LIRYKA

Podmiot liryczny - stanowi centralną kategorię konstrukcyjną w liryce. W przypadkach gdy formułuje swe przekonania, swoją postawę społ-filozoficzną, robi to w nacechowany emocjonalnie sposób. Stopień tej emocjalności bywa zróżnicowany. Utwór liryczny jest charakterystyczny przez to, że jego istotę stanowi bardzo subiektywny sposób mówienia podmiotu o sobie, o swoim przeżywaniu, rozumieniu i wartościowaniu świata.

Sytuacja liryczna - okoliczności, jakie towarzyszą wypowiedzi podmiotu lirycznego, a dające się określić na podstawie tekstu wypowiedzi. Najczęściej to sytuacja wyznania, które podmiot lir. adresuje do odbiorcy. Stypizowane sytuacje liryczne: modlitwy rozstających się rano kochanków (alba), kochanek wyznający miłość ukochanej wieczorem pod jej domem (serenada), pieśń weselna itd. Bywa, że syt. liryczna jest przedmiotem opisu w utworze - sam podmiot lir. przedstawia w jakich okolicznościach formułuje wypowiedź.

Czas lirycznego wyznania - czas w liryce ma jeden wymiar. Albo wyłącznie przeszły, albo teraźniejszy, albo przyszły. Jednak refleksje i przeżycia ujawnione przez podmioty liryczne zawsze odnoszą się do czasu ich wypowiadania.

SYTUACJE LIRYCZNE

1. Sytuacja lirycznego wyznania realizowana w postaci monologu lirycznego - najbardziej ujawnia kształt podmiotu lir., który używa I os. Czasownika i zaimka „ja”.

2. Sytuacja apelu, gdzie pojawia się mniej lub bardziej ukonkretniony adresat wypowiedzi. Podmiot bezpośrednio odnosi się do adresata w trybie rozkazującym.

3. Sytuacja narracyjna - podmiot liryczny rezygnuje z pierwszej osoby, przedstawia stan rzeczy, często posługuje się czasem przeszłym. Podmiot dystansuje się wobec świata przedstawionego, co zbliża go do funkcji epickiego narratora, ale nim nie jest, bo zachowuje subiektywny sposób interpretacji i nazywania zjawisk.

4. Sytuacja rozmowy - sytuuje niektóre utwory liryczne w pobliżu form dramatycznych. Podmiot lir. dopuszcza do głosu swojego rozmówcę, którego kwestie mają charakter przytoczenia, czasem mowy niezależnej, niemniej jednak to sam podmiot lir. jest czynnikiem koordynującym przebieg takiego dialogu i on najczęściej prezentuje myśli utworu.

Podmiot lityczny i sytuacja liryczna stanowią w utworze dwie warunkujące się kategorie. Sytuacja komunikacyjna decyduje o roli podmiotu. Podmiot jest twórcą wypowiedzi, a pośrednio i sytuacji lirycznej.

Liryka bezpośrednia (I os.) - konstytuuje ją monolog liryczny wypowiedziany w I os. Stara tradycja poetycka przekształca lirykę bezpośrednią w osobistą, gdzie podmiot liryczny utożsamiony jest z autorem, podmiotem czynności twórczych. W obrębie liryki bezpośredniej można wyróżnić:

1. Liryka osobista - podmiot sugeruje, że jest autorem zewnętrznym, podmiotem czynności twórczych.

2. Liryka roli - podmiot lir. jest postacią historyczną, mitologiczną itp., - wypowiedź podmiotu ma udawać wypowiedź owej postaci. Autor zewnętrzny demonstracyjnie identyfikuje się z podmiotem lir. wypowiedzi.

3. Liryka maski - podmiot lir. przyjmuje postać przedmiotu, rzeczy, zwierzęcia, rośliny itp. i wygłasza tekst zawierający poglądy, które możemy uznać za przekonania samego poety. Istotą kompozycji lirycznej jest antropomorfizacja przedmiotów.

Liryka pośrednia (III os) - taki typ wypowiedzi lirycznej, która prowadzone jest w 3 os., forma gramatyczna użyta w utworze nie odnosi się do podmiotu lirycznego. O lirycznym charakterze przesądza emocjonalny stosunek podmiotu do świata przedstawionego, który w taki sposób staje się funkcją podmiotowego przeżycia. Występuje tu narracja liryczna, relacja taka w stosunku do prowadzonej w I os. zapewnia większy dystans wobec świata przedstawionego, dzięki czemu ów świat zyskuje pewien stopień niezależności, świat ten jest przedmiotem nie tyle przeżycia co refleksji.

Podmiot zbiorowy (I os. l. mn.) - wyrażony w I osobie liczby mnogiej, mówi się też wtedy o liryce podmiotu zbiorowego. Pojawia się on często w modlitwach, pieśniach patriotycznych, utworach o charakterze agitacyjnym.

Liryka apelu (liryka inwokacyjna) - podmiot liryczny ustępuje miejsca lirycznemu ty, eksponuje bohatera lirycznego, jego doznania, przeżycia, refleksje i to one stanowią treść utworu, wypowiadane przez podmiot mówiący. Przydatność tej liryki jest duża - utwory religijne, polityczno-agitacyjne, ody, hymny.

Cechy stylistyczne liryki - czynnikiem, który decydująco determinuje konstrukcje językowo-stylistyczne utworu lirycznego, jest podmiot liryczny. Sytuacja liryczna musi zostać obsłużona stosownymi kategoriami językowymi. Podst. cechą podmiotu jest emocjonalność, wyrażająca się w subiektywnym ujmowaniu i przedstawianiu świata. Świat przedstawiony jest pozornie rzeczywisty, bo podmiot przedstawia go przez sposób w jaki go przeżywa, doznaje i rozumie. Literatura, a zwłaszcza liryka, operuje obrazem, czyli obrazowością bezpośrednią.

Cechy kompozycyjne liryki - podstawowe cechy kompozycyjne są prostą konsekwencją cech podmiotu lirycznego i jego funkcji w strukturze utworu. Paralelizm, gradacja zakończona punktem kulminacyjnym, refren,

Podział tematyczny liryki:

1. Liryka miłosna - utwory realizujące temat miłości to erotyki. Temat miłości może się realizować na dwa sposoby: tematem utworu jest miłość i utwór jest refleksją nad zjawiskiem miłości, albo - tematem jest konkretne przeżycie miłosne, związane z określoną osobą.

2. Liryka religijna - nasza literatura narodowa zaczyna się od pieśni-hymny Bogarodzicy.

3. Liryka filozoficzna.

4. Liryka patriotyczna.

5. Liryka autotematyczna - obejmuje utwory, w których tematem jest poeta, jego czynności poetyckie, refleksja nad istotą i funkcjami poezji.

Podmiot liryczny - fikcyjna osobowość podmiotu mówiącego w wierszu, poznawana na tyle, na ile została określona w samej wypowiedzi. Podstawowy wyróżnik literatury - fikcja literacka - przejawia się w liryce głównie w kreacji podmiotu lirycznego. Różne są związki między osobowością podmiotu lir. a realnym autorem. W każdej wypowiedzi lirycznej mówi podmiot liryczny, w każdej też można odczytać nadrzędny głos podmiotu całego utworu - autora wewnętrznego. Istnieje jeszcze autor zewnątrztekstowy, dysponent reguł. Dopiero na najwyższym piętrze komunikacji literackiej pojawi się realna osoba autora i jego biografia. Każda epoka wykształciła nie tylko własny zasób środków artystycznych, ale i własne wzorce liryczne (przeżycia charakterystyczne dla swoich czasów, typowe dla ogółu).

Liryka podmiotu autorskiego - utwory, w których występują wzmianki biograficzne, a także przeżycia w nich wyrażone odnoszące się wyraźnie do osoby autora. Występuje w liryce bardzo rzadko, przeważa w niej nieokreślony podmiot fikcyjny. Ważniejsze jest rozumienie dzieła, a nie jego autora.

Liryka bezpośrednia - Podmiot w 1 os. wyraża swoje przeżycia, występują zaimki wskazujące na 1 osobę. Utwory liryczne, w których podmiot nie wyraża swoich przeżyć w bezpośrednim wyznaniu, a ujawnia się poprzez konstrukcję świata przedstawionego i ukształtowanie językowe wypowiedzi to liryka pośrednia albo przedstawiająca. Istnieje też bezosobowe ukształtowanie podmiotu. Bezosobowa postać podmiotu wprowadza w klimat refleksji, koncepcji intelektualnych. Utwory tak skonstruowane nazywamy liryką uogólnień pojęciowych.

Podmiot indywidualny - autor wyraża świat uczuć i doznań lub przekonań jednostki. Utwory takie, w których występuje podmiot indywidualny, nazywamy liryką osobistą, niezależnie od nasycenia ich autentycznymi przeżyciami autora.

Podmiot zbiorowy - występuje w utworach, w których autor chce wyrazić doświadczenia ogólne lub pokreślić, że wyrażane przeżycie nie ma charakteru indywidualnego, ale dotyczy jakiejś grupy, określonej zbiorowości. Takie utwory nazywamy liryką nieosobistą lub liryką podmiotu zbiorowego.

TRANSPOZYCJA FORM OSOBOWYCH

W każdej wypowiedzi językowej realizują się trzy podstawowe role osobowe:

- nadawcza - „ja”

- odbiorcza - „ty”

- przedmiotowa - „on”.

Najważniejsza jest rola podmiotowa „ja” liryczne, choć nie zawsze podmiot mówiący ujawnia swoją obecność bezpośrednio. Niekiedy na plan pierwszy wysuwa się „ty” liryczne (liryka zwrotu do adresata) lub przedmiotowy „on” (bohater w liryce narracyjnej lub opisowej). Zawsze jednak najważniejsza jest rola podmiotowa „ja”, co odróżnia lirykę od innych rodzajów literackich. Jednak… podmiot liryczny nie zawsze jest obecny przez gramatyczne „ja”, niekiedy podmiotowo nacechowane są formy „ty” lub „on”.

Zjawisko transpozycji form osobowych to przełożenie jednych form gramatycznych na inne, przenośne użycie form gramatycznych. Np. „Czy Marysia nie słyszała pukania?” (ona jako ty); „Niech tatuś usiądzie.” (on jako ty). „Jak się dzisiaj czujemy?” (my jako ty). „Twój ukochany mąż ma dzisiaj ochotę iść na bal” (on jako ja).

Transpozycja form osobowych stanowi „rodzaj gramatycznej metafory pomnażającej semantyczny potencjał wypowiedzi. Mechanizm jej działania polega zawsze na zwielokrotnieniu znaczenia zastosowanej formy przez nałożenie na nią funkcji właściwych formie osobowej prymarnej w danej sytuacji komunikacyjnej, ale wspartej i zarazem reprezentowanej przez formę użytą”. W liryce najczęściej używane jest transpozycyjne „ty” jako „ja”. Jest to uświęcone w tradycji i realizowane na wiele sposobów. Można to znaleźć w twórczości Norwida. Transpozycyjnie użyte „ty” jest fikcją, nie oznacza adresata wypowiedzi i odnosi się do „ja” lirycznego, jest nacechowane podmiotowo.

Różne sposoby użycia „ty” jako „ja”:

1. „Ty”, czyli wspólnota - widać to w sentencjach, np. „Módl się i pracuj”.

2. „Ty” jako lustrzane odbicie „ja”. - „Ty jest zindywidualizowane i jednostkowe, ale jednocześnie nieokreślone, anonimowe. Tożsamość „ty” i „ja” lirycznego nie jest potwierdzona żadnymi wskazówkami w strukturze, można jedynie domyślać się, iż nieokreślone personalnie „ty” stanowi odbicie „ja” lirycznego.

3. „Ty” tożsame z „ja” - sytuacja w której początkowe „ty” przechodzi niepostrzeżenie w „ja” i obydwie te formy odnoszą się do tej samej postaci. Wskazówką tożsamego ty i ja jest wspólna sytuacja liryczna. Innym sygnałem tożsamości mogą być w tekście szczegóły biograficzne.

4. „On” jako „ja” - jednak jest to trudne.

Sytuacja liryczna - kategoria złożona. Aby odczytać sytuację liryczna, która jest nadrzędną kategorią, jednoczącą wszystkie poziomy tekstu, należy wziąć pod uwagę trzy zasadnicze elementy: nadawcę, odbiorcę i świat przedstawiony.

1. Liryka wyznania - najbardziej typowa dla liryki jest sytuacja wyznania, jest odpowiednikiem stylistycznym jest monolog liryczne.

2. Liryka zwrotu do adresata - Utwory liryczne ukształtowane w formie monologu skierowanego do określonej postaci mają wspólną cechę. Występuje w nich bezpośredni adresat wypowiedzi - „ty” liryczne. W erotykach adresat monologu lirycznego pełni najczęściej funkcję wyznacznika sytuacji lirycznej, konkretyzuje wyznanie, w centrum wypowiedzi staje jednak zawsze „ja” liryczne.

3. Liryka opisowa - liryka przedstawiająca, wypowiedź skierowana jest w większej mierze ku rzeczywistości otaczającej nadawcę, mówi o kimś, kogo się określa zaimkiem „on”. Liryka opisowa jest najwyraźniej wyodrębnioną odmianą poezji pośredniej. Opis liryczny nie istnieje samodzielnie, podporządkowany jest zawsze podmiotowi, wyraża jego stosunek do opisywanego zjawiska. Opis nie służy obiektywnemu przedstawianiu rzeczy i zjawisk, ale wyraża subiektywne stany emocjonalne podmiotu, który dostrzega te, a nie inne zjawiska w opisywanym świecie, kształtuje własną, niepowtarzalną wizję, na swój sposób interpretuje świat.

4. Liryka narracyjna - podmiot liryczny opowiada o czymś, co znajduje się poza podmiotem, co się zdarzyło. Mówimy wtedy o monologu lirycznym narracyjnym. Opowiadanie nie jest ważne samo w sobie, odnosi się w pełni do podmiotu. Występują elementy typowe dla każdego opowiadania: bohater oraz zdarzenia rozwijające się w określonym porządku. Czas przeszły. Monolog ten rzadko występuje w formie czystej, często przeplata się z innymi typami monologu lirycznego: narracji, opisu, wyznania.

5. Liryka sytuacyjna (liryka dialogu) - Utwory liryczne oparte na sytuacji dramatycznej nazywamy liryką sytuacyjną. Na pierwszy plan wysuwa się świat przedstawiony ukazany bezpośrednio jak w dramacie. Podmiot liryczny chowa się w cień, dopuszcza do głosu bohaterów. Monolog zastosowany w liryce sytuacyjnej to monolog udramatyzowany.

6. Obrazowanie - podstawowym wyróżnikiem liryki są wyznania podmiotu. Obrazem poetyckim nazywamy wizję świata odsłoniętą w utworze przez semantyczną warstwę języka, powstaje pośrednio dzięki słowu. W konstrukcji obrazu ważną rolę odgrywa metaforyka, głównie w funkcji interpretacyjnej. Sposób konstruowania obrazu poetyckiego nazywamy obrazowaniem. Może ono być: 1) realistyczne, 2) przekształcające (deformujące rzeczywistość); 3) fantastyczne.

---