczęcia mowy, w związku z czym uznawane są często za dzieci głuche. Również często daje się zauważyć opóźnienie rozwoju intelektualnego, które wiąże się niekiedy z występowaniem wybiórczych uzdolnień, np. wyjątkowa pamięć, zdolności muzyczne czy niezwykła zręczność manipulacyjna. Rozwój mowy dzieci autystycznych jest zaburzony, w2-3 miesiącu życia przy prawidłowym rozwoju dziecko powinno rozpocząć okres głużenia - tzn. wydawać przypadkowe dźwięki, będące odruchem bezwarunkowym. Kontynuacją tego ok. 5-6 miesiąca nie ma miejsca okres gaworzenia-jako zamierzone powstawanie dźwięków. Echolalia występuje rzadko, a komunikacja niewerbalna jest skąpa. Rozumienie mowy jest lepsze niż jej ekspresja.
H. Jaklewicz. Autyzm... op. cit. S. 34.
H. Jaklewicz. Autyzm... op. cit. S. 35-36.
L. Bobkowicz - Lewartowska. Autyzm... op. cit. S.60 - 61.
Peeters. Autyzm. Op. cit. S.11.
L. Bobkowicz- Lewartowska. Autyzm...op. cit. S. 62-63.