Systemy partyjne - typologia
Systemy partyjne można sklasyfikować według następujących kryteriów:
ilościowego
To kryterium stanowi odwołanie do ilości partii jakie przejawiają działalność w życiu politycznym oraz biorą czynny udział w całym mechanizmie sprawowania władzy politycznej. Tak więc najważniejszym kryterium nie jest rozróżnienie wszystkich partii, które działają w danym kraju, ale wyodrębnienie przede wszystkim tych które mają możliwość dojścia do władzy oraz aktywnego uczestnictwa w jej sprawowaniu.
Przy zastosowaniu kryterium ilościowego można wyróżnić następujące systemy:
jednopartyjny
dwupartyjny
wielopartyjny
Podstawą działania systemu jednopartyjnego jest zakaz funkcjonowania innych ugrupowań partyjnych oprócz tej sprawującej władzę. Jednakże trzeba zaznaczyć, iż w ramach takiego systemu istnieją różne formy, które różnią się miedzy sobą. Z jednopartyjnością mieliśmy do czynienia w państwie faszystowskim, w czasach realnego socjalizmu, a także w pokolonialnych krajach.
Niemy i Włochy są odpowiednimi przykładami państw, gdzie prawny status jaki posiadała partia faszystowska był podobny do stanowiska prawnego państwowego organu. Wynika to z faktu, iż cechą charakterystyczną jednopartyjności jest dążenie do upaństwowienia rządzącej partii oraz nadania jej aspektów władczych. Taka sytuacja sprawiała, ze partia łączyła kierownictwo polityczne z funkcją bezpośredniego sprawowania władzy łamiąc tym samym wszelkie zasady praworządności państwowej.
Jeśli chodzi o charakterystykę systemu jednopartyjnego w krajach o ustroju realnego socjalizmu to występuje tu formalnoprawna odrębność w kompetencjach partyjnych organów - które są organem politycznego kierownictwa życia społecznego od państwowych organów, które realizują funkcję sprawowania władzy dzięki kierowniczej cechy komunistycznej partii.
Natomiast z jednopartyjnością w pokolonialnych krajach mamy do czynienia przede wszystkim w krajach afrykańskich oraz niektórych krajach Azji. System taki w większości jest po prostu następstwem panującej tam tradycji, ale też często ze względów pragmatycznych. Powszechne jest tam bowiem łączenie partyjnych oraz państwowych stanowisk.
System dwupartyjny.
Jest to system w którym cechą charakterystyczną jest to, iż może funkcjonować więcej niż dwie partie, lecz tylko dwie z tych partii mają rzeczywiste szanse na zdobycie władzy.
System taki posiada z reguły bardzo duży wpływ na polityczne orientacje, a więc i wyborcze zachowania elektoratu. Najbardziej prawdopodobnymi zachowaniami w takiej sytuacji są działania mające na celu przeciwdziałanie polaryzacji danego społeczeństwa oraz uzyskanie przez elektorat swoistego poczucia wpływu, na to która partia zdobędzie władze.
Zmiana danej partii która aktualnie rządzi na inną nie jest równoznaczna z radykalnym zwrotem w założeniach realizowanej polityki. Jeżeli rząd potrafi utrzymać się przez całą kadencję, jest to bardzo pozytywny przejaw, gdyż daje on szansę na zrealizowanie długodystansowych politycznych celów. Tak wiec, system dwupartyjny jest jak najbardziej pożądany, gdyż daje stabilność polityczną, przy ograniczonych możliwościach podziału.
Jeśli chodzi o system wielopartyjny, to jego cechą charakterystyczną jest to, że trzy a nawet więcej partii mogą uzyskać szansę na sprawowanie władzy. To co jednak trzeba podkreślić, iż taki system świadczy o dość dużym zróżnicowaniu oraz rozbiciu społeczeństwa. Jednostka w takim układzie ma znacznie mniejszy wpływ na rządy, natomiast mają go gównie partie polityczne.
Często system też zapowiada niestabilność oraz częste zmiany na płaszczyźnie realizacji polityki.
kryterium jakościowe
Kryterium jakościowe pozwala na ujawnienie różnorodności wśród podobnym do siebie pod względem liczby partii danych systemów partyjnych. To właśnie jakościowo skierowane typologie dają możliwość przybliżenia, występujących w praktyce ustrojowej różnorodnego zróżnicowania krajów.
Wśród najczęściej wymienianych kryteriów należą:
- konkurencyjność wśród partii
- charakter założeń programowych oraz walka międzypartyjna
- częstotliwość zmian partii sprawującej władzę
- przebieg procesu formułowania rządu
Jeśli chodzi o konkurencyjne partyjne systemy, które związane są przede wszystkim ze swobodnym tworzeniem i działaniem partii politycznych są charakterystyczne dla demokracji krajów zachodnich, a także europejskich państw postkomunistycznych.
Cecha konkurencyjności partii ujawnia się przede wszystkim podczas walki o władzę między partiami i to nie tylko w okresie organizowania wyborów, ale także w etapie sprawowania władzy.
Do systemów partyjnych niekonkurencyjnych zalicza się: faszystowskie partyjne systemy, większość pokolonialnych krajów, a także państwa realnego socjalizmu.
Można wyodrębnić następujące partyjne systemy:
- konkurencyjne
- oparte na urzędomaniach
- monopolistyczne
Charakter poszczególnych programów oraz założeń partii politycznych oraz sposobu walki międzypartyjnej to drugie z jakościowych kryteriów, które pozwala na wyodrębnienie następujących systemów:
Zideologizowanego - który charakteryzuje się tym, iż konkurencyjność jaka występuje miedzy partiami wynika w głównej mierze z różnic ideologicznych, które zawierane są w programach, strategiach oraz taktykach działania głównych politycznych ugrupowań.
Pragmatyczny - nie występuje tutaj duży dystans ideologiczny pomiędzy głównymi ugrupowaniami partyjnymi w systemie. Natomiast konkurencyjność przejawia się głównie z konkretnych hasłach programowych oraz prezentowanych programach alternatyw. Klasycznym przykładem takiego systemu jest system partyjny w Stanach Zjednoczonych.
Określenie częstotliwości zmian partii, która sprawuje władzę daje możliwość wyróżnienia systemów hegemonicznych i zmiennych.
Cechą charakterystyczną systemu hegemonicznego jest to, iż jedna partia znajduje się przy władzy przez znaczny okres czasu i to nawet wtedy, kiedy musi samodzielnie sformułować rząd ( na przykład w poszczególnych okresach w Japonii, Indii, Norwegii czy Stanach Zjednoczonych), ale także wtedy, kiedy pełni ona rolę partii dominującej w rządowej koalicji, tak było na przykład w powojennych Włoszech.
Natomiast w zmiennym systemie partyjnym dochodzi do czystych i regularnych zmian partii, które sprawują władzę, przykładem jest Polska w latach 1921-1926, albo IV Republika Francuska.
Zrównoważony system partyjny - przykłady takich systemów występują w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych lub RFN. Cechą charakterystyczną tych systemów jest bardzo wyraźna polaryzacja, jednak nie ma długiego okresu dominacji jakiegoś jednego ugrupowania. Występuje konkurencyjność, która zazwyczaj toczy się pomiędzy dwoma partiami, a czasem większą ilością ugrupowań, jednak są one skupione wokół dwóch biegunów. Cechą jest również tendencje do regularnych zmian rządu.
Niezrównoważony system partyjny
Cechą charakterystyczną takiego systemu jest sprawowanie rządów przez jedną partię lub odgrywanie przez nią dominującej pozycji w koalicji. Przykładem jest Szwecja, gdzie dominuje Partia Socjaldemokratyczna przez ponad 40 lat - do 1976 roku, albo RFN z dominującą partią CDU - szczególnie w okresie rządów Adenauera.
Partyjny system rozproszony
Cechą charakterystyczną tego systemu jest to, iż nie ma tu wyraźnej polaryzacji, a nawet kilka partii ma szanse uzyskania podobnych wyników wyborczych. Cechą jest również to, ze skład polityczny rządu może zmienić się też miedzy wyborami. Nie oznacza to jednak, iż takie rządy charakteryzują się niestabilnością, przykładem jest Holandia.
kryteria ilościowo-jakościowe
Jeśli chodzi o typologie partyjnych systemów, które stworzone zostały na podstawie osobnych ilościowych oraz jakościowych kryteriów wzajemnie się nie wykluczają. Łączne ich stosowanie daje możliwość przybliżenia różnych aspektów charakterystycznych dla działań współczesnych partyjnych systemów.
M. Sobolewski - polski badacz i znawca literatury wymienia następujące systemy funkcjonujące w ramach wielopartyjnych systemów:
- system partii dominującej
- system kooperacji partii
- systemy dwu-blokowe
- systemy wielopartyjnego rozbicia
System dominującej partii
Charakterystyczną cechą tego systemu jest to, że istnieje jedna partia, która zajmuje dominującą pozycję. W następujących po sobie wyborach właśnie ta partia uzyskuje zdecydowaną większość głosów. W parlamencie posiada ona absolutną przewagę i jest nawet zdolna do powołania jednopartyjnego rządu. Przykładem są Indie - głównie do końca 60 -tych lat, lub Meksyk.
Również pozostałe państwowe stanowiska obsadzane są przez przedstawicieli dominującej partii. Mamy tu do czynienie także z kumulacją stanowisk państwowych oraz partyjnych.
Jeśli chodzi o system kooperacji to polega on na tym, że poszczególne partie, a zwłaszcza te które mają jakieś wiesze znaczenie, podejmują ze sobą współpracę. Z reguły w systemie tym jest tak, ze poszczególne partie startują osobno do wyborów, konkurują ze sobą w czasie kampanii wyborczej, ale po zakończeniu wyborów rezygnują z konkurencji i podejmują ze sobą współpracę. Przykładem może być przejściowy okres w Wielkiej Brytanii podczas II wojny światowej, albo RFN podczas tzw. "wielkiej koalicji" w latach 1966-1069, kiedy funkcjonowały partie CDU/CSU oraz SPD.
Efektem jest często zanik odpowiedzialności rządu przed parlamentem oraz znaczne ograniczenie znaczenia samego parlamentu, na przykład Szwajcaria.
Dwu-blokowy system
Jest to wielopartyjny system, który charakteryzuje się tym, że są dwa bloki partyjne, które ze sobą konkurują. Po zakończeniu wyborów władze sprawuje jeden blok, który zdołał zdobyć absolutną większość głosów w parlamencie.
Cecha pozytywną tego systemu jest to, że rządy takie są stabilne i występuje zanik kontroli nad rządem przez parlament. Przykładem może być Francja od roku 1962.
System wielopartyjnego rozbicia - jest odmianą wielopartyjnego systemu, gdzie występuje partia większościową, która miałaby przewagę nad pozostałymi partiami.
Istnieje więc potrzeba utworzenia koalicji, po to by móc uzyskać niezbędną większość do prawidłowego sprawowania rządów. Jak jednak pokazuje historia - rządy wielopartyjnych demokracji z czasów międzywojnia, systemy takie mogą prowadzić do totalitaryzmu.
Znawca i badacz literatury w swoich publikacjach, obok kryterium ilościowego wyróżnił również następujące jakościowe kryteria:
- występujący dystans pomiędzy partiami o charakterze ideologicznym oraz światopoglądowym
- intensywność konfliktowa między tymi partiami
- znaczenie danych partii w procesie formułowania rządu
Na podstawie tych kryteriów, w zachodnich demokracjach wyróżnione zostały takie wielopartyjne systemy:
System dwupartyjny z samodzielnymi rządami.
Polega on na tym, że funkcjonują dwie partie, które zwrócone są bipolarnie wobec siebie i zmieniają się - samodzielnie tworząc rządy.
Jeśli chodzi o polaryzację to nie odgrywa ona istotnego znaczenia ( przykładami są Nowa Zelandia oraz Stany Zjednoczone).
Pluralizm umiarkowany
W systemie tym dystans pomiędzy znaczącymi partiami w systemie jest nieduży. Występuje dążenie do budowania koalicji biegunowych.
a) samodzielne rządy, jak się da, to bez koalicji, na przykład w Kanadzie, Austrii lub Wielkiej Brytanii
b) rządy koalicyjne - długotrwałe, przykład system rządów w Austrii do 1982 roku lub RFN w okresach: 1957-1966, 1969-1982 lub od 1983.
c) koalicje środka albo tzw. wielkie koalicje, na przykład w Belgii, Islandii, Luksemburgu, Holandii, Szwecji, Grecji, Norwegii lub Szwajcarii.
Pluralizm spolaryzowany
Występuje w tym systemie od 5 do 7 organizacji partyjnych. Cechą charakterystyczną jest występowanie ideologizacji partyjnego systemu, a także występowanie tendencji do odśrodkowej konkurencji. W konsekwencji stanowi to zagrożenie do legitymizacji partyjnego systemu.
główna opozycja, która niszczy środek na przykład w Republice Weimarskiej lub Drugiej Republice Hiszpańskiej
osłabione odśrodkowe następstwa głównej opozycji, na przykład we Francji, Hiszpanii, Finlandii czy Włoszech.
System partii hegemonicznej w pluralizmie spolaryzowanym.
Cechą charakterystyczną jest to, że główna - dominująca partia tworzy rząd, który może być zagrożony albo w wyniku koalicji wszystkich albo większości innych ugrupowań partyjnych, na przykład w Meksyku, Irlandii ( Fianna Fail ), Izraelu do 1977 roku, Japonii ( Partia Liberalno-Demokratyczna).