AKTYWNOŚĆ LUDZI STARSZYCH
W dobie ogromnego rozwoju cywilizacji i techniki, w czasach, kiedy duże znaczenie ma praca i zarabianie pieniędzy, można powiedzieć, że pojęcie czasu wolnego staje się pojęciem zapomnianym.
Ogólnie przyjęta definicja czasu wolnego stworzona została przez wybitnego francuskiego socjologa Joffre Dumazediera, według którego „czas wolny to zajęcia, którym jednostka może się oddawać z własnej chęci bądź dla odpoczynku, rozrywki, rozwoju swoich wiadomości lub kształcenia, swego dobrowolnego udziału w życiu społecznym, po uwolnieniu się od obowiązków zawodowych, rodzinnych i społecznych”.
Nierzadko jednak osoby w wieku produkcyjnym mogą pozwolić sobie na czas wolny. Ich całe życie pochłania przede wszystkim praca zawodowa, a sprawy osobiste czy zajmowanie się sobą schodzą na dalszy plan.
Rzecz ma się zupełnie inaczej do osób odchodzących na emeryturę i seniorów. W tym wypadku czas wolny zyskuje już zupełnie inny wymiar.
Wycofanie się z życia zawodowego wymaga przystosowania się do zmieniających się warunków życia. Jedni nie mają z tym problemów gdyż zdają sobie sprawę z tego, że jest to normalna kolej rzeczy, inni natomiast mogą mieć z tym kłopot gdyż czują się niepotrzebni, odrzuceni, wyeliminowani, czasem popadają w zaburzenia natury psychicznej. Przejściu na emeryturę mogą towarzyszyć zmniejszone kontakty interpersonalne i aktywność psychiczna, poczucie nieodwracalności i bezużyteczności.
Okres emerytalny to czas, kiedy osoby starsze nie mają obowiązków związanych z pracą zawodową, mogą zająć się sobą, rozwijać swoje hobby, podtrzymywać kontakty ze znajomymi. Zagospodarowanie czasu wolnego w dużej mierze zależy od preferencji i zainteresowań ludzi starszych. Po zakończeniu pracy zawodowej można rozwijać się, i zająć się tym, co sprawia im przyjemność, pobudza wyobraźnię, a nawet odkryć swoje nowe talenty.
My osobiście uważamy, iż czas wolny to nie tylko dbanie o swoje osobiste przyjemności. Ludzie starsi, którzy przechodzą na emeryturę, mogą również zacząć działać w kierunku polepszenia życia innych ludzi. Osoby starsze po przejściu na emeryturę często czują, że zamyka się za nimi jakiś okres życia, jednak to nie tylko powód do niepokoju czy smutku, ponieważ równoznacznie z tym otwiera się kolejny etap życia, w którym mogą odgrywać w społeczeństwie również ważne role. Ale do tego przejdziemy później.
Powróćmy jeszcze na chwilę do czasu wolnego osób starszych. Na pewno łatwiej jest przystosować się do czasu wolnego osobom, które mają jakieś hobby i czas wolny właściwe zagospodarowany. Niestety jak podaje E. Trafiałek, w 1997 roku ¾ emerytów i rencistów deklarowało nadmiar czasu wolnego, co sugeruje pewną bezradność w sposobie dysponowania nim. W świetle tych analiz statystyczny Polak w starszym wieku jawi się przede wszystkim jak domator, utyskujący na izolację, osamotnienie, na nadmiar czasu, krzątających się wokół domu, preferujący pasywny styl życia - niedający mu specjalnego zadowolenia.
Osoby starsze swój czas wolny mogą wykorzystać na swoją aktywność społeczną, edukacyjną a także fizyczną. Zacznijmy jednak na ogólnym wyjaśnieniu pojęcia aktywność.
Krzysztof Juszczak w swojej pracy tak pisze o aktywności „ aktywność życiowa wyraża zachowanie się człowieka wobec otaczającego go świata i własnego życia. Określa nie tyle potencjalną możliwość działania, co jego realizację. Im bardziej przemyślana i różnorodna jest aktywność człowieka w jesieni życia, tym mocniej poszerza się jego przestrzeń życiowa, tym bardziej zwiększa się zasięg jego dokonań w sferze fizycznej, psychicznej oraz intelektualnej”
Aktywność można podzielić na trzy typy:
- formalną - to udział w różnych stowarzyszeniach społecznych, w polityce, w pracach na rzecz środowiska lokalnego, wolontariat itp.;
- nieformalną, polegającą na kontaktach z rodziną, przyjaciółmi, znajomymi, sąsiadami;
- samotniczą, obejmującą oglądanie telewizji, czytanie, rozwijanie własnych zainteresowań, hobby.
Aktywność warunkuje zaspokojenie wszystkich potrzeb, zarówno biologicznych, jak i społecznych, i kulturalnych. Aktywność jest też warunkiem odgrywania ról społecznych, funkcjonowania w grupie, bycia w społeczeństwie. Brak aktywności natomiast może powodować utratę akceptacji ze strony otoczenia a w konsekwencji samotność.
Aleksander Kamiński, mówią o aktywności ludzi starszych, wyróżnia dwa jej zakresy. Pierwszy dotyczy wykonywania pracy cenionej i użytecznej:
- pracę będącą kontynuacją zawodowego zatrudnienia,
- pracę zarobkową nie we własnym zawodzie,
- aktywność w typie „półodpoczywania”, czyli na pograniczu pracy i wypoczynku,
- aktywność społeczną,
- aktywność wewnątrzrodzinną.
Drugi zakres aktywności odnosi się do zajęć pozwalających zaspokajać zainteresowania. I tu możemy zaliczyć:
- czytelnictwo książek i czasopism oraz słuchanie radia i oglądanie telewizji,
- uczestnictwo w odczytach, prelekcjach wygłaszanych w klubie, domach kultury;
- uprawianie różnego rodzaju sportów
- krajoznawstwo i turystykę
- aktywność klubową, artystyczną.
Jak wykazują ostatnie badania, dotyczące zainteresowań i aktywności seniorów w czasie wolnym nie ulegają zmianie. Najbardziej popularna dotychczas, to aktywność receptywna ( oglądanie telewizji, słuchanie radia, czytanie gazet, najczęściej w warunkach domowych) i integracyjna ( polegająca przede wszystkim na spotkaniach z przyjaciółmi).
Co w takim razie może zrobić osoba starsza po emeryturze, aby jej dalsze życie nadal było satysfakcjonujące i niosło za sobą szereg pozytywnych doświadczeń. Przede wszystkim to dążyć do własnej aktywność. Nie zamykać się po emeryturze we własnych czterech ścianach zdala od świata i innych ludzi. Najważniejsze jest, aby osoba starsza pamiętała, że jej życie nie kończy się wraz z opuszczeniem stanowiska pracy, ale wręcz przeciwnie, zdała sobie sprawę, że teraz może rozpocząć zupełnie inne życie, że to czas, aby zacząć spełniać swoje hobby, pomagać innym ludziom, którzy tej pomocy wymagają. Ważne jest także, aby osoba starsza w miarę swoich możliwość dbała o swoją kondycję fizyczną jak i psychiczną. W dzisiejszych czasach ludzie starsi mają wiele możliwości by kontynuować bądź rozpocząć swoją aktywność fizyczną, społeczną bądź edukacyjną.
Jeśli chodzi o aktywność edukacyjną, ludzie starsi mogą zacząć np. zapisać się do Uniwersytetu Trzeciego Wieku, który powstał w 1973 r. właśnie z myślą o nich. UTW powstał we Francji jak już wcześniej wspomniałam w 1973r. przy uniwersytecie w Tuluzie. Ideą jego powołania było włączenie ludzi starszych do systemu kształcenia ustawicznego. Jego twórcą był socjolog prof. Pierr Vellas. Jako profesor i obserwator życia społecznego we Francji postanowił wprowadzić na uniwersytety osoby dysponujące doświadczeniem życiowym, które nie mogły się kształcić w młodości, a zawsze pragnęły studiować. Następnym powodem powołania UTW była chęć lepszego wykorzystania istniejących uczelni. Trzecim założeniem było prowadzenie badań dotyczących starości i starzenia się.
Pierwszy Uniwersytet Trzeciego Wieku powstał w Polsce w 1975 roku w, z inicjatywy prof. Haliny Szwarc, przy Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego. Włączenie osób starszych do systemu kształcenia ustawicznego, oraz ich aktywizacja intelektualna, psychiczna i fizyczna to podstawowe cele, jakie postawili sobie organizatorzy. Miał on i nadal ma charakter placówki oświatowej, służącej osobom w wieku emerytalnym (bez względu na ich formalne wykształcenie), a jego zadaniem było i jest systematyczne prowadzenie atrakcyjnych zajęć służących upowszechnianiu wiedzy z różnych dziedzin życia. Głównym założeniem jest też aktywizacja słuchaczy przez organizowanie wykładów, seminariów oraz dyskusji, prowadzenie lektoratów języków obcych, zwiedzanie wystaw, muzeów, zabytków, udział w przedstawieniach teatralnych i koncertach oraz wielu innych formach. Następnym ważnym aspektem działań są także obserwacje i badania naukowe, służące m.in. opracowaniu metod edukacji oaz wdrażania profilaktyki gerontologicznej.
Obecnie placówki o charakterze UTW działają w kilkunastu miastach akademickich, m. in. w: Białymstoku, Częstochowie, Gdańsku, Kielcach, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Opolu, Szczecinie, Warszawie, Wrocławiu, Zielonej Górze. Co roku powstają nowe uniwersytety, bądź, jako filie tych działających w większych miastach.
Wszystkie uniwersytety działają wielokierunkowo. Oprócz wymienionych wcześniej celów możemy także mówić o celach bardziej szczegółowych, do których możemy zaliczyć:
- naukę zdrowego życia i wdrażanie profilaktyki gerontologicznej,
- prowadzenie zajęć gimnastycznych, rehabilitacyjnych i turystycznych,
- organizację życia samorządowego oraz różnego rodzaju zajęć, związanych z zainteresowaniami, takimi jak zespół lokalny, kabaret, malarstwo, tkactwo artystyczne, nauki języków obcych i wspólne spędzanie czasu.
Oferta UTW zakłada uczestnictwo w różnorodnych formach aktywności, takich jak: nauka języków obcych, cykle wykładów, których tematyka interesuje osoby starsze, np. z historii, literatury, psychologii, medycyny, spotkania literackie, teatralne, zajęcia sportowo-lecznicze, turystyka itp. Dalszemu pogłębianiu wiedzy służą zajęcia seminaryjne i prace w kołach zainteresowań.
Oferta skierowana jest nie tylko do środowisk, z tak zwanej późnej dorosłości, ale często zapraszane są do udziału także dzieci i młodzieży. W tym celu UTW nawiązuje współpracę ze świetlicami terapeutycznymi, oferuje pomoc ludziom, którzy z różnych przyczyn zagubili swoją drogę i szukają celu, świadomość, że mogą być potrzebni, docenieni i szanowani.
Poprzez swoją działalność UTW wysyła do społeczeństwa ważny sygnał: aktywność w życiu nie kończy się wraz z odejściem na emeryturę. Złota jesień jest wspaniałym okresem do czerpania radości płynącej ze służby dla innych.
Inne placówki działające na rzecz ludzi starszych, których głównym zadaniem jest organizacja czasu wolnego, są kluby seniora. May dwa rodzaje klubów seniora: kluby zakładowe zorganizowany przy zakładach pracy i kluby środowiskowe, organizowane przy klubach, osiedlach i domach kultury. Różnica między nimi polega na fakcie, że w pierwszym skupiają się emeryci z danego zakładu pracy, natomiast w drugim o doborze uczestników decyduje bliskość zamieszkania. Głównym celem klubów seniora jest umożliwienie ludziom starszym korzystnego i miłego spędzenia czasu wolnego, stworzenie możliwości zaspokojenia potrzeb w tej dziedzinie, a także rozbudzenie nowych zainteresowań. Ważnym celem jest też nawiązywanie nowych kontaktów towarzyskich oraz podtrzymywanie już istniejących. Cele działalności sprowadzają się do organizowania i prowadzenia różnych form aktywności kulturalnej, fizycznej i społecznej. Ponadto działalność klubowa oferuje wspólne oglądanie telewizji, a potem rozmowy i dyskusje, gry towarzyskie, pokazy, wyjścia do kina, teatru czy na koncert. Kluby organizują spotkania świąteczne, wieczorki towarzyskie i taneczne, wycieczki turystyczne i pielgrzymki. Członkowie uczestniczą w oferowanych formach w miarę swoich sił i chęci. Włączają się w ustalenie programu działalności klubu.
Następnymi instytucjami, w których mogą działać ludzie starsi, są stowarzyszenia społeczne. Są ważnymi składnikami środowiska lokalnego. Pomagają, bowiem swoim członkom lub sympatykom zaspokajać konkretne potrzeby, rozwijać zainteresowania czy realizować konkretne interesy. Są, więc swoistą formą rozwiązywania spraw, sposobem urzeczywistnienia pragnień i dążeń. Skupiają ludzi postrzegających fragmenty otaczającej rzeczywistości, które wymagają zmiany, w sposób zbliżony.
Irena Lepalczyk zauważa ważną rolę stowarzyszeń w kilku zakresach. Według niej stowarzyszenia:
- wspomagają rozwój biologiczny, społeczny, kulturalny jednostki,
- wdrażają człowieka w odgrywanie ról społecznych i zawodowych,
- wzbogacają sfery życia i aktywność jednostki,
- upowszechniają wiedzę instrumentalną i kształtowanie się określonych postaw,
- rozwijają i urzeczywistniają idee demokracji.
Stowarzyszenia żyją dla ludzi i przez ludzi. Bardzo ważna jest rola aktywnych członków, gdyż to oni uzmysławiają wartości stowarzyszenia, budzą zainteresowanie stowarzyszeniem, wywołują pragnienie realizowania jego zadań. Dzięki nim stowarzyszenia stają się społeczną siłą, zaspokajającą potrzeby jednostek i społeczeństwa.
Są stowarzyszenia, które skupiają osoby starsze bądź pracują na rzecz tej populacji. Do pierwszej zaliczają się stowarzyszenia, które w swoim statucie niejako określają wiek członków. Są to stowarzyszenia kombatantów, częściowo miłośników kresów oraz związek emerytów, zrzesza on również rencistów. Inne stowarzyszenia tej kategorii to stowarzyszenia absolwentów szkół dwudziestolecia między wojennego.
Stowarzyszenia, do których statutowo należą ludzie starsi są nieliczne. Natomiast ludzie starsi mogą należeć lub współtworzyć stowarzyszenia skupiające inne kategorie wieku, przy czym procent starszych członków może być znaczny, zbliżający owe stowarzyszenia do kategorii wyżej wymienionych. Należy dodać, że niektóre stowarzyszenia starzeją się razem ze swoimi wiernymi członkami.
Jak już wcześniej pisałyśmy ludzie starsi mają ogrom wolnego czasu. Dzięki temu ile przeżyli posiadają wiedzę i doświadczenie, mogą wiele zrobić jeszcze dla siebie i przede wszystkim dla innych. Takie możliwości daje im wolontariat. To bezpłatne, świadome i dobrowolne działanie na rzecz innych ludzi, wykraczające poza więzi rodzinno - koleżeńsko - przyjacielskie, za które wolontariusz nie otrzymuje płacy ani innej formy wynagrodzenia materialnego. Wolontariuszem może być każdy, bez względu na wiek, płeć, wyznaczenie, status majątkowy, wykształcenie czy rasę. Wszyscy, którzy chcą dobrowolnie i bezpłatnie nieść pomoc wszędzie tam, gdzie jest ona potrzebna.
Ludzie starsi tez działają na rzecz innych. Jest to działalność samopomocowa, np. w grupach uczestników uniwersytetu trzeciego wieku, w grupach skupionych przy parafiach w całej Polsce, samopomoc sąsiedzka oraz w innych organizacjach, zajmujących się wolontariatem. Pomoc ta polega najczęściej na robieniu zakupów, w pomaganiu w pracach domowych, ale także na odwiedzaniu drugiej osoby i ofiarowaniu jej swojego czasu na spotkanie i rozmowę.
Wolontariat osób starszych, to sposób aktywnego zwrócenia się w stronę świata, w stronę ludzi potrzebujących. Starsi wolontariusze na własnym przykładzie pokazują, że potrzeba i umiejętność dawania tkwi w każdym z nas, bez względu na wiek. Aby to dostrzec, wystarczy spojrzeć na starość w inny sposób, niż to zwyczajnie robimy, nie z perspektywy słabości i zależności, ale aktywności i rozwoju.
Jak już wcześniej wspominałyśmy jedną z form aktywności osoby starszej jest aktywność fizyczna. Osobiście uważamy, iż aktywność fizyczna odgrywa dużą rolę w życiu osób starszych, ponieważ ma za zadanie kształtować kulturę fizyczną człowieka, uzupełnić braki w edukacji fizycznej, doskonalić poziom motoryki, podtrzymywać zdolność i sprawność fizyczną do później starości, kształtować poprawną postawę ciała oraz korygować nieprawidłowości w postawie.
Formy rekreacji ruchowej zalecane i dostosowane do możliwości osób w wieku starszym są bardziej ograniczone niż w stosunku do dzieci, młodzieży czy nawet osób w wieku produkcyjnym. Om sprawność danej osoby jest wyższa, bardziej regularnie i trwale ćwiczyła, tym sposób dostępnych form jest większy. Tym niemniej osoby starsze mogą brać udział w prawie każdej formie ruchu, po uprzedniej ich modyfikacji i dostosowania do wieku i możliwości ćwiczącego.
Jedną z najbardziej wszechstronnych i dostępnych form ruchu jest gimnastyka. Jest ona tą formą działalności ruchowej, dzięki której możemy, poprawić nasze samopoczucie, wzmocnić aparat ruchowy, jak również poprawić funkcję oddechu, polepszyć funkcjonowanie pracy serca, krążenie krwi, polepszyć stan kondycyjno sprawnościowy.
Marsze również należą do najczęściej stosowanych przez osoby starsze form ruchu, głównie z powodu łatwej dostępności oraz braku potrzeby posiadania specjalistycznego i drogiego sprzętu. Jest to forma ruchu, którą mogą uprawiać prawie wszyscy i właściwie wszędzie. Spacery w formie marszu po lesie, parku czy nawet mieście stanowią już same w sobie podjęcie konkretnej aktywności ruchowej.
Spędzanie czasu wolnego może również opierać się na zabawie. May tu na myśli wszelkiego rodzaju zabawy ruchowe i gry rekreacyjne, które nie są wśród seniorów zbyt popularne, ponieważ pojęcie zabawy dla osób starszych kojarzy się raczej z wiekiem dziecięcym, a propozycja zabawy dla osób starszych jest dla nich mało poważna. Jednak ta forma zagospodarowania czasu wolnego jest okazją do swobody, radości, śmiechu, integracji małej społeczności, urozmaicają one inne formy zajęć i ułatwiają kontakty towarzyskie.
Do najczęściej stosowanych zabaw z ludźmi starszymi należą:
- ułatwiające poznawanie się, przedstawiane, powitania;
- zabawy orientacyjno - porządkowe;
- zabawy rzutne;
- zabawy kopne;
- zabawy bieżne często zastępowane marszem;
- zabawowe formy ćwiczeń równoważnych.
Gry rekreacyjne są mało znaną i popularną, nie tylko wśród ludzi starszych, formą ruchu. Zawierają umiarkowany element współzawodnictwa, dają grającym możliwość odprężenia psychicznego wiele zadowolenia i radości.
Można je podzielić na dwie grupy:
- gry zalecane wszystkim ludziom starszym - np. gra w kule, gra w kości,
- gry bardziej dynamiczne, wymagające większej siły oraz sprawności; zalecane osobom bez przeciwwskazań do wysiłku, ogólnie aktywnym i systematycznie ćwiczącym.
Czynną formą spędzania czasu może być także taniec i różnego rodzaju ćwiczenia z muzyką. W trakcie zajęć wykonywanych w rytm muzyki następuje odbiór wrażeń słuchowych i przetwarzanie ich na ruchu, w wyniku, czego kształtowana umiejętność wypowiadania się, otwierania własnej osobowości. Ćwiczenia rytmiczne mają na celu rozwijanie estetyki, płynności i sprawności ruchu, a rytm muzyczny jest element wpływającym porządkująco na organizm oraz sprzyjającym utrzymaniu porządku na zajęciach. Przeżycia emocjonalne, których dostarcza ruch przy muzyce, wyzwalają ekspresję sprzyjającą kształtowaniu postaw twórczych, co ma duże znaczenie dla rozwoju ogólnego i muzycznego, wpływają na rozwijanie wyobraźni, prowadzą do większej samodzielności, przełamując nieśmiałość i zahamowania. Muzyka sprzyja nawiązywaniu kontaktów interpersonalnych, wytwarzając stany emocjonalne, w których powstaje potrzeba otwarcia i przełamania nieśmiałości. Tańce mogą wywierać pozytywny wpływ na organizm ludzi w starszym wieku. Prowadząc tańce z osobami starszymi, należy sięgać raczej do repertuaru klasycznego i sprzed lat, kiedy to dzisiejsi emeryci byli ludźmi młodymi. Bardzo zalecane są „ponadczasowe” tańce ludowe i regionalne. Chodzi, zatem o to, aby były to tańce i melodie znane, lubiane i tańczone przez uczestników w okresie ich młodości. Przez wykorzystanie tańca można łatwiej włączyć osoby starsze do rekreacji ruchowej.
Na koniec chciałybyśmy poruszyć jeszcze jedną kwestię, myślimy, że jest ona bądź może być konsekwencją aktywności ludzi starszych. Mowa tu o integracji między pokoleniowej. Ludzie w pewnym okresie życia, czyli w starości zamykają się w swoich czterech ściana bądź utrzymują kontakty tylko z najbliższą rodzina i znajomymi w swoim wieku. Dzieje się tak przede wszystkim, dlatego, że między starszymi a młodszymi ludźmi istnieje mur, który im samym osobiście trudno jest przebić. Uważamy, że w takich sytuacjach szczególną rolę powinna odegrać miejscowość, w której mieszkają owi ludzi a w szczególności organizacje odpowiedzialne za wolontariat czy stowarzyszenia działające na terenie owej miejscowości bądź gminy. Aby ta integracja między pokoleniowa mogła zaistnieć powinny być organizowane zajęcia, spotkania bądź imprezy zrzeszające ze sobą wszystkie pokolenia, tak, aby każdy nauczył się czegoś od drugiej osoby. Nasze pokolenia mają pewnie, jako ostanie już, niepowtarzalną możliwość dowiedzenia się od ludzi starszych wielu rzeczy na temat wojny i czasów powojennych a my, jako młodzi ludzie obeznani w świecie elektroniki możemy pokazać ludziom starszym jak posługiwać się najnowszymi wynalazkami XXI w.
Współpraca międzypokoleniowa powinna opierać się również na angażowaniu seniorów w działania wolontarystyczne na rzecz dzieci i młodzieży (pomoc opiekuńcza, edukacyjna, wychowawcza). Bo nie powinniśmy osobom starszym przykleić etykietki osoby zniedołężniałej i chorej. One także mogą być okazem zdrowia a nawet mieć więcej energii do działania niż osoby młodsze, jeśli tylko pokaże im się, że mimo swojego wieku są nadal potrzebne. Powinno tworzyć się także międzypokoleniowe przyjaźnie ( przyszywana babcia, wnuki), ponieważ nie każda osoba starsza ma własne wnuki, bądź niektórzy młodzi ludzie mają żyjących jeszcze dziadków. To też bardzo dobrze wpływa na relacje osób starszych z młodszymi.
Powinny być także organizowane jakieś warsztaty, szkolenia, które swym tematem nawiązywałyby do relacji osób starszych z młodzieżą. Imprezy okolicznościowe też mogą być dobrą okazją do integracji międzypokoleniowej, która będzie miała na celu jednoczenie pokoleń. Można także organizować jakieś przedsięwzięcia np. wspólne zbieranie pieniędzy na cel charytatywny, zbiórka odzieży i jedzenia dla najbiedniejszych rodzin w miejscowości, bądź zbiórka zabawek dla dzieci z domów dziecka lub biedniejszych rodzin. Takie inicjatywy bardzo dobrze wpływają na postrzeganie siebie nawzajem, nawiązywanie relacji i integrowanie się.
Takie działania nie tylko doprowadzą do integracji międzypokoleniowej, ale także do aktywnego życia seniorów, przez co przestaną oni myśleć o swojej starości w sposób negatywny, lecz będą się z niej cieszyć jak z każdego innego okresu w życiu.
W swojej pracy starałyśmy się przedstawić sytuację ludzi starszych z perspektywy ich aktywności. Przedstawione przez nas formy aktywności społecznej, edukacyjnej oraz fizycznej mają na celu uświadomienie, że ludzie starsi w wieku po emerytalnym mają do wyboru wiele sposobów spędzania czasu wolnego. Daje im to możliwość nawiązywania kontaktów z innymi ludzi a także jak już wspomniałyśmy wcześniej integracji międzypokoleniowej. Mają możliwość przekonać się, iż mimo zaprzestania pracy zawodowej, mogą być również przydatne społeczeństwu, a przy tym czerpać z tej pomocy także przyjemność dla siebie.
Bibliografia:
Katarzyna Banach, Czas wolny w życiu ludzi starszych: w Beata Bugajska, Życie w starości, Szczecin 2007, s. 403- 409.
Krzysztof Juszczak, Aktywność szansą na lepszą starość: w Beata Bugajska, Życie w starości, Szczecin 2007, s. 411- 417.
Barbara Szatur -Jaworska, Piotr Błędowski, Małgorzata Dzięgielewska, Aktywność społeczna i edukacyjna w fazie starości: w Podstawy gerontologii społecznej, Warszawa 2006, s. 161 - 181.
Katarzyna Banach, Czas wolny w życiu ludzi starszych, s. 403-404.
Katarzyna Banach, Czas wolny w życiu ludzi starszych, s. 405.
Krzysztof Juszczak, Aktywność szansą na lepszą starość, s. 411.
Szatur - Jaworska, Aktywność społeczna i edukacyjna w fazie starości, s. 161 - 163.
Szatur-Jaworska, Aktywność społeczna i edukacyjna w fazie starości, s. 169-173.
Szatur-Jaworska, Aktywność społeczna i edukacyjna w fazie starości, s. 174-176.
Szatur-Jaworska, Aktywność społeczna i edukacyjna w fazie starości, s. 176 - 178.
Katarzyna Banach, Czas wolny w życiu ludzi starszych, s. 406 - 409.