ANDRAGOGIKA
OŚWIATA DOROSŁYCH W LATACH 1945-1970
Oświata dorosłych - system społeczny, którego celem jest zapewnienie młodzieży pracującej i dorosłym wykształcenia ogólnego, zawodowego, zaspokojenie ich potrzeb kulturalnych oraz kształtowanie osobowości. Cele i zadania oświaty dorosłych ulegały i ulegają ciągłej ewolucji. Wszelka bowiem praca oświatowa jest odpowiedzią na potrzeby i aspiracje intelektualne społeczeństwa i przekształca się wraz ze zmianami społecznymi. Potrzeby oświatowe dorosłego społeczeństwa są też rezultatem przemian i osiągnięć szkolnictwa powszechnego oraz postępu w upowszechnianiu oświaty i kultury.
Zasadnicza ewolucja celów, zadań i funkcji oświaty dorosłych nastąpiła po drugiej wojnie światowej w Polsce Ludowej. Oświata dorosłych stała się częścią systemu oświatowego i elementem polityki rozwoju społeczno - ekonomicznego i kulturalnego. Prawo do oświaty zostało przyznane każdemu obywatelowi, niezależnie od wieku, płci, sytuacji materialnej i pochodzenia społecznego. Na plan pierwszy wysunęły się ideologiczne zadania pracy oświatowej.
Projekt przebudowy ustroju szkolnego w Polsce po drugiej wojnie światowej został opracowany przez Ministerstwo Oświaty Rządu Tymczasowego i przedłożony Krajowej Radzie Narodowej 4 maja 1945r. Jednym z wielu punktów było upowszechnienie oświaty pozaszkolnej wśród młodzieży i dorosłych. Oświata miała być bezpłatna, powszechna i obowiązkowa. Celem zaś oświaty dorosłych było przygotowanie wykształconej kadry potrzebnej dla gospodarki narodowej, którą należało szybko wykształcić. Stąd też w latach 1945-1948 przeprowadzono pierwszą reformę szkolną, której celem była odbudowa szkolnictwa i oświaty oraz przebudowa systemu organizacyjnego i programowego edukacji społeczeństwa dorastającego i dorosłego. W tym okresie starano się eliminować skutki opóźnień oświatowych okresu międzywojennego i następstw okupacji, przygotowywano kadry do przemian ustrojowych. Bezpośrednio po wyzwoleniu często samorzutnie powstały szkoły i placówki oświaty pozaszkolnej. Uruchamiano świetlice, uniwersytety ludowe oraz kursy dla dorosłych oraz przerośniętej młodzieży, umożliwiające w krótkim czasie ukończenie szkoły powszechnej i średniej. Miało to na celu wyrównanie warunków startu życiowego młodzieży głównie robotniczej i chłopskiej.
Młodzi chłopi i robotnicy stanowili bowiem w tym czasie około 75% absolwentów szkół i kursów dla dorosłych z zakresu szkoły powszechnej i około 50% absolwentów średnich szkół dla dorosłych. Praca oświatowa toczyła się wówczas dwoma głównymi nurtami: ludowym i robotniczym. Czego przejawem było rozpoczęcie działalności w kwietniu 1945r. przez Ludowy Instytut Oświaty i Kultury (LIOK), który powstał w warunkach konspiracji, podczas okupacji z połączenia kilku przedwojennych instytucji oświatowych m.in. Instytutu Oświaty Dorosłych, Instytutu Teatrów Ludowych i Instytutu Oświaty i Kultury. Prace Instytutu po wyzwoleniu obejmowały m.in. poradnictwo, doskonalenie metodyczne i działalność wydawniczą. Instytut udzielał pomocy z zakresu pracy oświatowej i kulturalnej z dorosłymi oraz wydawał liczne publikacje i czasopisma fachowe, m.in. miesięcznik ,, Oświata i Kultura ,, oraz ,, Praca Oświatowa ,,. Ludowy Instytut Oświaty i Kultury swoje poczynania wzorował na okresie przedwojennym i inspirował wielorakie działania w zakresie : kształcenia dorosłych, książki i czytelnictwa, teatrów, muzyki i wydawnictw. Instytut nie był formalnie związany z żadną partią polityczną co w późniejszym czasie zaważyło na jego działalności. Równocześnie działało Towarzystwo Uniwersytetów Ludowych Rzeczpospolitej Polskiej (TUL), które powstało w sierpniu 1945r. jako organizacja społeczna mająca na celu zakładanie i rozwijanie uniwersytetów ludowych. TUL również prowadziło swoją działalność wzorując się na okresie przedwojennym stawiając sobie cele: a) wychowanie człowieka uspołecznionego i twórczego, o głębokiej moralności i wysokim poczuciu godności ludzkiej,
b) wiązanie wartości społecznych i moralnych życia osobistego w rodzinie, gromadzie z zagadnieniami współżycia w skali ogólnonarodowej i ogólnoludzkiej ,
c) wydobywanie i rozwijanie wszystkich wartości kultury chłopskiej, które będą przeobrażać i wzbogacać kulturę narodową. Ideologicznie zaś TUL składał się z trzech elementów: chrześcijańskiego, narodowego i ludowego. Poglądy zaś były głoszone na łamach kwartalnika „Siewba” z którymi ostrą walkę prowadził radykalny ruch ludowy i marksistowski.
Ruch robotniczy był reprezentowany przez Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego, który miał zaspokajać potrzeby ludzi pracy na oświatę i kulturę, rozwijając działalność w celu przygotowania klasy robotniczej do nowej roli w państwie ludowym, przez wyrównanie zaniedbań oświatowych, kształtowanie naukowego poglądu na świat, rozwijanie szkolenia i doskonalenia zawodowego w różnych formach oraz upowszechnienie wartości kulturalnych. Działacze uważali, że TUR musi przekonywać ludzi wiedzą i faktami, tłumaczyć i uzasadniać przyczyny wstąpienia Polski na drogę socjalistyczną, ukazywać wizje i perspektywy jej rozwoju, budzić patriotyzm i nawoływać do twórczej pracy. TUR prowadził różnorodną działalność kulturalno-oświatową. Organizował wieczorowe i korespondencyjne szkoły i kursy dla dorosłych na poziomie podstawowym i średnim, politechniki robotnicze, szkoły pracy społecznej, uniwersytety powszechne, zakładano robotnicze domy kultury i świetlice, wydawano publikacje popularnonaukowe, organizowano kursy repolonizacyjne, biblioteki i utworzono dwa teatry zawodowe. TUR wydawał wiele czasopism wśród których wyróżniał się miesięcznik ,,Wiedza i życie”. Lecz najważniejszą sprawą w tym okresie jaka stanęła przed oświatą dla dorosłych było zlikwidowanie analfabetyzmu pierwotnego i wtórnego. Uniemożliwiał on włączenie znacznej części ludności do świadomego życia obywatelskiego, utrudniał pracę zawodową i korzystanie z dóbr kultury. W pierwszych powojennych latach (1945-1948) mimo obiektywnych trudności okres ten można nazwać czasem odbudowy i podstawowej rekonstrukcji systemu oświaty dorosłych.
Od 1949 r. nastąpił wyraźny zwrot w polityce oświatowej i kulturalnej państwa, który trwał do 1956r. Dotychczasowy zróżnicowany i pluralistyczny kształt życia oświatowego stopniowo, ale konsekwentnie przejmowało państwo, opierając je na zasadach centralizmu i uniforyzmu . Programy w szkołach dla dorosłych zaczęto upolityczniać. Wielu doświadczonych, dobrze przygotowanych nauczycieli pod zarzutem tradycjonalizmu i ideologicznej obcości zwolniono. Państwu i upolitycznionym związkom zawodowym podporządkowano pozaszkolne placówki oświaty dla dorosłych wyznaczając im głównie funkcje agitacyjno- propagandowe.
Wielu z pracowników oświaty zwolniono traktując ich jako ,,niepewnych ideologicznie” a przyjęto niewykwalifikowanych aktywistów partyjnych. Ogromny wpływ na kształtowanie oświaty w tym okresie miała sytuacja polityczna. Zjednoczenie partii politycznych miało wpływ na połączenie dwóch towarzystw Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych i Towarzystwa Uniwersytetów Ludowych w jedno Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego i Ludowego ( TURiL ), które również po roku działalności uległo likwidacji. W tym czasie rozpoczęło się stopniowe likwidowanie Uniwersytetów Ludowych, które traktowano jako relikt przeszłości, nieprzydatny w nowych warunkach społeczno-ekonomicznych. Zaprzestano wydawania wielu czasopism oświatowych m.in. ,, Oświata i Kultura” i ,,Praca Oświatowa”. Był to czas, w którym zaprzestały działać uniwersytety powszechne i szkoły pracy społecznej i koła samokształceniowe. W roku 1950 zlikwidowano TURiL i utworzono nową organizację oświatową - Towarzystwo Wiedzy Powszechnej (TWP ), które miało przyczynić się do wzmożenia wysiłku społecznego w urzeczywistnieniu planu 6-letniego. Do zadań TWP należało organizowanie działalności oświatowo - kulturalnej, popularyzacja nauki, sztuki i techniki, oraz szerzenie racjonalnych poglądów i moralności świeckiej. Zadania te realizowano za pośrednictwem oddziałów wojewódzkich, które prowadziły uniwersytety powszechne, studia oświatowe, kluby wiedzy i myśli, kluby teatralne. Była to typowa działalność centralnie planowana i kierowana. Do osiągnięć pozaszkolnej pracy oświatowej w omawianym okresie była walka z analfabetyzmem i półanalfabetyzmem. Liczono, że osób w wieku produkcyjnym jest około 2 milionów. Tak znaczne rozmiary analfabetyzmu skłoniły władze i organizacje pozaszkolne do traktowania tego problemu jako sprawy pierwszoplanowej i najpilniejszej. Początkowo zamierzano zlikwidować analfabetyzm do końca planu 6-letniego tj. do 1955r. lecz po uchwaleniu w kwietniu 1949r. ustawy ,, O likwidacji analfabetyzmu” zaczęto akcję przyśpieszać. Ustawa nakładała na całą ludność w wieku od 14 do 50 lat nie umiejącą czytać i pisać obowiązek przyswajania podstawowych umiejętności. Do końca 1951r. nauczono czytać i pisać prawie 1mln.20 tys. osób dorosłych. Na tej podstawie oceniono, że analfabetyzm jako zjawisko masowe został zlikwidowany.
Ten okres ( 1949-1956 ) można zdefiniować jako okres centralizacji oświaty dorosłych i praktycznej likwidacji społecznego ruchu oświatowego dorosłych. Przesilenie i zmiany polityczne w 1956r. rozpoczęły w oświacie dorosłych zmiany, które miały na celu przywrócenie instytucjom oświaty dorosłych większą swobodę działalności zmiany te trwały od roku 1957 do 1961. Zaczęły się odradzać oddolne inicjatywy oświatowe i eksperymentatorstwo. Awans zawodowy uzależniono od wykształcenia i zapewniono odpowiednie warunki pracownikom pragnącym podnieść poziom swego wykształcenia. Oświata dorosłych zaczęła w większej mierze zaspokajać różnorodne potrzeby społeczeństwa i stała się bardziej dostępna dla środowiska wiejskiego i małomiasteczkowego. Mankamentem było, że tylko jedynie na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych prowadzono studia o specjalności - oświata dorosłych, co sprawiło że było brak wykształconej kadry pracowników oświaty dorosłych. Do najpopularniejszych form oświaty dorosłych w tym czasie należały szkolenia wewnątrzzakładowe, prowadzone przez zakłady pracy lub zlecane instytucjom i organizacjom w tym kierunku wyspecjalizowanym. Pracownicy w drodze samokształcenia i kształcenia kierowanego uzupełniali swoje kwalifikacje lub przygotowywali się do egzaminów na tytuł robotnika wykwalifikowanego, mistrza, mistrza dyplomowanego uzyskiwali uprawnieni budowlane, energetyczne, geologiczne itp.. Do organizatorów oświaty dla dorosłych zaliczano m.in. Zakłady Doskonalenia Zawodowego, Spółdzielnie Pracy „Oświata”, Lingwista, Towarzystwo Wiedzy Powszechnej będące organizatorem uniwersytetów powszechnych. Należy jednak podkreślić, ze ilościowej odbudowie oświaty dorosłych nie w pełni towarzyszyła odbudowa jakościowa w zakresie programów i organizacji.
Ten okres określić można jako czas odrodzenia i odnowy społecznego ruchu w oświacie dorosłych.
Następnym przełomowym okresem w oświacie dla dorosłych były lata 1962 - 1970. Pojawiły się nowe formy oświaty dorosłych takie jak podstawowe i średnie studia zawodowe, technika dla przodujących robotników, oraz centra kształcenia ustawicznego. Na kursy zawodowe dla dorosłych uczęszczała rekordowa ilość uczestników - 980 tys. do szkół korespondencyjnych i eksternistycznych - 450 tys., tytuły kwalifikacyjne uzyskało - 85,5 tys.. Ogółem z oświaty dla dorosłych pod koniec 1970r. korzystało 4615 tys. osób. Ta liczba osób objęta oświatą nie zmienia faktu, że realizacja planów oświatowych dla dorosłych nie do końca spełniła swe zadanie. Odczuły to rejony o mniejszym stopniu uprzemysłowienia i o słabszej bazie produkcyjno - ekonomicznej. Fakt, że zaczęto wprowadzać w tym czasie odpłatność za różnorodne formy kształcenia i doskonalenia dorosłych oraz pozbawienie większości szkół dla pracujących odrębności i samodzielności organizacyjnej, co w dużym stopniu spowodowało utratę wyspecjalizowanej kadry, przyczyniło się do obniżenia autorytetu wykształcenia i upowszechnienia oświaty w całym społeczeństwie. Jednak biorąc pod uwagę wcześniejsze okresy oświaty dorosłych te lata określić można jako najbardziej dynamicznym okresem rozbudowy oświaty dorosłych.
Mając na uwadze powyższe można stwierdzić, że w latach 1945-1970 oświata dla dorosłych ogólnie spełniła swoje zadanie. Zlikwidowano w społeczeństwie analfabetyzm, umożliwiono szerokim rzeszom społeczeństwa dostęp do kształcenia się, bez podziału na wieś i miasto. Dano możliwości szerokiego rozwoju kultury i własnych zainteresowań. Trzeba zauważyć jednak, że wszystkie te poczynania były ściśle powiązane i kierowane przez władze polityczne, co w znacznym stopniu spowodowało upolitycznienie tych wszystkich funkcji oświaty dorosłych. Lata po drugiej wojnie światowej w oświacie dla dorosłych na świecie można podzielić na kilka etapów.
Pierwszym było przezwyciężenie skutków drugiej wojny światowej. Próbowano to osiągnąć poprzez współpracę intelektualną i współdziałanie między krajami rozwiniętymi i rozwijającymi się. Podjęto współpracę w ramach organizacji międzynarodowych, a przede wszystkim w ramach UNESCO ( Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury ), która jest jedną z wielu organizacji ONZ z siedzibą w Paryżu założoną w 1946r. Działania UNESCO obejmują m.in. całą sferę oświaty dorosłych i mają na celu popieranie ogólnego rozwoju oświaty dorosłych. Jedną z form działalności tej organizacji są międzynarodowe konferencje organizowane od roku 1949.
Pierwsza Międzynarodowa Konferencja Oświaty Dorosłych odbyła się w 1949r. w duńskim uniwersytecie Elsinore, ze względu na to, że Dania uważana jest za kolebkę oświaty dorosłych. W konferencji brało udział 25 krajów. Osiągnięciem było określenie pojęcia oświaty dorosłych - ,,że jest związana z dalszym poszkolnym kształceniem i organizowaniem uczestnictwa w życiu kulturalnym”. W odniesieniu do niektórych państw głównym priorytetem miała być edukacja dorosłych w zakresie kształcenia podstawowego oraz ogólnego i zawodowego, podczas gdy w innych państwach trwa walka z analfabetyzmem. Zgodnie z tradycją zachodnioeuropejską oświata dorosłych była traktowana jako działalność prywatna, ochotnicza lub społeczna.
Druga Międzynarodowa Konferencja Oświaty Dorosłych odbyła się w 1960r. w Montrealu. Tematem konferencji była ,, Oświata dorosłych w zmieniającym się układzie stosunków światowych”. Był to czas wrogości między państwami o przeciwstawnych systemach społeczno-ekonomicznych zwany ,, zimną wojną”. W konferencji brało udział 51 państw w tym 4 państwa Europy Wschodniej ( ZSRR, Czechosłowacja, Rumunia i Węgry ). Tematyka obrad dotyczyła zagadnień związanych z celami i funkcjami oświaty dorosłych i nowoczesnym jej pojmowaniem. Stwierdzono, że oświata dorosłych znacznie wykracza poza kształcenie zawodowe i ogólnokształcące. Obejmuje ona wszystkie zorganizowane działania służące podnoszeniu poziomu wiedzy ludzi dorosłych. Dużym osiągnięciem konferencji było przedstawienie koncepcji kształcenia ustawicznego, jako procesu edukacyjnego obejmującego całe życie człowieka. Istotą kształcenia ustawicznego miało być nabycie umiejętności samodzielnego uczenia się.
Trzecia Międzynarodowa Konferencja Oświaty Dorosłych odbyła się w Tokio w 1972r. Brało w niej udział 85 państw, wraz z Polską. Konferencja ukazała, że od czasu spotkania w Montrealu prawie w każdym kraju dokonał się dynamiczny rozwój oświaty dorosłych pod względem uczestników i różnorodności form. Zasadniczym tematem obrad konferencji była problematyka oświaty dorosłych w kontekście kształcenia ustawicznego.
Podstawowymi zadaniami jakie sobie konferencja postawiła było:
określenie trendów rozwojowych oświaty dorosłych w ostatnim dziesięcioleciu
rozważanie roli i funkcji oświaty dorosłych w kontekście kształcenia ustawicznego
analiza strategii rozwoju edukacji w odniesieniu do kształcenia dorosłych.
Konferencja odbywała się w czasie odprężenia w stosunkach międzynarodowych, co miało zasadniczy wpływ na postanowienia i uzgodnienia konferencji.
LITERATURA:
CHOWANNA - CZASOPISMO PEDAGOGICZNE 1986r.
WPROWADZENIE DO PEDAGOGIKI DOROSŁYCH - W-wa 1992r.
ENCYKLOPEDIA OŚWIATY I KULTURY DOROSŁYCH
ENCYKLOPEDIA PEDAGOGICZNA - Warszawa 1993r.
HISTORIA WYCHOWANIA WIEK XX+1 - Warszawa 1980r.
NOWY SŁOWNIK PEDAGOGICZNY - Wincenty Okoń - W-wa 1996r.
DYDAKTYKA SZKOŁY WYŻSZEJ - Nr 1 1989r. - czasopismo wydawane przez Instytut Polityki Naukowej i Szkolnictwa Wyższego