BACHTIN - DIALOG
Dialog to jeden z najważniejszych wątków myślowych Bachtina
Ważne etapy w rozwoju tej problematyki dialogu wyznaczają studia Bachtina nad twórczością wielkich pisarzy: Dostojewskiego, Goethego i Rabelais'go. Ich twórczośc pomagała mu odkrywać nieznane dotąd postacie dialogu.
W książce Problemy twórczości Dostojewskiego: tematyka dotyczy wielogłosowego, polifonicznego dialogu “człowieka z człowiekiem”. W rozprawach nad Goethem, dialog został powiązany z istotą i rozwojem gatunku powieściowego (związki te ujawniły sie na dwóch płaszczyznach: słowa i czasoprzestrzeni. W książce o Rabelais'm dialog zyskuje sens kulturowy również w tym znaczeniu, że dotyczy sposobu funkcjonowania danej kultury wśród innych kultur (dialog staje się głównym mechanizmem w obrębie każdej kultury oraz odbywa się między kulturami
1. DIALOG A WYPOWIEDZENIE. STOSUNKI DIALOGOWEJ.
Elementy języka nie mogą nawiązywać stosunków dialogowych; mogą natomiast mówić ze sobą języki, dialekty lub style pod warunkiem nielingwistyczmego ich potraktowania, czyli pod warunkiem ich transformacji w “światopoglądy”. Transformacji takiej dokonuje artysta (gdy tworzy typowe dla danej postaci wypowiedzenia), dokonuje lingwistyka zorientowana ostatycznie. Transformacja taka oznacza wyjście poza zasięg lingwistyczny w ścisłym rozumieniu; jest niedopuszczalna, jeżeli, z jednej strony, postuluje się pozaideologiczny charakter języka jako systemu lingwistycznego, a z drugiej przemyca się po kryjomu społeczno ideologiczne chakterystyki języków i stylów
Wypowiedzenie nigdy nie stanowi jedynie odzwierciedlenia lub wyrażenia czegoś istniejącego już poza nim, czegoś danego i gotowego. Zawsze stwarza ono coś, co przede nim nigdy nie istniało, coś absolutnie nowego i niepowtarzalnego, przy tym to coś zawsze się odwołuje do jakichś wartości (cos zawsze stwarzane jest z czegoś danego - języka, zjawiska rzeczywistości, doznania). Wszystko, co jest dane, podlega przekształceniu w stwarzaniu.
W tym, co stworzone, łatwiej badać, to co dane (czyli to, z czego zostało stworzone) niż sam ów wytwór. Często cala analiza naukowa sprowadza się do ukazania tego, co dane, co jest gotowe i występuje przed stworzeniem utworu (jest przed utworem).
Gdy w językach, stylach zaczynamy słyszeć głosy - przestają być potencjalnym środkiem wyrazu a stają się aktualnie realizowaną ekspresją.
Słowo jest intersubiektywne: słowa nie można oddać jednemu tylko mówiącemu, autor ma prawo do słowa, ale takie prawo ma także słuchający i ci, których głosy rozbrzmiewają w slowie zastanym przez autora.
Tylko wypowiedzenie odznacza się bezpośrednim stosunkiem do rzeczywistości i do żywego mówiącego człowieka; wypowiedzenie określa się nie tylko poprzez swój stosunek do przedmiotu i do podmiotu mówiącego, a także przez stosunek do innych wypowiedzeń bezpośrednio w Ramach danego obiektu komunikacyjnego.
Żywa trójjedność: stosunku do cudzych wypowiedzeń nie można oderwać od stosunku do przedmiotu o którym jest mowa i od stosunku do samego mówiącego.
Osoba rozumiejąca wchodzi w wypowiedzenie, tekst (w dialog wypowiedzeń) jako nowy uczestnik.
Stosunki czysto lingwistyczne - to stosunki znaku do znaków i znaku w ramach systemu języka lub tekstu. Stosunki do realnej rzeczywistości, realnego podmiotu i realnych innych wypowiedzeń nigdy nie mogą stać się przedmiotem lingwistyki (stosunki te są prawdziwe, fałszywe czy piękne, natomiast poszczególne znaki, systemy języka nigdy nie mogą takie być).
Stosunki dialogowe to szczególna odmiana stosunków znaczeniowych, której członkami mogą być wyłącznie całe wypowiedzenia, za którymi stoją realne lub potencjalne podmioty, autorzy danych wypowiedzeń.
Dwa wypowiedzenia nic nie wiedzące o sobie, oddalone czasowo i przestrzennie łączą stosunki dialogowe, pod warunkiem, że mają ze sobą cokolwiek wspólnego (częściowa wspólnota tematu, punktu widzenia).
Zgodność (całe bogactwo odmian i odcieni) to jedna z najważniejszych form stosunków dialogowych. Stosunki dialogowe są znacznie rozleglejsze od mowy dialogowej w wąskim sensie. Zachodzą również miedzy zdecydowanie monologowymi tworami mowy. Między jednostkami językowymi (fonemy, morfemy, leksemy, zdania) nie mogą zachodzić stosunki dialogowe. Jednakże całość wypowiedzenia to już nie jednostka językowa, ale jednostka mownego obcowania.
Wszelkie wypowiedzenie zawsze ma adresata, którego istnienie zakłada autor utworu mownego; oprócz adresata autor zakłada mniej lub bardziej świadomie istnienie trzeciego - nadadresata, którego rozumienie sytuuje się albo w dali metafizycznej, albo w odległych czasach historycznych (Bóg, prawda absolutna, sąd bezstronnego sumienia ludzkiego, naród, nauka itd.). Każdy dialog rozgrywa się jak gdyby na tle odzewnego rozumienia niewidzialnie obecnej osoby “trzeciej”, usytuowanej ponad wszystkimi uczestnikami dialogu.
“usłyszenie” jest już stosunkiem dialogowym. Słowo pragnie być usłyszane, zrozumiane, zrozumiane, odpowiedziane i znowu odpowiadać na odpowiedź, włącza się w dialog, który nie ma kopńca znaczeniowego
2. SŁOWO DWUTONALNE
Słowa neutralne nie istnieją, mogą być tylko sztucznie zneutralizowane; moment pochwały i zniewagi jest właściwy każdemu słowu żywego języka.
Słowo dwutonalne: - (podwójny ton, polaczenie zniewagi i pochwaly)
3. DIALOGOWA istota polifonii
Polifonia równorzędnych głosów stanowi główną właściwość powieści Dostojewskiego: występuje tu mnogość równorzędnych świadomości wraz z ich światami, a wszystkie zachowują swoją niespójna odrębność.
Bohaterowie Dostojewskiego są nie tylko przedmiotami słowa autorskiego, ale też przedmiotami własnego słowa posiadającego bezpośrednią ważkość znaczeniową. Słowo bohatera bynajmniej nie poprzestaje tu na zwykłych funkcjach charakteryzujących i fabularno-pragmatycznych, nie służy też do wyrażenia ideologicznego stanowiska autora.
Dostojewski jest twórca powieści polifonicznej; w jego utworach pojawia się bohater, którego glos jest skonstruowany tak, jak głos samego autora w powieściach zwykłego typu. W ogólnej strukturze utworu słowo ma rangę wyjątkowo samodzielną, rozlega się obok słowa autorskiego.
Samo nastawienie narracji - niezależnie od tego czy narratorem jest autor, czy jakaś postać lub ktoś z bohaterów - musi być zupełnie inna niż w powieściach typu homofonicznego; narratorskie, obrazotwórcze i informacyjne słowo musi posiadać odpowiednio nowy stosunek wobec swojego przedmiotu.
4. DIALOG W DZIELE DOSTOJEWSKIEGO
Bohater Dostojewskiego ma świadomość całkowicie udialogizowaną, nieustannie skierowaną na zewnątrz; poza żywym obcowaniem ze sobą i z innymi bohater jakby nie istnieje.
Zbliżyć się do “człowieka wewnętrznego”, odsłonić jego istotę, a raczej zmusić go, by sam ją odsłonić jego istotę, można odsłonić tylko przez dialogowe z nim obcowanie.
Istnieć - to dialogowo z kimś obcować; z końcem dialogu kończy się wszystko. Dlatego dialog nie powinien się skończyć. W planie swego światopoglądu Dostojewski przesuwa dialog do wieczności, pojmowanej jako wieczna współradość, wieczny współzachwyt, współzgoda.
Wszystko w jego powieściach zbiega się w dialogu. Jeden głos niczego nie spełnia, nie rozstrzyga. Dwa głosy to minimum życia, istnienia.
Dialog w utworach Dostojewskiego zawsze toczy się poza fabułą, jest wew, uniezależnione od fabularnych powiązań między rozmówcami, chociaż oczywiście nie jest przez fabułę przygotowany.
5. SPOSOBY KONSTRUOWANIA DIALOGU I ROLA INNEGO
Podstawowy schemat dialogu Dostojewskiego: przeciwstawność człowieka człowiekowi jako przeciwstawność “ja” i “innego”.
Układ często występujący w dziełach Dostojewskiego: nie dwa, homofoniczne głosy zderzają się i kłócą w dialogach bohaterów, tylko dwa głosy rozszczepione (przynajmniej jeden jest rozszczepiony). Jawne repliki jednego są odpowiedzią na ukryte repliki drugiego. Jednemu bohaterowi przeciwstawia się dwóch innych, a głosy ich wiążą się z kontrastowymi replikami dialogu wewnętrznego, który prowadzi pierwszy bohater. Autor wykorzystuje kilka typów dialogu, jednak wszędzie występuje krzyżowanie się, współbrzmienie lub arytmiczne złączenie replik dialogu jawnego z replikami dialogu wewnętrznego.
Rzeczą autora jest rozpisanie tematu na wiele różnych głosów - rozpisanie głosów i ich wzajemne oddziaływanie mają dla autora zasadnicze znaczenie.
W dziele Dostojewskiego zewnętrzny, kompozycyjny dialog jest nierozerwalnie związany z dialogiem wewnętrznym, czyli mikrodialogiem; oba te rodzaje dialogu są równie nierozerwalnie związane z wszechobejmującym wielki, dialogiem całości utworu.