Michaił Michajłowicz Bachtin (1895-1975)
1.Najważniejsze kategorie związane z bachtinowską antropologią kultury i literatury:
Karnawał: światopogląd wywodzący się z ludowo-jarmarcznej kultury; opozycyjny wobec oficjalnych instytucji i zhierarchizowanego ładu. Światopogląd skarnawalizowany jest głęboko ambiwalentny: powaga miesza się ze śmiechem, życie ze śmiercią, mądrość z głupotą, wysokie z niskim.
Dialogiczność: najważniejsza właściwość utworu literackiego, sprzeciwiająca się traktowaniu go jako autonomicznej, samowystarczalnej całości. Dialogiczność jest głównym mechanizmem procesu historyczno-literackiego. „Nie istnieje wypowiedź izolowana. Zawsze zakłada ona wypowiedzi, które ją poprzedzają, oraz te które występują po niej.(…) Wypowiedź stanowi tylko ogniwo łańcucha”
Polifonia: wielogłosowość dotycząca świata przedstawionego, bohaterów, ale też konstrukcji powieści, wielości idei zawartych w tekście, prowadzących ze sobą dialog.
Różnojęzyczność: kategoria teoretyczno-literacka, ale też narzędzie krytyki ideologicznej (język władzy zmierza do jednogłosowości; uznanie wielogłosowości za element decydujący o żywotności kultury jest gestem krytycznym wobec wszelkiej władzy)
Cudze słowo: każde słowo (wypowiedź) moje, lub wypowiedziane przez kogoś innego, które zmusza mnie do zajęcia wobec niego stanowiska. „Żyję w świecie cudzych słów. Całe moje życie polega na orientowaniu się pośród nich, reagowaniu na nie.” Poprzez interpretowanie cudzych słów człowiek określa swoją tożsamość.
Gatunki mowy: jednostki żywej mowy służące językowej komunikacji: replika, dialog, pytanie, odpowiedź, polemika, powieść.
Niewspółobecność (ros. wnienahodimost'): pozostawanie-na-zewnątrz; niewspółmierność bohatera i autora, który pozostaje „na zewnątrz” tekstu i nie uobecnia się w tekście; dystans między poznającym a tym co chce on pojąć.
Rozumienie: w rozumieniu dochodzi do dialogowego spotkania dwóch podmiotów. Rozumienie jest zawsze rozumieniem kogoś drugiego poprzez tekstową obiektywizację.
Metalingwistyka: bada dialogowe relacje utworu z innymi utworami i z innymi językami.
Język: nie jest systemem abstrakcyjnych kategorii, lecz nośnikiem ideologii, czyli światopoglądu.
2.Bachtin i poststrukturalizm:
Tekst nie jest strukturą autonomiczną, ale zanurzony jest w nieograniczonym kontekście, którego nigdy nie można zamknąć.
Relacyjna geneza sensu.
Między podmiotem a światem rozpościera się sfera intertekstualna, łagodząca ontologiczną sprzeczność między tymi dwoma porządkami i umożliwiająca wszelkie poznanie.
„Wszystko, co dotyczy mnie, poczynając od mojego imienia, dociera do mojej świadomości (…) przez usta innych.”
2